Η εφεύρεση της γραφής (2)

Σουμεριακή Σφηνοειδής γραφή

Εάν κάποτε οι ψηφίδες ήσαν κλεισμένες σε περιέκτες (containers), όπως καλάθια ή σακκούλες, αυτοί είχαν αποσυντεθεί από πολύ παλιά. Εν τούτοις, υπάρχει κάποια ένδειξη που υποδεικνύει ότι οι ψηφίδες ήσαν διαχωρισμένες από άλλα τεχνουργήματα, κάτι ακόμη που εξυπονοεί για το ποια ήταν η λειτουργία τους. Οι αναφορές δείχνουν ότι πολλές είχαν ανακαλυφθεί σε ομάδες των 15 ή περισσοτέρων (ψηφίδων) και ότι αυτές οι ομάδες ήσαν τοποθετημένες σε αποθηκευτικούς χώρους εντός των οικιών. Καθώς διερευνούσα τις συλλογές των μουσείων και τις σχετικές αναφορές, η αμηχανία μου μεγάλωνε ολοένα και περισσότερο από την πανταχού παρουσία αυτών των ψηφίδων. Είχαν ανακαλυφθεί σε (αρχαιολογικές) τοποθεσίες τόσο απομακρυσμένες, όπως το Μπέλντιμπι (Beldibi) δυτικότατα, στην σημερινή νοτιοανατολική Τουρκία, μέχρι ανατολικότατα το Τσανού Ντάρο (Chanhu Daro) στο σημερινό Πακιστάν. Ψηφίδες είχαν ανακαλυφθεί επίσης σε μια τοποθεσία της 8ης χιλιετίας π.Χ. στον Νείλο, κοντά στο Χαρτούμ (Σουδάν). Την ίδια περίοδο διαπίστωσα ότι ορισμένες αναφορές κάποιων τοποθεσιών παραμελούσαν να καταγράψουν στοιχεία για τις ψηφίδε που είχαν συλλεχθεί ή τις κατέγραφαν περιπτωσιακά. Όταν οι ψηφίδες καταγράφονταν, στις επικεφαλίδες αναφέρονταν ως «αντικείμενα άγνωστης χρήσης», «παιδικά παιχνίδια», «εξαρτήματα παιχνιδιών» ή «φυλαχτά». Για παράδειγμα, οι ψηφίδες από το Τέλλο (Tello) στο Ιράκ ερμηνεύονταν από τον Ανρί ντε Zενουγιάκ (Henri de Genouillac) που τα ανακάλυψε, ως φυλαχτά τα οποία εξέφραζαν την επιθυμία του κατόχου τους για «προσωπική αναγνώριση». Ένα άλλο παράδειγμα εμφανίζεται στην αναφορά του Κάρλτον Σ. Κουν (Carleton S. Coon) από το σπήλαιο Μπέλτ (Belt Cave) στο Ιράν: «Από τα επίπεδα 11 και 12 προέρχονται πέντε μυστηριώδη [...] πήλινα αντικείμενα, τα οποία δεν έμοιαζαν με τίποτε γνωστό στον κόσμο εκτός από υπόθετα. Σε τι χρησίμευαν, επαφίεται στην φαντασία του καθενός».

Η συνειδητοποίηση ότι όλες οι ψηφίδες αποτελούσαν τεχνουργήματα του ιδίου είδους, παρεμποδίσθηκε επίσης λόγω του ότι όταν αυτές καταγράφονταν σε όλες τις αναφορές από τις (αρχαιολογικές) τοποθεσίες, συνήθως εμφανίζονταν όχι κάτω από μια κατηγορία (επικεφαλίδα), αλλά σε διάφορες, ανάλογα με το σχήμα τους. Για παράδειγμα, οι κώνοι είχαν περιγραφεί ως σχηματική γυναικεία σιλουέτα (περίγραμμα), ως φαλλικά σύμβολα, ως εξαρτήματα παιχνιδιών και ως καρφιά, ενώ τα σφαιρίδια περιγράφονταν είτε ως παιδικές μπίλιες παιχνιδιού είτε ως βλήματα σφενδόνας.

Έχοντας σπουδάσει στην Σχολή του Λούβρου (École du Louvre), ήμουν ενήμερη για την εργασία του Αμιέ. Εντούτοις, συνέταξα έναν κατάλογο εκατοντάδων ψηφίδων πριν επί τέλους αντιληφθώ πόσο έμοιαζαν οι ψηφίδες του Αμιέ με τα πολύ πρωϊμότερα πήλινα τεχνουργήματα. Εκ πρώτης όψεως, έμοιαζε απίθανο ότι ήταν δυνατόν να συσχετισθούν οι δύο ομάδες, αφού τουλάχιστον 5.000 χρόνια χώριζαν τις ψηφίδες των Νεολιθικών χρόνων από αυτές των Σούσων της Εποχής του Ορειχάλκου. Καθώς επέκτεινα την έρευνά μου για να συμπεριλάβει μετέπειτα πήλινα τεχνουργήματα, χρονολογούμενα από την 7η χιλιετία έως την 4η χιλιετία π.Χ. και νεώτερα, αντιλήφθηκα προς μεγάλη μου έκπληξη ότι παρόμοιες πήλινες ψηφίδες είχαν ανακαλυφθεί σε επαρκείς ποσότητες σε (αρχαιολογικές) τοποθεσίες αντιπροσωπευτικές ολόκληρου του χρονικού φάσματος. Προφανώς, ένα σύστημα λογαριασμών το οποίο έκανε χρήση των ψηφίδων χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα, όχι μόνον στο Νούζι και στα Σούσα, αλλά παντού στην Δυτική Ασία, από τόσο παλιά όπως η 9η χιλιετία π.Χ. έως σχετικά πρόσφατα, όπως την 2η χιλιετία π.Χ. Αυτό το σύστημα μοιάζει να είναι πάρα πολύ το ίδιο με πολλές άλλες πρώϊμες και ακόμη λιγότερο πρώϊμες μεθόδους τήρησης λογαριασμών. Οι επιστήμονες των Κλασσικών Σπουδών έχουν την εμπειρία του Ρωμαϊκού συστήματος λογαριασμών (calculations) με βότσαλα (ψηφίδες, calculi στα Λατιν.). Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα μ.Χ. το Βρετανικό Θησαυροφυλάκιο εργαζόταν ακόμη με αριθμητήρια για να υπολογίζει τους φόρους. Για το ίδιο θέμα, οι βοσκοί του Ιράκ μέχρι σήμερα χρησιμοποιούν βότσαλα για να υπολογίζουν τα ζώα στα κοπάδια τους και ο άβαξ αποτελεί ακόμη τον βασικό υπολογιστή στις αγορές της Ασίας. Το αρχαϊκό σύστημα ψηφίδων της Δυτικής Ασίας ήταν απλώς λίγο περισσότερο περίπλοκο από τα μετέπειτα αντίστοιχά του. Μια γενική επισκόπηση του συστήματος δείχνει ότι είχε περίπου 15 μείζονες κατηγορίες ψηφίδων, οι οποίες υποδιαιρούντο σε 200 επιπλέον υποκατηγορίες βάσει μεγέθους, σημαδιών ή τμηματικών παραλλαγών, όπως στην περίπτωση των τέταρτων, μισών και τριών τετάρτων σφαιριδίων. Προφανώς, κάθε επί μέρους σχήμα είχε την δική του σημασία και ενώ ορισμένα αντιπροσώπευαν αριθμητικές αξίες, άλλα συμβόλιζαν εξειδικευμένα αντικείμενα και ιδίως εμπορεύματα. Δεν είναι αναγκαίο να θεωρητικοποιούμε ορισμένες από αυτές τις σημασίες. Ένας αριθμός ιδεογραφημάτων από τις πινακίδες της Ουρούκ αναπαριστούν σχεδόν επακριβώς σε δυο διαστάσεις πολλές από τις ψηφίδες. Για παράδειγμα, τα αυθαίρετα σημάδια της Ουρούκ για τα αριθμητικά, όπως το μικρό, κωνικού σχήματος, αποτύπωμα για τον αριθμό 1 (ένα), το κυκλικό αποτύπωμα για τον αριθμό 10 και το μεγάλο, κωνικού σχήματος, αποτύπωμα για τον αριθμό 60, αντιστοιχούν σε ψηφίδες: μικρούς κώνους, σφαιρίδια και μεγάλους κώνους.

Επί πλέον παραδείγματα ιδεογραμμάτων που αντιστοιχούν σε ψηφίδες περιλαμβάνουν (κάτω από τον γενικό τίτλο, εμπορεύματα), το σύμβολο της Ουρούκ για το πρόβατο (ένας σταυρός μέσα σε κύκλο), που αντιστοιχεί σε κουπόνι σχήματος δίσκου χαραγμένο με σταυρό και το σύμβολο της Ουρούκ για το ρούχο (ρόμπα, μακρύ φόρεμα), ένας κύκλος που περικλείει τέσσερις παράλληλες γραμμές, που αντιστοιχεί σε μια δισκοειδή επίσης ψηφίδα, χαραγμένη με τέσσερις παράλληλες γραμμές. Άλλα ακόμη παραδείγματα περιλαμβάνουν ιδεογραφήματα για μέταλλο και λάδι και πλέον ξεκάθαρα εικονογραφικά σύμβολα για κοπάδι, σκύλους και κάτι που είναι προφανώς αγγεία. Κάθε σημάδι μιας πινακίδας είναι δυνατόν να ταιριάξει με κάποια αντίστοιχα σχηματοποιημένη και χαραγμένη ψηφίδα. Επιπλέον, οι μορφές πολλών ακόμη μη-αναγνωσμένων Σουμεριακών ιδεογραμμάτων, μοιάζουν να ταιριάζουν με άλλες ψηφίδες. Πως προέκυψε αυτή ποικιλία των τρισδιάστατων συμβόλων;

Κατ’ αρχάς δεν είναι δυνατόν να οφείλεται σε σύμπτωση το γεγονός ότι οι πρώτες ψηφίδες εμφανίσθηκαν στις αρχές της πρώϊμης Νεολιθικής, μιας εποχής ραγδαίων αλλαγών στην ανθρώπινη κοινωνία. Ήταν τότε που το παλαιότερο πρότυπο διαβίωσης, στηριγμένο στο κυνήγι και στην συλλογή, μετασχηματίσθηκε κάτω από την επίδραση της εξημέρωσης φυτών και ζώων και την ανάπτυξη ενός προτύπου διαβίωσης στηριγμένου στην καλλιέργεια. Η νέα αγροτική οικονομία, αν και αναμφίβολα αύξησε την παραγωγή τροφής, θα είχε συνοδευτεί από νέα προβλήματα. Ασφαλώς, το σημαντικότερο από αυτά θα ήταν η αποθήκευση της τροφής. Ένα μέρος από την ετήσια παραγωγή θα έπρεπε να εκχωρηθεί για την διαβίωση της ίδιας της οικογένειας και ένα μέρος κρατηθεί για την επόμενη χρονιά για την σπορά του χωραφιού. Ένα ακόμη μέρος θα μπορούσε να κρατηθεί για ανταλλαγή με εκείνους που ήσαν έτοιμοι να προμηθεύσουν εξωτικά προϊόντα και πρώτες ύλες με αντάλλαγμα είδη διατροφής. Φαίνεται λοιπόν πιθανόν ότι η ανάγκη παρακολούθησης τέτοιων εκχωρήσεων και συναλλαγών να υπήρξε επαρκές ερέθισμα για την ανάπτυξη ενός συστήματος καταγραφής.

Οι πρωϊμότερες ψηφίδες που γνωρίζουμε προς το παρόν, είναι αυτές που προέρχονται από δύο (αρχαιολογικές) τοποθεσίες στην περιοχή της οροσειράς του Ζάγρου στο Ιράν: Το Τεπέ Ασιάμπ (Tepe Asiab) και το Γκανζ-ι-Νταρέχ Τεπέ (Ganj-i-Dareh Tepe). Ο πληθυσμός αυτών των δύο κοινοτήτων φαίνεται ότι διατηρούσε κοπάδια και ότι πιθανότατα πειραματιζόταν με τις σοδιές γύρω στο 8500 π.Χ. αν και την ίδια εποχή συνέχιζαν να ασχολούνται με το κυνήγι και την συλλογή άγριων φυτών. Οι πήλινες ψηφίδες που κατασκεύαζαν ήσαν εντελώς περίπλοκες στο σχήμα τους. Υπήρχαν τέσσερις βασικοί τύποι ψηφίδων: σφαιρίδια, δίσκοι, κώνοι και κύλινδροι. Επί πλέον όμως υπήρχαν και τετράεδρα, ωοειδή, τρίγωνα, τετράγωνα, σπείρες και σχηματικές μορφές ζώων. Υποτύποι περιελάμβαναν ημισφαίρια, καθώς και σφαιρίδια, κώνους και δίσκους με εγχαράξεις και εμπίεστα σημάδια. Το σύνολο ανερχόταν σε 20 επιμέρους σύμβολα.

Η Νεολιθική Εποχή και η διάδοχός της Χαλκολιθική Εποχή ή Εποχή του Χαλκού στην Δυτική Ασία, είχαν διάρκεια περίπου 5000 χρόνια. Στο σημαντικό αυτό χρονικό διάστημα, κάποιος θα διαπιστώσει εκπληκτικά ελάχιστες αλλαγές στις ψηφίδες, γεγονός που αποδεικνύει ακριβώς το πόσο ικανοποιητικά ήταν προσαρμοσμένο στις ανάγκες μιας πρώϊμης αγροτικής οικονομίας, αυτό το σύστημα καταγραφής. Γύρω στο 6500 π.Χ. περίπου, 2000 χρόνια μετά την ακμή των πρώτων γεωργικών κοινοτήτων του Ζάγρου, ένα άλλο Ιρανικό χωριό, το Τεπέ Σαράμπ (Tepe Sarab), άρχισε να ακμάζει. Το δειγματολόγιο των ψηφίδων από τις ανασκαφές του Τεπέ Σαράμπ δείχνει ότι δεν υπήρξε αύξηση στον αριθμό των βασικών τύπων, ενώ υπήρξε αύξηση στους υποτύπους μόνο από 20 σε 28, μεταξύ των οποίων εμφανίζεται μια τετράπλευρη πυραμίδα και ένα στυλιζαρισμένο κρανίο βοδιού, που πιθανόν να αντιπροσώπευε ένα κοπάδι βοοειδών. Ίσως ήταν στην διάρκεια της Χαλκολιθικής Εποχής, που το γεωργικά περισσεύματα των επιμέρους ατόμων μιας κοινότητας, άρχισαν να συσσωρεύονται μέσω της φορολόγησης σε είδος, ενώ η επιτήρηση και ο έλεγχος των περισσευμάτων περνάει σε δημόσιους αξιωματούχους, όπως οι ακόλουθοι ενός Ναού. Εάν αυτή είναι η περίπτωση, η ανάγκη τήρησης στοιχείων για τις επιμέρους συνεισφορές των διαφόρων ατόμων, προφανώς απέτυχε να επιφέρει κάποια σημαντική τροποποίηση στο σύστημα καταγραφής.

Οι ψηφίδες που έφεραν στο φως οι ανασκαφές σε τέσσερις τοποθεσίες που άνθισαν μεταξύ 5500 και 4500 π.Χ. – Τελλ Αρπατσίγια (Tell Arpachiyah) και Τελλ ες- Σαουάν (Tell es-Sawwan) στο Ιράκ και Τσαγκά Σεφίντ (Chaga Sefid) και Τζαφφαραμπάντ (Jaffarabad) στο Ιράν – δεν υποδεικνύουν τίποτε παραπάνω από ελάσσονες εξελίξεις. Ένας νέος τύπος ψηφίδας, ο δικωνοειδής, εμφανίζεται και μεταξύ ορισμένων υποτύπων, ζωγραφισμένες μαύρες γραμμές και τελείες παίρνουν την θέση των εγχαράξεων και τρυπημάτων.

Με την έναρξη της Εποχής του Ορειχάλκου (Bronze Age), μεταξύ του 3500 και 3100 π.Χ. υπήρξαν σημαντικές αλλαγές στο σύστημα καταγραφής. Αυτήν την χρονική περίοδο σημειώνεται μια οικονομική πρόοδος, ιδιαίτερα αξιοσημείωτη με τον δικό της τρόπο, ανάλογη με την άνοδο της αγροτικής οικονομίας, η οποία εξ άλλου είχε θέσει και τα θεμέλια γι’ αυτήν. Η νέα εξέλιξη ήταν η εμφάνιση των άστεων (πόλεων). Επισκοπήσεις σε αρχαιολογικές τοποθεσίες της Δυτικής Ασίας υποδεικνύουν μια δραστική αύξηση του πληθυσμού στο Ιράκ και στο Ιράν. Αστικά κέντρα με πολλούς κατοίκους εμφανίζονται κοντά στις εγκαταστάσεις των πρωϊμότερων οικισμών.

Η επαγγελματική εξειδίκευση και οι απαρχές της μαζικής παραγωγής εμφανίζονται επίσης αυτήν την εποχή. Οι Ορειχαλκουργοί και τα προϊόντα τους, έδωσαν μεν την ονομασία στην Εποχή αυτήν, αλλά παράλληλα, εκτός από τους μεταλλουργούς, εμφανίζονται και άλλοι τεχνίτες, που συγκεντρώνονται σε διάφορες περιοχές. Η εφεύρεση του τροχού αγγειοπλαστικής επέτρεψε την ανάπτυξη μιας βιοτεχνίας Κεραμικών και τα προϊόντα των διαφόρων καμινιών μαζικής παραγωγής προωθούνται σε μεγάλες αποστάσεις. Μια παρόμοια τάση είναι προφανής στην βιοτεχνία των χειροποίητων λίθινων αγγείων ενώ η ανάπτυξη ενός εκτεταμένου εμπορικού δικτύου υποδηλώνεται από την παρουσία στο Ιράκ διάφορων εξωτικών προϊόντων, όπως το λάπις-λάζουλι (λαζουρίτης). Η ανάπτυξη μιας αστικής οικονομίας, ριζωμένης στο εμπόριο, πρέπει να πολλαπλασίασε τις απαιτήσεις από το παραδοσιακό σύστημα καταγραφής. Έπρεπε να τηρούνται πλέον στοιχεία όχι μόνον για την παραγωγή, αλλά και για τις απογραφές, τις αποστολές εμπορευμάτων και τις πληρωμές μισθών, ενώ παράλληλα και οι έμποροι είχαν την ανάγκη να τηρούν αρχεία με τις συναλλαγές τους. Στην διάρκεια του τελευταίου αιώνα της τέταρτης χιλιετίας π.Χ. (3100-3001), η πίεση της σύνθετης λογιστικής των επιχειρήσεων στο σύστημα των κουπονιών έγινε προφανής, τόσο στα σύμβολα, όσο και στον τρόπο χρήσης των ψηφίδων.

Αρχίζοντας από τα σύμβολα, έξη (αρχαιολογικές) θέσεις του τέλους της 4ης χιλιετίας π.Χ. στο Ιράκ (Uruk, Tello και Fara), στο Ιράν (Susa και Choga Mish) και στην Συρία (Habuba Kabira), απέδωσαν ψηφίδες αντιπροσωπευτικές του πλήρους δειγματολογίου των πρώϊμων σχημάτων. Επί πλέον, εμφανίσθηκαν κάποια νέα σχήματα, μεταξύ αυτών παραβολές, ρομβοειδή και αντίγραφα αγγείων. Εν τούτοις, ακόμα πιο σημαντικό γεγονός από την εμφάνιση νέων σχημάτων ήταν η μεγάλη παραγωγή υποτύπων, η οποία υποδεικνύεται από την ποικιλία εγχάρακτων σημαδιών επί των ψηφίδων. Επίσης, αυτή είναι ακριβώς η περίοδος που λίγες ψηφίδες αρχίζουν να έχουν προστιθέμενα (appliqué) σημάδια: πρόσθετους σβώλους ή σπείρες από πηλό. Οι έξη θέσεις απέδωσαν ένα σύνολο από 660 ψηφίδες χρονολογούμενες γύρω στο 3100 π.Χ. Από τον αριθμό αυτόν οι 363 ή το 55% είναι σημαδεμένες με εγχαράξεις. Οι περισσότερες εγχαράξεις είναι βαθιές χαρακιές που έγιναν με το μυτερό άκρο της γραφίδας. Οι χαρακιές είναι χαραγμένες εμφανώς και με σαφές ενδιαφέρον για συμμετρία. Στις στρογγυλεμένες ψηφίδες, όπως σφαιρίδια, κώνους, ωοειδή και κυλίνδρους, οι εγχαράξεις συνήθως γίνονταν γύρω από τον ισημερινό και έτσι ήσαν ορατές από κάθε οπτική γωνία. Σε επίπεδες ψηφίδες, όπως δίσκοι, τρίγωνα και τετράγωνα, οι εγχαράξεις εμφανίζονται μόνον στην μία όψη. Οι περισσότερες από τις εγχαράξεις παρουσιάζουν ένα μοτίβο παραλλήλων γραμμών, αν και βρέθηκαν επίσης μοτίβα εγχάρακτων σταυρών και δικτυωτών. Ο αριθμός των παράλληλων γραμμών φαίνεται ότι δεν ήταν τυχαίος: υπήρχαν μέχρι και 10 εγχαράξεις και η συχνότητα των μοτίβων ενός-ίχνους, δύο-ιχνών, τριών-ιχνών και πέντε-ιχνών είναι καταφανής. Αξίζει να σημειωθεί ότι με την εξαίρεση των δύο-ιχνών προτύπων, τα μονά μοτίβα ήσαν και τα πλέον συχνά. Αν και τα εγχάρακτα μοτίβα είναι μακράν και τα πλέον άφθονα, 26 από τις ψηφίδες (περίπου το 4% του συνόλου), εμφανίζουν κυκλικές εμπιέσεις, προφανώς με την πίεση στον πηλό με το αμβλύ άκρο της γραφίδας. Μερικές από τις πιεσμένες ψηφίδες φέρουν μια απλή εμπίεση. Άλλες δείχνουν μια ομάδα έξη εμπιέσεων τακτοποιημένων είτε σε μια μοναδική σειρά είτε σε δύο σειρές με τρεις εμπιέσεις η κάθε μία.

(Συνεχίζεται)