ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ (6)

«TO ΠPΩTON BIBΛION EKAΣTOY EΘNOYΣ»

Γ. Μπαμπινιώτης

(συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

TO ΛEΞIKO TOY ΣΤΑΜΑΤΑΚΟΥ

Σταθμός στη νεοελληνική λεξικογραφία είναι το Λεξικὸν τῆς Nέας Ἑλληνικῆς γλώσσης, καθαρευούσης καὶ δημοτικῆς, καὶ ἐκ τῆς Nέας Ἑλληνικῆς εἰς τὴν Ἀρχαίαν τού καθηγητή τής κλασικής φιλολογίας Ιωάννη Σταματάκου (1896-1968). ΄Εχοντας υπηρετήσει στο Ιστορικό Λεξικό τής Ακαδημίας Αθηνών, έχοντας εργασθεί στο Λεξικό τού Δημητράκου και έχοντας συνείδηση των πραγματικών αναγκών τού εκπαιδευτικού και τού μαθητή (από τη θητεία του στη Μ. Εκπαίδευση), ο Σταματάκος συνέταξε δύο λεξικά ευρύτερης και σήμερα χρήσεως: το Λεξικὸν τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γλώσσης και το μνημονευθέν λεξικό τής Νέας Ελληνικής.

Tο Λεξικό τής αρχαίας εξέδωσε ο Σταματάκος το 1949. Ως πρότυπο για το Λεξικό αυτό φαίνεται ότι είχε το «Μικρό Liddell-Scott», ενώ για την ετυμολογία των λέξεων τής αρχαίας πρέπει να βασίστηκε στο «Dictionnaire etymologique de la langue grecque» (1916) τού E. Boisacq και στο Λεξικό τής αρχαίας των Liddell-Scott. Ωστόσο, εκεί που αξιοποιήθηκε πλήρως η λεξικογραφική πείρα και αίσθηση τού Σταματάκου, ήταν το τρίτομο Λεξικὸν τῆς Νέας Ἑλληνικῆς (α΄ τόμ. 1952, β΄ τόμ. 1953, γ΄ τόμ. 1955). Μολονότι στη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα ο Σταματάκος ήταν υποστηρικτής τής λόγιας γλώσσας, είχε βαθύτατη γνώση τής δημοτικής και μάλιστα τής γνήσιας λαϊκής μας γλώσσας, όπως αποδεικνύεται από τα οικεία λήμματα και από την όλη αξιοποίηση (σε ερμηνεύματα, συνώνυμα, παροιμίες κ.λπ.) τής δημοτικής στο Λεξικό. Tο Λεξικό τού Σταματάκου μαζί με το Λεξικό τής Πρωίας ήταν για πολλά χρόνια τα κύρια έργα αναφοράς κατά την αναζήτηση πληροφοριών για τη σημασία και τη χρήση λέξεων τής Ν. Ελληνικής, καθαρεύουσας και δημοτικής. Σε σχέση με το Λεξικό τής Πρωίας, το έργο τού Σταματάκου, και ως νεότερο έργο (συντάχθηκε 20 χρόνια αργότερα) και ως έργο ανδρός εμπείρου στη λεξικογραφική τέχνη, είναι πλουσιότερο.

Η δομή τού Λεξικού τού Σταματάκου ακολουθεί τα σύγχρονά του ξένα λεξικά. ΄Εχουν ενισχυθεί πολύ τα παραδείγματα χρήσεως των λέξεων και σε πολύ μεγάλο βαθμό η παράθεση συνωνύμων και αντιθέτων123, επιπλέον δε ο Σταματάκος, ως κλασικός φιλόλογος, δίνει σε κάθε λήμμα τις λέξεις που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελληνική για να δηλώσουν την αντίστοιχη λέξη. Επίσης, έχουν πυκνώσει περισσότερο σε αυτό το Λεξικό λέξεις και σημασίες (μαζί με τις ενδείξεις τους) που προέρχονται από διαφόρους κλάδους τής επιστήμης. Tο Λεξικό τού Σταματάκου εκδόθηκε στα χρόνια που το γλωσσικό ζήτημα βρίσκεται σε έξαρση (μετά τον Εμφύλιο). Στα ερμηνεύματα των λημμάτων ακολουθεί την επίσημη γραφομένη γλώσσα, την καθαρεύουσα, έχει, ωστόσο, περιλάβει στο λεξικό του πλήθος λημμάτων και φράσεων από τη δημοτική με εύστοχη περιγραφή τής σημασίας τους, που αφήνει να φανεί ο πλούτος τής προφορικής Ελληνικής. Tο Λεξικό τού Σταματάκου, με την ποιότητα και την πληρότητά του, απετέλεσε πηγή υλικού για επόμενα ερμηνευτικά λεξικά.

ΠPOΣΦATA ΛEΞIKA

Δοθέντος ότι τα κύρια ερμηνευτικά λεξικά τής Νέας Ελληνικής έδιναν τα ερμηνεύματά τους σε καθαρεύουσα γλώσσα και ότι μεσολάβησε το μείζον γεγονός τής καθιέρωσης τής δημοτικής ως επίσημης γλώσσας (1976) και τής καθιέρωσης τού μονοτονικού (1982), σε συνδυασμό με το γεγονός τής ραγδαίας εξέλιξης τής επιστήμης και τής τεχνολογίας που εισήγαγαν πλήθος νέων λέξεων, τα τελευταία είκοσι έτη υπήρξε έντονη η ανάγκη τής σύνταξης λεξικών που να ικανοποιούν τις νέες γλωσσικές ανάγκες. Έτσι, κυρίως στη δεκαετία τού ’80 εκδόθηκαν αρκετά λεξικά τής Νεοελληνικής σε δημοτική γλώσσα και με μονοτονικό σύστημα, που ενίσχυσαν τη νεοελληνική λεξικογραφία. Tα λεξικά αυτά, περισσότερο ή λιγότερο, αξιοποίησαν το υλικό των σημαντικών λεξικών που προηγήθηκαν (Ιστορικό Λεξικό, Λεξικό Δημητράκου, Λεξικό Πρωίας, Λεξικό Σταματάκου), διαφοροποιήθηκαν από αυτά εξ ορισμού (ως λεξικά τής δημοτικής, με ερμηνεύματα στη δημοτική και με εφαρμογή τού μονοτονικού συστήματος) και προσέφεραν τη δική τους το καθένα συμβολή. Από τα λεξικά τής δεκαετίας τού ’80 άξια ιδιαίτερης μνείας είναι, κατά τη γνώμη μας, Tο μεγάλο λεξικό τής νεοελληνικής γλώσσας124 τού Δ. Γεωργοπαπαδάκου και άλλων φιλολόγων (Εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία), το Υπερλεξικό τής νεοελληνικής γλώσσας125 σε 6 τόμους που φθάνουν συνολικά περίπου τις 3.000 σελίδες (Εκδόσεις Παγουλάτου) και το επίτομο Ελληνικό λεξικό που εξέδωσαν οι Tεγόπουλος και Φυτράκης126. Tο Υπερλεξικό διακρίνεται για το ότι παρέχει συχνά στα παραδείγματά του χρήσεις από τη γλώσσα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, ενώ το λεξικό των Tεγόπουλου-Φυτράκη παράλληλα με τα πολύ περιεκτικά και προσεγμένα λήμματά του είναι το πρώτο από τα νεότερα λεξικά που περιέλαβε ένα ζωντανό και εκσυγχρονισμένο λημματολόγιο, απομακρύνοντας λέξεις που με τον καιρό έπαψαν να χρησιμοποιούνται, αλλά που εξακολουθούν να βρίσκονται στα λεξικά127. Πρόσφατα (1995) εκδόθηκε το Νέο ελληνικό λεξικό: Λεξικό τής σύγχρονης ελληνικής δημοτικής γλώσσας τού καθηγ. Εμμ. Κριαρά. Tο λεξικό αυτό, στο κρίσιμο πεδίο των ερμηνευμάτων, που αποτελεί και τη «λυδία λίθο» κάθε λεξικού, ξεχωρίζει ως προς την ευστοχία των ερμηνευμάτων και την πληρότητα στην επεξεργασία των χρήσεων κάθε λήμματος. Ο καθηγητής Κριαράς, έχοντας θητεύσει στο Μεσαιωνικό Αρχείο τής Aκαδημίας Aθηνών και έχοντας συνεργαστεί στη σύνταξη τού Λεξικού τού Δημητράκου, ανέλαβε και το ηράκλειο έργο τής σύνταξης τού Λεξικού τής μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας (1100-1669). Πρόκειται για ένα εκτενές επιστημονικό λεξικογραφικό έργο, «έργο ζωής», που καλύπτει ιστορικώς σημαντικό τμήμα τής μεσαιωνικής ελληνικής γλώσσας, ενώ συγχρόνως δίνει μια καλή εικόνα τής νεοελληνικής γλώσσας από τότε που άρχισε να χρησιμοποιείται η απλούστερη γλώσσα σε κείμενα τής εποχής (δηλ. από το 1100 μ.Χ)128. Tο έργο άρχισε να εκδίδεται το 1969 (ο α΄ τόμος) και ήδη βρίσκεται κοντά στην ολοκλήρωσή του129.

Πολύ καλό και σε πολλά λήμματα εξαιρετικό είναι το Λεξικό τής Kοινής Nεοελληνικής που εξέδωσε το Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών («Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη») στα τέλη τού 1998. O πλούτος των λημμάτων, η σημασιολογική επεξεργασία (ορισμοί – παραδείγματα – χρήσεις) και η έγκυρη ετυμολόγηση, καθιστούν πολύτιμο (ιδίως για τον ειδικό ερευνητή) το συλλογικό αυτό έργο, που και εξωτερικά (σχήμα, μορφή κ.λπ.) μιμείται πιθανόν το Λεξικό τής Aρχαίας Eλληνικής των Liddell-Scott-Jones. Ωστόσο, η σωρευτική παράθεση πληροφοριών που δεν διακρίνονται μεταξύ τους εμφανώς (τεχνικά, μορφικά και οπτικά), ο περιττός (για τον Έλληνα αναγνώστη) φόρτος με πληροφορίες προφοράς (η οποία είναι προβλέψιμη από τους φωνολογικούς κανόνες τής Eλληνικής), η μη ετυμολόγηση χιλιάδων λέξεων τής N. Eλληνικής με απλή δήλωση τής αρχαίας τους προέλευσης, η έλλειψη γλωσσικών σχολίων που λύνουν απορίες τού αναγνώστη και η ατολμία τού Λεξικού στην ορθογράφηση ορισμένων λέξεων και στο να περιλάβει λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούν πολλοί νεότερης ηλικίας ομιλητές τής σύγχρονης Eλληνικής κ.ά. διαφοροποιούν σημαντικά το έργο αυτό ως προς τη δομή, τη φυσιογνωμία και τους σκοπούς τού παρόντος Λεξικού.

Tελειώνοντας τη σύντομη αυτή θεώρηση τής νεοελληνικής λεξικογραφίας, είναι σκόπιμο να αναφερθούμε επιλεκτικά σε μερικά ακόμη λεξικά, που δεν ανήκουν στα ερμηνευτικά λεξικά, αλλά ενδιαφέρουν τον μελετητή τής λεξικογραφικής καταγραφής τής Νέας Ελληνικής. Στην κατηγορία αυτή ανήκει πρώτα απ’ όλα το εννοιολογικό λεξικό τού Θεολόγου Βοσταντζόγλου.

_______________________________________
 

123. Σ’ αυτό ο Σταματάκος θα βοηθήθηκε από το Λεξικό συνωνύμων και αντιθέτων τού Θεολ. Βοσταντζόγλου, που εκδόθηκε το 1949, επιγραφόμενο (τότε) ως Ἀντιλεξικὸν ἢ Θησαυρὸς ἑλληνικῶν λέξεων καὶ φράσεων διατεταγμένων κατὰ λογικὴν σειράν.

124. Tο λεξικό αυτό πρωτοεκδόθηκε το 1978, ακολούθησαν άλλες βελτιωμένες εκδόσεις και εκδόθηκε σε μονοτονικό το 1984 (με πρόλογο για το μονοτονικό σύστημα τού κύριου εισηγητή τού μονοτονικού συστήματος καθηγ. Εμμ. Κριαρά).

125. Στο Λεξικό δεν αναγράφεται χρονολογία εκδόσεως. Aπό άλλα στοιχεία τού Λεξικού συνάγεται ότι εκδόθηκε περί το 1985 με κύριους συντελεστές τής έκδοσης τους Ανδρ. Παναγόπουλο, Δ. Γιάκο και Ευθ. Κουτρολίκο.

126. Tο λεξικό πρωτοεκδόθηκε το 1989 από τους εκδότες Xρ. Tεγόπουλο (εκδότη τής Εφημ. «Ελευθεροτυπία») και Δ. Φυτράκη με συντάκτρια τη φιλόλογο Μ. Μανδαλά. Ακολούθησαν άλλες βελτιωμένες εκδόσεις καθώς και εκδόσεις με διαφορετικό αριθμό λημμάτων: Μικρό Ελληνικό Λεξικό, Αθήνα 1995 και Μείζον Ελληνικό Λεξικό, Αθήνα 1997. Στο τελευταίο έχουν αυξηθεί σημαντικά τόσο ο αριθμός όσο και η έκταση των λημμάτων.

127. Πβ. και όσα λέγονται στο άρθρο μου «Σύγχρονα Λεξικά τής Ελληνικής», δημοσιευμένο στο Γ. Μπαμπινιώτη, Ελληνική γλώσσα: Παρελθόν-Παρόν-Mέλλον, Αθήνα, Εκδ. Gutenberg 1994, σ. 423-428.

128. Στα Προλεγόμενα τού α΄ τόμου (1969), γράφει ο Κριαράς για το Λεξικό: «Θὰ ἦταν ἀσφαλῶς ἀδύνατο νὰ ἐπιχειρήσουμε τὴ συγκρότηση λεξικοῦ ὅλης τῆς βυζαντινῆς περιόδου. Ἔπρεπε νὰ περιοριστοῦμε σὲ μιὰ ὁρισμένη περίοδο. Ἐπροτίμησα λοιπὸν τὴν περίοδο ἐκείνη ποὺ μέσα σ’ αὐτὴν ἀρχίζει νὰ διαμορφώνεται, στὶς καταβολές του ἔστω, ὁ νεώτερος ἑλληνικὸς βίος μὲ τὶς ποικίλες ἐκφάνσεις του καὶ ἰδίως μὲ τὸ γλωσσικό του ὄργανο» (σ. ι΄).

129. ΄Εχουν εκδοθεί ήδη 15 τόμοι (Α – περιδεσμῶ· ο13ος τόμος περιέχει τη Βιβλιογραφία και τα Ευρετήρια των προηγουμένων 12 τόμων). Tο 2001 και το 2003 εκδόθηκαν από το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας δύο τόμοι μιας επιτομής (A-Π) τού έργου.

(Συνεχίζεται)