ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ (5)

«TO ΠPΩTON BIBΛION EKAΣTOY EΘNOYΣ»

Γ. Μπαμπινιώτης

(συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

TO ΛEΞIKO ΤΗΣ «ΠΡΩΙΑΣ»

Tο ίδιο έτος, το 1933, εκδίδεται και το Λεξικό τής «Πρωίας» υπό τον τίτλο Λεξικὸν τῆς Νέας Ἑλληνικῆς γλώσσης. Και ναι μεν αναφέρεται από τον εκδότη (Πέτρο Δημητράκο) ότι το Λεξικό τής Πρωίας είναι «καρπὸς τῆς ἐμβριθοῦς ἐργασίας τῶν ἐκλεκτοτέρων ἐπιστημόνων μας», αλλά ούτε στη β΄ έκδοση τού Λεξικού από τον Π. Δημητράκο (το 1977) ούτε στην α΄ έκδοση τής Πρωίας (1933) μνημονεύονται τα ονόματα των συντακτών τού Λεξικού103 πλην του ότι συντάχθηκε «ὑπὸ ἐπιτροπῆς φιλολόγων καὶ ἐπιστημόνων, ἐπιμελείᾳ Γεωργίου Zευγώλη104».

Tο Λεξικό τής Πρωίας είναι, στην πραγματικότητα, το πρώτο ολοκληρωμένο και με λεξικογραφικές προδιαγραφές συντεταγμένο ερμηνευτικό λεξικό τής Νέας Ελληνικής (σε σχέση με το ημιτελές και διαφορετικού περιεχομένου Ιστορικό Λεξικό και με το ιδιόμορφο και περιορισμένης εκτάσεως λεξικό τού Σκαρλάτου Βυζαντίου). Είναι λεξικό, διαφέροντας και σε αυτό από τα άλλα, τόσο τής καθαρεύουσας όσο και τής δημοτικής, δηλ. λεξικό και των δύο μορφών τής Νέας Ελληνικής. Με ειδικά σύμβολα διακρίνονται τα λήμματα που ανήκουν στη δημοτική από τα λοιπά λόγιας προέλευσης και χρήσης λήμματα (με ιδιαίτερα σύμβολα διακρίνονται και οι ιδιωματικές και ξένες λέξεις καθώς και οι αρχαΐζουσες ή σπάνιας χρήσης λέξεις). Όπως είναι φανερό, έχουμε εδώ την πρώτη συστηματική προσπάθεια να διακριθούν στην προέλευσή τους δημοτικές, λόγιες, ιδιωματικές, ξένες και αρχαΐζουσες ή σπάνιες λέξεις.

Αυτό είναι μια πρόοδος στη λεξικογραφία τής Ελληνικής με τη συστηματικότητα και τη συνέπεια που παίρνει, για πρώτη φορά, στο λεξικό αυτό, μολονότι θεωρητικά και πρακτικά υπάρχουν προβλήματα στη διάκριση των ορίων των λέξεων και συχνά τέτοιες διακρίσεις έχουν εντελώς συμβατικό χαρακτήρα (τι είναι λ.χ. η λ. αμηχανία ή η λ. βραβείο ή οι λ. δόξα, θίγω, θολός, κατάστρωμα κ.τ.ό.; Είναι λόγιες ή δημώδεις ή, όπως φαίνεται λογικότερο, και τα δύο;).

Πλεονέκτημα τού Λεξικού τής Πρωίας είναι το πλούσιο λημματολόγιό του, που για πρώτη φορά έδωσε την πραγματική διάσταση τού λεξιλογίου τής Νέας Ελληνικής στα δύο παράλληλα – τότε– επίπεδα χρήσης της, την καθαρεύουσα και τη δημοτική. Επίσης κύριο χαρακτηριστικό τού Λεξικού τής Πρωίας, που το ξεχώρισε πάντοτε από άλλα λεξικά –και νεότερα–, είναι ο πλούτος και η ευστοχία των παραδειγμάτων χρήσεως των λέξεων. Είναι η δύναμη τού λεξικού αυτού.

Λόγω τής γλωσσικής κατάστασης των χρόνων που συντάχθηκε το Λεξικό, τα ερμηνεύματα είναι σε λόγια γλώσσα (καθαρεύουσα), ενώ υπάρχει και ένα πλήθος παραδειγμάτων από τη δημοτική. Αυτή η διττή γλωσσική προσπέλαση ήταν αναπόφευκτη στην οξεία φάση που περνούσε το γλωσσικό ζήτημα στη δεκαετία τού 1930, το γεγονός δε τής ευρείας χρήσεως (στα παραδείγματα) τής δημοτικής ήταν πολύ τολμηρό βήμα για την εποχή που έγινε.

΄Ενας τρίτος τόμος, που επιμελήθηκε ο Ι. Σταματάκος, συμπλήρωσε το (αρχικά δίτομο) Λεξικό στη β΄ έκδοση. Σε αυτό περιελήφθησαν νεότερες λέξεις από τον χώρο τής επιστήμης και τής τεχνολογίας, που ήδη τότε αναπτυσσόταν με ραγδαίους ρυθμούς. Tο Λεξικό τής Πρωίας διατηρεί και σήμερα μέρος τής αξίας του, αλλά κύρια συμβολή του υπήρξε ότι απετέλεσε, όπως είπαμε, το πρώτο πλήρες λεξικό τής Νέας Ελληνικής, από το οποίο άντλησαν υλικό πολλά από τα λεξικά που ακολούθησαν.

TO ΛEΞIKO TOY ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ

Αλλά το κύριο επίτευγμα τής δεκαετίας τού ’30 παραμένει το Mέγα Λεξικὸν ὅλης τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης τού (εκδότη) Δημητρίου Δημητράκου, γνωστό ως «Λεξικό τού Δημητράκου» ή ως το «9τομο Λεξικό τού Δημητράκου». Με το Λεξικό τού Δημητράκου επιχειρήθηκε να γίνει πραγματικότητα το όραμα τού Γ. Χατζιδάκι να συνταχθεί λεξικό που να περιέχει όλες τις λέξεις της Ελληνικής, δηλ. ολόκληρο τον γλωσσικό θησαυρό αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας Ελληνικής. Tο έργο αυτό ο Χατζιδάκις πάσχισε να υιοθετηθεί και να πραγματοποιηθεί από την ελληνική πολιτεία διά τής ιδρύσεως τού Ιστορικού Λεξικού τής Ακαδημίας Αθηνών. Ελλείψει πόρων αλλά και λόγω των ανυπέρβλητων δυσχερειών που εμφάνιζε ο σχεδιασμός να περιληφθούν στο Λεξικό όλα τα ιδιώματα και οι διάλεκτοι που ομιλούνται στην Ελλάδα, δηλ. όλο το διαλεκτικό υλικό τής γλώσσας (πράγμα που απαιτούσε μακρό χρόνο συλλογής τού υλικού και παράλληλη εργασία πολλών εξειδικευμένων επιστημόνων) και επειδή όλα αυτά θα έπρεπε να γίνονται μαζί με την πραγμάτευση τού τεράστιου γλωσσικού θησαυρού τής αρχαίας, τής μεσαιωνικής και της νεότερης κοινής (λόγιας και δημώδους) Ελληνικής, το όραμα τής σύνταξης ενός εκτενούς θησαυρού ολόκληρης τής ελληνικής γλώσσας δεν πραγματοποιήθηκε. Μια λιγότερο φιλόδοξη εκδοχή αυτού τού «λεξικογραφικού οράματος» (που δεν περιλαμβάνει συστηματικά διαλέκτους και ιδιώματα, που δεν περιέχει όλους τους παραλλάσσοντες φωνητικούς και μορφολογικούς τύπους κάθε λέξης, που δεν δίνει την ετυμολογία των λέξεων, που δεν δίνει συνώνυμα και αντώνυμα για κάθε λέξη και σε κάθε σημασία της, που δεν δίνει παραδείγματα χρήσεως στις λόγιες και τις δημοτικές λέξεις, που δεν δίνει όλες τις φράσεις οι οποίες σχηματίζονται με κάθε λέξη κ.λπ.) ανέλαβε να πραγματοποιήσει και έφερε τελικά εις πέρας με σχεδιασμό και εργασία 20 ετών ο «Ἀρχαῖος Ἐκδοτικὸς Οἶκος Δημητρίου Δημητράκου».

Η σύνταξη τού Λεξικού τού Δημητράκου άρχισε το 1933, μετά δε από τρία χρόνια (το 1936) εκδόθηκε ο α΄ τόμος. Tο 1950 εκδόθηκε ο τελευταίος (9ος) τόμος, με τον οποίο ολοκληρώθηκε το Λεξικό. Πέρα από την πρωτότυπη εργασία τής συλλογής υλικού από αρχαίους, μεσαιωνικούς, νεότερους και σύγχρονους συγγραφείς, το Λεξικό για την αρχαία, τη μεταγενέστερη και τη μεσαιωνική περίοδο στηρίχτηκε κατά πολύ στα υπάρχοντα τότε λεξικά: στο Λεξικό τής αρχαίας των Liddell και Scott105, στη μετάφραση αυτού τού λεξικού στα Ελληνικά από τους Μόσχο και Κωνσταντινίδη106, στο Λεξικό των παπύρων τού Preisigke107, στο λεξικό των λογίων ελληνικών λέξεων τής ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου από τον Sophocles108, στο Γλωσσάριο τού μέσου και όψιμου (ύστερου) Ελληνισμού τού Du Cange109, στους πρώτους τόμους τού Ιστορικού Λεξικού τής Ακαδημίας110, στο Λεξικό τού Βλαστού111, στο Λεξικό τού Κουμανούδη112 και στο Λεξικό της Πρωίας113. Ακολουθώντας τη συμβουλή τού Γ. Χατζιδάκι114, ο Δημητράκος εφάρμοσε ενιαία μορφή των ερμηνευμάτων κάθε λήμματος, γεγονός που ανέδειξε μέσα στο Λεξικό τον ενιαίο χαρακτήρα τής ελληνικής γλώσσας και τη συνέχεια και συνοχή (σημασιολογική, μορφολογική, φωνολογική κ.λπ.) τής γλωσσικής μας παράδοσης. Έτσι στο Λεξικό είναι φανερό το πλήθος των λέξεων που ανήκουν σε όλη τη χρονική πορεία τής γλώσσας μας, από την αρχαία μέχρι τη νέα, όπως και λέξεις που χρησιμοποιούνται από τους μεσαιωνικούς χρόνους ή χάνονται μετά την αρχαία ή μεσαιωνική χρήση τους, για να ξαναζωντανέψουν (ως νεολογισμοί) τα νεότερα χρόνια. Με το Λεξικό τού Δημητράκου έχουμε εικόνα τής γλωσσικής διαχρονίας μιας γλώσσας, εν προκειμένω τής Ελληνικής, σε έκταση χρόνου 2.800 ετών. Πρόκειται για σπάνιο και μεγάλο επίτευγμα τής ελληνικής λεξικογραφίας, που αποτελεί πραγματικό λεξικό θησαυρό (δηλ. αποθησαύριση) τής διαχρονικής έκφρασης των Ελλήνων.

Στην πράξη, βεβαίως, το κύριο βάρος στη σύνταξη των λημμάτων έπεσε στην αρχαία, τη μεταγενέστερη και τη μεσαιωνική περίοδο τής γλώσσας. Και αυτό, γιατί και η λεξικογραφική υποστήριξη των περιόδων αυτών ήταν συγκριτικά εύκολη, συγκεντρωμένη δηλ. και αξιόπιστα επεξεργασμένη, άρα αμέσως αξιοποιήσιμη, και τα κείμενα από όπου μπορούσε να αντληθεί υλικό πάρα πολλά και αρκετά προσιτά και, επίσης, το ενδιαφέρον των αναγνωστών τής εποχής εκείνης ήταν ακόμη ετεροβαρές, κλίνον περισσότερο προς τις παλαιότερες φάσεις τής ελληνικής γλώσσας. Tο να ασχοληθεί κανείς με τη λεξικογραφική περιγραφή τής δημοτικής (προφορικής) παράδοσης μέσα στη δίνη τού γλωσσικού ήταν ακόμη τολμηρό115 και πρωτοποριακό, παρ’ ότι το Ιστορικό Λεξικό, το Λεξικό τής Πρωίας, το Λεξικό τού Βλαστού και, παλιότερα, το Λεξικό τού Σκαρλάτου Βυζαντίου και τα Ἄτακτα ακόμη τού Κοραή είχαν ανοίξει και προετοιμάσει τον δρόμο. Έτσι, παρά το γεγονός ότι για πρώτη φορά (μετά το Λεξικό τής Πρωίας και εν μέρει μετά τον α΄ τόμο τού Ιστορικού Λεξικού ) στο Λεξικό τού Δημητράκου περιελήφθησαν πολλές λέξεις από τη νεότερη ελληνική λογοτεχνία (από έργα τού Παλαμά, τού Παπαδιαμάντη, τού Παπαντωνίου, τού Ψυχάρη κ.ά.), το βάρος έπεσε στις προ τής δημοτικής φάσεις τής ελληνικής γλώσσας, όλο δε το Λεξικό είναι συντεταγμένο σε λόγια (καθαρεύουσα) γλώσσα, πράγμα αναμενόμενο για την εποχή που συντάχθηκε.

Οι κύριες αδυναμίες όμως τού Λεξικού σε σχέση με τη σημερινή κατάσταση τής γλώσσας και τις γνώσεις που έχουμε σήμερα για τα παλαιότερα στάδια τής Ελληνικής, είναι άλλες. Σε ένα τέτοιο Λεξικό, λόγω τού χρόνου και τού τρόπου σύνταξής του, δεν απεικονίζεται, όπως είναι φυσικό, ο σημερινός πλούτος τής αστικής δημοτικής και γενικότερα τής Νεοελληνικής, όπως διαμορφώθηκε μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από τη γενίκευσή της στον χώρο τής λογοτεχνίας, αλλά και από την καλλιέργειά της στον χώρο τής επιστήμης, τής διοίκησης, τής Εκπαίδευσης, των εμπορικών συναλλαγών κ.λπ.– ιδίως μετά την αναγνώριση τής δημοτικής (από το 1976) ως επίσημης γλώσσας και στον γραπτό λόγο. Βασική έλλειψη τού Λεξικού τού Δημητράκου είναι ότι ως προς την αρχαία γλώσσα έχει στηριχθεί (για τους πρώτους τουλάχιστον τόμους) στο παλιό Liddell-Scott116, ότι ακόμη δεν είχαν αναγνωσθεί οι πινακίδες τής Γραμμικής γραφής Β και το πολύτιμο υλικό που έφεραν εις φως117, ότι δεν υπήρχε ακόμη το πατερικό Λεξικό τού Lampe118, το Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας τού Eμμανουήλ Κριαρά119, το Λεξικό τής Καινής Διαθήκης τού Bauer120 κ.ά. Επίσης δεν είχαν ακόμη εκδοθεί (στις καλές εκδόσεις που έγιναν αργότερα) πολλά αρχαία και μεσαιωνικά κείμενα, κείμενα επιγραφών κ.λπ.

Oπωσδήποτε, το Λεξικό τού Δημητράκου από την έκδοσή του απετέλεσε πηγή λεξικογραφικού υλικού για τα Λεξικά που ακολούθησαν. Η σύνταξή του έγινε με επιστημονικές προδιαγραφές, παρά την ιδιαίτερη δυσκολία που εμφάνιζε από πλευράς συντάξεως η ενσωμάτωση στο ίδιο λήμμα γλωσσικών πληροφοριών διαφόρων χρονικών περιόδων και επιπέδων χρήσεως και, κυρίως, η εξέλιξη των σημασιών μέσα στον χρόνο. Tο τελευταίο, υπό κανονικές συνθήκες (άνεση χρόνου για επισταμένη ιστορική έρευνα κάθε λήμματος), θα απαιτούσε πολλαπλάσιο χρόνο, αν κρίνουμε από την εργασία στο Ιστορικό Λεξικό τής Ακαδημίας. Είναι ευτύχημα ότι στη σύνταξη τού Λεξικού τού Δημητράκου αξιοποιήθηκε η πείρα γνωστών μελετητών τής ελληνικής γλώσσας, μερικοί από τους οποίους είχαν θητεύσει στο Ιστορικό Λεξικό τής Ακαδημίας (Γ. Χατζιδάκις, Γ. Αναγνωστόπουλος, Β. Φάβης, Ν. Ανδριώτης, Εμμ. Κριαράς, Εμμ. Πεζόπουλος κ.ά.). Στη σύνταξη τού Λεξικού εργάσθηκαν επίσης κλασικοί φιλόλογοι όπως ο Ιωάννης Σταματάκος, ο Χαρίτων Χαριτωνίδης, ο Ιωάννης Συκουτρής, ο Γεώργιος Γαρδίκας, ο Θησεύς Tζαννετάτος, ο γλωσσολόγος Αχιλλεύς Tζάρτζανος και γνωστοί εκπαιδευτικοί (Αν. Σακελλαρίου, Γ. Ιωάννου, Σπ. Φίλιππας, Ν. Μπαξεβανάκης, Ν. Σούλιας, Γ. Ασβεστάς κ.ά.). Tο όλο λεξικογραφικό εγχείρημα κατηύθυνε (μέχρι το 1943) ο λόγιος συγγραφέας, ποιητής, λεξικογράφος και στοχαστής Ιωάννης Ζερβός, με μεγάλη πείρα σε σειρά εκδόσεων (Βιβλιοθήκη Φέξη, Βιβλιοθήκη Παπύρου, Εγκ. Ελευθερουδάκη κ.ά.) και, βεβαίως, ο ακάματος εκδότης Δημήτριος Δημητράκος.

Επιτομή (σε έναν τόμο) τού Λεξικού τού Δημητράκου εκδόθηκε σε α΄ έκδοση το 1957 με τίτλο Nέον Λεξικὸν Ὀρθογραφικὸν καὶ Ἑρμηνευτικὸν ὅλης τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης και σε β΄ έκδοση το 1970 με την επιστημονική ευθύνη τού καθηγητή Θησ. Tζαννετάτου. Στο επίτομο Λεξικό τού Δημητράκου, με σημαντικές βελτιώσεις σε εγκυκλοπαιδικού-επιστημονικού ενδιαφέροντος λήμματα (επιστημονικούς όρους διαφόρων επιστημών και αντίστοιχες φράσεις), στηρίχθηκε το Λεξικό τού εκδότη Χρ. Γιοβάνη, τιτλοφορούμενο Θησαυρὸς ὅλης τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας121. Tο λεξικό αυτό, σε αντίθεση με το Επίτομο τού Δημητράκου, συντάχθηκε στη νεοελληνική (δημοτική) γλώσσα.

TO ΛEΞIKO THΣ ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ

Εκτενές, συστηματικό και, προ πάντων, σύγχρονο λεξικό όλης τής ελληνικής γλώσσας (αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας) είναι το Ερμηνευτικό και Ετυμολογικό Λεξικό τής Ελληνικής Γλώσσας, ενσωματωμένο στους 61 τόμους τής πιο σύγχρονης ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας, τής Εγκυκλοπαίδειας «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα» των εκδοτών Γιάννη και Eιρήνης Πουρνάρα122. Tο Λεξικό αυτό έχει λάβει υπ’ όψιν του τα νεότερα (μετά το 1950) επιστημονικά λεξικογραφικά έργα, τα οποία (λόγω τού χρόνου συντάξεώς του) δεν μπόρεσε να αξιοποιήσει το Λεξικό τού Δημητράκου. Αυτό ισχύει τόσο στα ερμηνεύματα όσο και στις ετυμολογίες των λέξεων. Εύστοχα οργανωμένη, για ένα Λεξικό που περιλαμβάνει λέξεις από όλες τις περιόδους τής ελληνικής γλώσσας, είναι η διάταξη των ερμηνευμάτων: προηγούνται οι σημασίες που είναι κοινές σε όλες τις περιόδους τής ελληνικής γλώσσας· όταν οι σημασίες είναι μόνο αρχαίες ή μόνο μεσαιωνικές ή μόνο νεότερες, τότε δίδονται πρώτα οι νεότερες, μετά οι μεσαιωνικές και μετά οι αρχαίες, με βάση το ενδιαφέρον για έναν σύγχρονο αναγνώστη. Οι ετυμολογίες των λέξεων στηρίζονται στη σύγχρονη βιβλιογραφία για θέματα ετυμολογίας τής ελληνικής γλώσσας και, για πρώτη φορά σε νεοελληνικό λεξικό, φτάνουν μέχρι τις ινδοευρωπαϊκές ρίζες με εγκυρότητα επιστημονική. Tο λεξικό είναι συντεταγμένο στη νεοελληνική γλώσσα και, μετά την τονική μεταρρύθμιση, σε μονοτονικό σύστημα. Η συνύπαρξη στον ίδιο τόμο γλωσσικών και εγκυκλοπαιδικών λημμάτων δίνει σ’ ένα τέτοιο λεξικό τη δυνατότητα να μην επιμείνει πολύ σε εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα γλωσσικές-λεξικογραφικές πληροφορίες που μπορεί ο αναγνώστης να βρει στον οικείο χώρο τού εγκυκλοπαιδικού λήμματος, συντεταγμένου από ειδικούς σε κάθε επιστημονικό κλάδο. Για τους λόγους αυτούς και μολονότι το μέρος των ερμηνευμάτων τού λεξικού δεν γράφτηκε από λεξικογράφους τής περιωπής των συντακτών τού Μεγάλου Λεξικού τού Δημητράκου (τα ονόματα των συντακτών τού Λεξικού τού Δημητράκου αναφέρθηκαν πιο πάνω), το Λεξικό τής Ελληνικής τής Εγκυκλοπαίδειας «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα» αποτελεί ένα από τα βαρύνοντα έργα τής σύγχρονης νεοελληνικής λεξικογραφίας. Από το λεξικό αυτό, από τα ερμηνεύματα αλλά κυρίως από το ετυμολογικό του μέρος, αντλούν υλικό και πληροφορίες μεταγενέστερα Λεξικά. Στο διάστημα 2007-2008 το λεξικό αυτό κυκλοφόρησε αυτοτελώς σε 13 τόμους ως Λεξικό τής Eλληνικής Γλώσσας Aρχαίας – Mεσαιωνικής – Nέας από τις εκδόσεις Πάπυρος.

_______________________________

103. Πρόκειται για μια τακτική που ακολουθήθηκε συχνά και που οδήγησε ώστε ορισμένα λεξικά, ελληνικά και ξένα, να είναι γνωστά με το όνομα τού εκδότη και όχι τού συντάκτη ή των συντακτών τού Λεξικού. Αυτό συνέβη και στην ελληνική λεξικογραφία με λεξικά όπως τού Δημητράκου (το 9τομο Λεξικό και το Επίτομο), τής Πρωίας, των Tεγόπουλου-Φυτράκη κ.ά. και με μεγάλα ξένα Λεξικά, όπως τού Longman, τού Collins, τού Larousse, τού Duden κ.λπ. (Στα ξένα λεξικά γίνεται λεπτομερής μνεία των ονομάτων όλων όσοι εργάσθηκαν στην έκδοση τού λεξικού).

104. Ο Γ. Ζευγώλης, λόγιος από τη Nάξο, εργάστηκε στη σύνταξη λεξικών και εγκυκλοπαιδειών. Στη σύνταξη τού Λεξικού τής Πρωίας εργάστηκε συστηματικά ο K. Bάρναλης (πληροφορία από τον καθηγητή Eμμ. Kριαρά).

105. Henry George Liddell - Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford, At the Clarendon Press,  7η έκδ. 1882 και 8η έκδ. 1897 (η 8η έκδ. διαφέρει ελάχιστα από την 7η, στη διόρθωση παροραμάτων κ.τ.ό.).

106. Liddell-Scott, Μέγα Λεξικὸν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης. Μετάφραση τού A Greek-English Lexicon τής 7/8ης εκδ. από τους Ξ. Μόσχο και Μ. Κωνσταντινίδη με συμπληρώσεις και προσθήκες από την ελληνική βιβλιογραφία (διορθώσεις Κοραή, Κόντου, Χαριτωνίδη, Βερναρδάκη κ.ά.) Ἀθῆναι 1901-4, Eκδ. Σιδέρη [Συμπλήρωμα τού έργου, με βάση την 9η έκδ. τού 1940, εκπονήθηκε από τους Κ. Γεωργούλη και Π. Γεωργούντζο σε 2 τόμ. (Αθήναι 1972-77, Εκδ. Σιδέρη)].

107. Preisigke (-Kiessling), Worterbuch der griechischen Papyrusurkunden. 3 τόμ. (Berlin 1925-31).

108. Sophocles (= Ευαγγελινός Αποστολίδης), Greek Lexicon of the Roman and Byzantine periods (from 146 B.C. to 1.100 A.D.), N.York 1887.

109. Βλ. ανωτ. λεξικό Δουκαγγίου.

110. Βλ. ανωτ. Ιστορικό Λεξικό Ακαδημίας Αθηνών.

111. Βλ. ανωτ. Λεξικό Π. Βλαστού.

112. Βλ. ανωτ. Λεξικό Στέφ. Κουμανούδη.

113. Βλ. ανωτ. Λεξικό τής «Πρωίας».

114. Ο Δ. Δημητράκος περιγράφει γλαφυρά (στον Πρόλογο τού α΄ τόμου, σ. ζ΄-η΄) τη στιχομυθία του με τον Γ. Χατζιδάκι το 1933, τις παραμονές τής ενάρξεως τής σύνταξης τού 9τομου Λεξικού:

(Ερωτά ο Χατζιδάκις) «Πῶς συμβιβάζεις τὴν ἀρχαίαν μὲ τὴν δημοτικήν;» (Απαντά ο Δημητράκος) «Tὶς γράφομε κάθε μιὰ σὲ χωριστοὺς παραγράφους μὲ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ συντάκτου των». (Χατζιδάκις) «Ὄχι, παιδί μου! Ἐβάλατε ἀντιεπιστημονικὴν βάσιν. Πρέπει νὰ συμπλέκωνται ἀνάλογα μὲ τὴν σημασίαν των ἱστορικῶς. Ποιός διευθύνει τὴν ἔκδοσιν;» (Δημητράκος) «Ὁ Zερβός». (Χατζιδάκις) «Στεῖλε τον νὰ τὸν ὁδηγήσω». Και επιλέγει ο Δημητράκος: «Ἔτσι ἔγινε. Ὁ Zερβὸς πήγαινε συχνὰ καὶ συνεβουλεύετο τὸν Γεώργιον Xατζιδάκιν διὰ τὴν ἔκθεσιν τῆς ὕλης ἱστορικῶς [...] Tὰ δακτυλογραφημένα χειρόγραφα ἐγράφησαν ἐκ νέου κατὰ τὰς ὑποδείξεις τοῦ Γεωργίου Xατζιδάκι καὶ τὸ Λεξικὸν ἔλαβε τὴν σημερινὴν μορφήν του».

115. Είναι χαρακτηριστικά όσα αναφέρει ο Δημητράκος στον Πρόλογό του (α΄ τόμος, σ. ζ΄-η΄): «Ἡ ἀναγγελία τῆς ἐκδόσεως τοῦ Λεξικοῦ τούτου προεκάλεσε θύελλαν διαμαρτυριῶν καὶ ἀπὸ τὰς δύο τότε γλωσσικὰς παρατάξεις, καθαρευουσιάνων καὶ δημοτικιστῶν, ἑκάστη τῶν ὁποίων διεξεδίκει ἔκδοσιν Λεξικοῦ μόνον τῆς Ἀρχαίας ἢ μόνον τῆς Δημοτικῆς, ἀρνουμένων τὴν συνεργασίαν των καὶ τῶν μὲν καὶ τῶν δέ. [...] Διὰ τὴν σύνταξιν τοῦ Mεγάλου Λεξικοῦ ὅλης τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης προσεκάλεσα τὸ σύνολον σχεδὸν τῶν κορυφαίων τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων. Ἄλλοι ἐδέχθησαν νὰ ἐργασθοῦν καὶ ἄλλοι ἠρνήθησαν. Ἡ γλωσσικὴ ἀντίθεσις μεταξὺ τοῦ ἐπιστημονικοῦ κόσμου ἐξηκολούθει».

116. Η νέα, ριζικά αναθεωρημένη, έκδοση τού Λεξικού είναι η 9η έκδοση τού 1940: Liddell-Scott-Jones-Mckenzie, A Greek-English Lexicon, Oxford, At the Clarendon Press. Tο 1996 εκδόθηκε εκ νέου το Λεξικό με «Αναθεωρημένο Συμπλήρωμα» από τον P. Glare (υπερδιπλάσιο σε έκταση από το Συμπλήρωμα τού 1968 από τον E. A. Barber).

117. Tο λεξιλόγιο των πινακίδων τής Γραμμικής γραφής Β βρίσκεται στην Α. Morpurgo, Mycenaeae Graecitatis Lexicon, Roma 1963 και στους J. Chadwick - L. Baumbach, «The Mycenaean Greek Vocabulary», Περ. Glotta 41, 1983, σ. 157-271.

118. C. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, Oxford, At the Clarendon Press 1961.

119. Εμμ. Κριαρά, Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας (1100-1669), βλ. όσα λέγονται κατωτ. Για τη βυζαντινή λεξικογραφία πολύ διαφωτιστική είναι η πραγματεία τού E. Trapp, «Stand und Perspektiven der Mittelgriechischen Lexikographie» στο Studien zur Byzantinischen Lexikographie, Βιένη 1988, σ. 11-26.

120. W. Bauer, Griechisch-Deutsches Worterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der ubrigen urchristlichen Literatur, Berlin, A. Topelmann 19585. Μεταφρασμένο στην Αγγλική από τους W. Arndt - W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and other Early Christian Literature, London, The Univ. of Chicago Press 1979.

121. Χρ. Γιοβάνη, Θησαυρός ὅλης τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, Αθήνα, χωρίς χρονολογία. Tο λεξικό περιλαμβάνει και σειρά παραρτημάτων με χρήσιμες, εγκυκλοπαιδικού κυρίως χαρακτήρα, πληροφορίες.

122. Tο Λεξικό τής Ελληνικής Γλώσσας τής Εγκυκλοπαίδειας «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα» περιλαμβάνεται στους 61 τόμους τής Εγκυκλοπαίδειας, κατανεμημένο ανάλογα με τα γράμματα που περιέχει κάθε τόμος. Ακολούθησε χρονολογικά τη σύνταξη τής Εγκυκλοπαίδειας (1981-1994), μέχρι δε και τον 8ο τόμο τα λήμματα τού Λεξικού αποτελούν ενιαίο σώμα με τα εγκυκλοπαιδικά λήμματα, ενώ από τον 9ο τόμο (οπότε καθιερώνεται στην Εγκυκλοπαίδεια και το μονοτονικό) το Λεξικό καταλαμβάνει ιδιαίτερο χώρο στο τέλος κάθε τόμου.

(Συνεχίζεται)