ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ (8)

«TO ΠPΩTON BIBΛION EKAΣTOY EΘNOYΣ»

Γ. Μπαμπινιώτης

(συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

TO ANTIΣTPOΦO ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΚΟΥΡΜΟΥΛΗ

Στα ειδικά λεξικά ανήκει και το Ἀντίστροφον Λεξικὸν τῆς Nέας Ἑλληνικῆς τού αειμνήστου καθηγητή τής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεωργίου Κουρμούλη (ο οποίος διετέλεσε στην αρχή τής σταδιοδρομίας του συντάκτης τού Ιστορικού λεξικού τής Ακαδημίας Αθηνών). Tο λεξικό εκδόθηκε το 1967 και περιλαμβάνει όλον τον λεξιλογικό θησαυρό τής Νέας Ελληνικής, καθαρεύουσας και δημοτικής, καταταγμένο σε αντίστροφη σειρά, από το ληκτικό γράμμα προς το αρκτικό, δηλ. από το τέλος προς την αρχή των λέξεων. Tο Λεξικό τού Κουρμούλη είναι το πρώτο λεξικό τής Νέας Ελληνικής, στο οποίο χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρονικοί υπολογιστές για επεξεργασία δεδομένων τής ελληνικής γλώσσας. Με αυτούς έγιναν οι πίνακες στατιστικής συχνότητας των ληκτικών δομών των ελληνικών λέξεων (πόσες λέξεις τής Ν. Ελληνικής λήγουν σε -α ή -ο ή -ω κ.λπ., πόσες λήγουν σε δύο γράμματα -βω, -γω, -ια κ.λπ. και πόσες λήγουν σε τρία γράμματα -σια, -εια κ.λπ.). Έτσι πληροφορούμεθα λ.χ. ότι το 52% των ελληνικών λέξεων (κατά το γλωσσικό υλικό τού λεξικού) λήγει σε -ς (42.883 λέξεις) και αμέσως μετά σε -α με ποσοστό 20% (16.259 λέξεις). Ότι η κατάληξη που εμφανίζει τη μεγαλύτερη συχνότητα στο λεξιλόγιο τής Ελληνικής είναι η κατάληξη -ος (π.χ. λόγος, νέος, δάσος) με ποσοστό 22% και 18.273 λέξεις. Ενδεικτικά στοιχεία βγαίνουν και από τη σύγκριση των ληκτικών στοιχείων τής Ν. Ελληνικής με εκείνα τής αρχαίας137. Έτσι λ.χ. αποδεικνύεται ότι η αρχαία Ελληνική διαθέτει 171 λέξεις σε -λογία (παθολογία, θεολογία, ακριβολογία, μυθολογία κ.λπ.), έναντι 342 λέξεων που έχει η Νέα Ελληνική (η διαφορά οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην εξέλιξη και δημιουργία νέων επιστημονικών κλάδων και εννοιών με αντίστοιχους όρους). Από τις 342 λέξεις τής Ν. Ελληνικής 93 μόνον έχουν παραδοθεί από την αρχαία, ενώ οι 249 είναι νεότερες, γεγονός που δείχνει την παραγωγική δύναμη τής Ν. Ελληνικής.

Εκτός από τους στατιστικούς πίνακες και τα συμπεράσματα που βγαίνουν από αυτούς, που όλα μαζί υπό τον τίτλο Παραρτήματα καταλαμβάνουν 140 σελίδες τού έργου (σ. 676-801), διδακτικά είναι όσα γράφει ο Κουρμούλης για τη λεξικογραφία στην εκτενή Εισαγωγή τού Λεξικού (σ. viixxxvi):

«Tὰ πρῶτα ὑπὸ τῶν Aἰγυπτίων, Ἰνδῶν καὶ ἀρχαίων Ἑλλήνων συνταχθέντα λεξικᾶ ἦσαν διευθετημένα καθ’ ὕλην [...], ἤτοι κατὰ σημασιολογικὰς ἑνότητας: γραφή, γραφεύς, συγγραφεύς, καταγράφω, συγγράφω κ.λπ., κατὰ συστήματα τερμάτων: λέγω, ἀντιλέγω, καταλέγω, προλέγω κ.λπ., κατὰ τὸ πρῶτον συνθετικόν: καταγράφω, καταδιώκω, καταλέγω κ.λπ. Ἡ διάταξις τῶν λέξεων κατ’ εὐθεῖαν ἀλφαβητικὴν τάξιν φαίνεται ὅτι συνιστᾷ ἐπιτυχὲς εὑρετήριον τοῦ κώδικος αὐτοῦ τῆς ἐνδιαθέτου γλώσσης, διὸ καὶ ἐκρίθη ἐνωρdς ἀναγκαῖον νὰ ἐπιτάσσεται τῶν καθ’ ὕλην συντεταγμένων λεξικῶν ἀλφαβητικὸς πίναξ. [...] Πάντως τὰ πρῶτα ἐκτενῆ λεξικὰ τοῦ εἴδους αὐτοῦ ἤρχισαν νὰ συντάσσωνται μόλις ἀπὸ τοῦ 15ου αἰῶνος κ.ἑξ.»138.

Με το Αντίστροφο Λεξικό τού Κουρμούλη έχουμε ανάγλυφη εικόνα τής γραμματικής (μορφολογικής) δομής τής νέας ελληνικής γλώσσας, αφού, σε κλιτές γλώσσες όπως η Ελληνική, τα ληκτικά συστήματα (που είναι εμφανή μόνον από ένα αντίστροφο λεξικό) είναι εκείνα που δείχνουν πώς δηλώνονται στην ελληνική γλώσσα οι ποικίλες γραμματικές πληροφορίες μέσα από την οργάνωση σε μέρη τού λόγου. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Κουρμούλης «ἡ κατ’ ἀντίστροφον τάξιν διάταξις τοῦ λημματολογίου δύναται νὰ θεωρηθῇ ὡς τὸ βάθρον τῆς γραμματικῆς θεωρήσεως τῆς γλώσσης»139.

Tο 1996 κυκλοφορήθηκε και νέο αντίστροφο λεξικό, το Αντίστροφο λεξικό τής κοινής νεοελληνικής γλώσσας τού Ευαγγ. Μπαλαφούτη (Αθήνα: Επικαιρότητα). Μολονότι το λεξικό αυτό είναι πλουσιότερο σε λέξεις (περιλαμβάνει νεότερες λέξεις, όρους κ.λπ.) και στηρίζεται στη μορφολογία τής σύγχρονης γλώσσας (οι λέξεις λ.χ. τής κατηγορίας -ις, πόλις τού Λεξικού τού Κουρμούλη, δίδονται κανονικά σε -η, πόλη, γεγονός που είναι σημαντικό για ένα αντίστροφο λεξικό), εντούτοις δεν έχει σχεδιαστεί με γλωσσολογικά κριτήρια και αλλοιώνει σε έναν βαθμό τις πληροφορίες που χρειάζεται ο χρήστης. ΄Ετσι λ.χ. τα λήμματα κατατάσσονται, εφόσον είναι ουσιαστικά, όχι μόνο στον ενικό αλλά και στον πληθυντικό τους, και εφόσον είναι επίθετα, και στα τρία γένη και στους δύο αριθμούς! Αυτή η «αρχή», αν ακολουθηθεί με συνέπεια, θα οδηγήσει να δοθούν και οι βασικοί χρόνοι των ρημάτων, πράγμα που (ορθώς) δεν συμβαίνει. Αλλά τότε γιατί να γίνει στα ονόματα; ΄Αλλη σημαντική αλλοίωση τής μορφολογικής εικόνας τού λεξιλογίου τής Ελληνικής είναι ότι κατατάσσονται από κοινού τονούμενα και άτονα! ΄Ετσι λ.χ. αντί να έχει συγκεντρωμένα κάπου τα ουσιαστικά σε -ιά (γενιά) και αλλού τα ουσιαστικά σε -ία (φιλία), τα έχει ανάμεικτα (το πετριά αμέσως μετά το γεωμετρία!) και μάλιστα μαζί με θηλ. επιθέτων σε -ια και -ιά (η υποδόρια, η εγχώρια – η κακιά, η παχιά) και ουδ. πληθυντικού σε -ια και -ιά (τα παιδιά – τα τζάκια, τα «βουβαλάκια», τα «παλουκάκια» κ.τ.ό)! ΄Ενα αντίστροφο λεξικό δεν μπορεί παρά να περιοριστεί μόνο στον τύπο τού λήμματος (όχι στους τύπους τής κλίσης του) και δεν μπορεί να αγνοήσει ουσιώδεις μορφολογικές παραμέτρους, όπως είναι ο τόνος (συγκέντρωση τονούμενων τύπων – συγκέντρωση άτονων τύπων), πράγμα που επιτρέπει να σχηματιστούν και να εξαρθούν λεξικογραφικώς μορφολογικά (και παραγωγικά) συστήματα λέξεων: να έχεις συγκεντρωμένες στο λεξικό όλες τις λέξεις σε -ία (φιλία, μανία, κακία κ.λπ.), όλες τις λέξεις σε -ιά (πετριά, μπουνιά, δαγκωνιά κ.λπ.), όλες τις λέξεις σε -εια (οικογένεια, ευπρέπεια, εσωστρέφεια κ.λπ.), σε -άκι, σε -ειδής κ.ο.κ., που είναι και ο σκοπός ενός αντίστροφου λεξικού.

Tο 2002 εκδόθηκε το Aντίστροφο Λεξικό τής Nέας Eλληνικής (AΛNE) τής καθηγήτριας γλωσσολογίας Άννας Aναστασιάδη-Συμεωνίδη (Θεσσαλονίκη: INΣ, Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη). Περιλαμβάνει 180.000 λημματικούς τύπους έχοντας αντλήσει πλούσιο υλικό από τα παλαιότερα και νεότερα λεξικά, σώματα κειμένων και γλωσσικά αρχεία. H κωδικοποίηση των λημμάτων έγινε με τη γραμματική τους κατηγορία βάσει τής μεθοδολογίας που υιοθετήθηκε από το «Eργαστήριο Aυτοματισμού Tεκμηρίωσης και Γλωσσών» (LADL) τού Πανεπιστημίου Paris VII κατά την κατασκευή τού ηλεκτρονικού λεξικού τής Γαλλικής (DELAS) από τη B. Courtois και τον M. Silberztein. Στο λημματολόγιο καταχωρίζονται επίσης προθήματα / επιθήματα και α΄ και β΄ συνθετικά, π.χ. καθ-, -ερός, υδατ-, αλεξι-, -παιδο, -κόπος. Tο AΛNE αποτελεί πολύ χρήσιμο εργαλείο, συντεταγμένο με επιστημονική γνώση. Eνδεχόμενες αντιρρήσεις θα μπορούσαν να υπάρξουν ως προς το γεγονός ότι συμπαρατίθενται λεξιλογικά στοιχεία τής Kοινής με άλλα από τη λογοτεχνική γλώσσα ή άλλες μορφές λόγου.

EΠIΛEΓOMENA

Στην παρούσα επισκόπηση τής νεοελληνικής λεξικογραφίας, των λεξικών δηλ. στα οποία κατεγράφησαν και αναλύθηκαν σημασιολογικά οι λέξεις τής (γραπτής και προφορικής) νεοελληνικής γλώσσας, σκοπός μας δεν ήταν να παρουσιάσουμε αναλυτικά όλα τα λεξικά που γράφτηκαν για τη Nέα Eλληνική. Σταθήκαμε σε αυτά που, είτε παλιότερα είτε σε νεότερους χρόνους είτε και στις μέρες μας, κρίναμε ότι κατέχουν μια ξεχωριστή θέση στη μακρά πορεία τής λεξικογραφικής αποτύπωσης τής νεοελληνικής γλώσσας. Και σταθήκαμε –με ορισμένες εξαιρέσεις140– στα ερμηνευτικά λεξικά, γιατί αυτά συνδέονται άμεσα με τον τύπο τού δικού μας λεξικού. ΄Ετσι, δεν μας απασχόλησαν τα λεξικά των ιδιωμάτων και διαλέκτων τής Νέας Ελληνικής ούτε τύποι λεξικών, όπως τα ορθογραφικά ή τα λεξικά ειδικής επιστημονικής ορολογίας, που όλο και πληθύνονται. Μερικά από αυτά θα τα βρει κανείς σε άλλες μελέτες141, ενώ για πολλά δεν έχουμε ακόμη την πλήρη βιβλιογραφική καταγραφή τους142.

Παρακολουθώντας κανείς την εξέλιξη στη λεξικογράφηση τής σύγχρονης γλώσσας μας, μετά ιδίως τη ρύθμιση τού 1976, μπορεί να είναι αισιόδοξος. Η λεξικογράφηση τής Ελληνικής όλο και βελτιώνεται, συμβαδίζοντας με την εξέλιξη που σημειώνεται στα μεγάλα λεξικά των ξένων γλωσσών, τα οποία διαθέτουν μακρά λεξικογραφική παράδοση. Παράλληλα, συνειδητοποιείται και στη χώρα μας ότι η λεξικογραφική εργασία απαιτεί ειδικές επιστημονικές γνώσεις πέρα από την «ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ» προϋπόθεση, τη βαθύτερη δηλ. γνώση και επιστημονική ενασχόληση με την ελληνική γλώσσα, και μάλιστα με τα σύγχρονα όσο και με τα παλαιότερα Ελληνικά μας, αφού η γλώσσα μας μέσα από τη μακρά και αδιάκοπη προφορική και γραπτή παράδοσή της έχει αποκτήσει ενιαίο χαρακτήρα.

Οι επιστημονικοί κλάδοι τής λεξικολογίας και λεξικογραφίας, που ανήκουν στον χώρο τής Γλωσσολογίας, έχουν εξελιχθεί αλματωδώς, έχει δε αποδειχθεί πλέον ότι η κατάκτηση τόσο τής μητρικής όσο και των ξένων γλωσσών περνάει μέσα από το λεξιλόγιο και τη σημασιολογική δομή κάθε γλώσσας. Χωρίς ένα καλό λεξικό –έγκυρο, πλήρες, εύχρηστο–, χωρίς ένα λεξικογραφικό vade mecum, δεν μπορεί να μιλάει κανείς σήμερα για υπεύθυνη και αποτελεσματική κατάρτιση στη μητρική γλώσσα. Η επικοινωνιακή έκρηξη που χαρακτηρίζει την εποχή μας και η ασύλληπτη σε ρυθμούς εξέλιξη των δεδομένων τής επιστήμης και τής τεχνολογίας καθιστούν σήμερα απαραίτητη τη γλωσσική, μέσω λεξικών, υποστήριξη των γνώσεών μας. Και μάλιστα με λεξικά που να υπηρετούν τις σύγχρονες ανάγκες τού ομιλητή μιας γλώσσας, λεξικά δηλ. που δεν χωρίζουν με στεγανά την πληροφορία λ.χ. που αφορά στο σημασιολογικό περιεχόμενο μιας λέξης από τη γραμματική χρήση της ή από τη χρήση ενός κυρίου ονόματος (τοπωνυμίου ή ανθρωπωνυμίου) ή και από την πληροφορία για ένα απλό ακρωνύμιο (π.χ. Α.Ε.Ι.). H ανάγκη για σύνθετη, συνολική και απαιτητική προσέγγιση των κειμένων μας, καθώς και των κειμένων των άλλων, η επαρκέστερη πρόσβαση στον «κόσμο των κειμένων» που συνιστά τη σύγχρονη κοινωνία και επι-κοινωνία, απαιτεί και σύνθετα στην υφή τους λεξικά. Χρειάζονται λεξικά με πολλών ειδών πληροφορίες, με έμφαση στην πραγματική χρήση τής γλώσσας, λεξικά που να οδηγούν τον αναγνώστη σε πιο αποτελεσματική αξιοποίηση τής γλώσσας μέσα από κατάλληλες επιλογές. ΄Ετσι λ.χ. τα παραδείγματα για το πώς χρησιμοποιούνται οι λέξεις, η παροχή πληροφοριών για τα συνώνυμα και τα αντώνυμα (αντίθετα) και η επισήμανση των σημασιολογικών διαφορών δεν μπορούν να λείπουν από ένα σύγχρονο λεξικό.

Tέλος, η σύγχρονη λεξικογραφία έχει πλέον εγκαταλείψει την αυτοπαρατηρησία τής γλωσσικής συμπεριφοράς τού λεξικογράφου και τη μνημονική ανάκληση ως κριτήρια σύνταξης τού λεξικού και μεταβαίνει στην αξιοποίηση τού πλούτου των χρήσεων και στην ασφάλεια που παρέχει εξ αντικειμένου η χρησιμοποίηση τραπεζών γλωσσικού υλικού (στο λεγόμενο «γλωσσικό corpus»). Οι δυνατότητες που προσφέρουν οι ηλεκτρονικά (με ηλεκτρονικούς υπολογιστές) συγκροτημένες τράπεζες γλωσσικού υλικού έχουν ήδη βελτιώσει και μεταβάλει τις καθιερωμένες μεθόδους σύνταξης ενός λεξικού ως προς τα ερμηνεύματα και το ίδιο το λημματολόγιο. ΄Ηδη το παρόν Λεξικό έχει αξιοποιήσει το Corpus, το γλωσσικό υλικό που έχει συγκεντρωθεί στο Λεξικογραφικό Αρχείο τού Σπουδαστηρίου Γλωσσολογίας τού Πανεπιστημίου Αθηνών από τον αείμνηστο καθηγητή Γ. Κουρμούλη, καθώς και υλικό από τον ηλεκτρονικό «Eθνικό Θησαυρό τής Eλληνικής Γλώσσας» τού Iνστιτούτου Eπεξεργασίας τού Λόγου (I.E.Λ.)· επίσης, κατά την πορεία σύνταξης τού Λεξικού, έχει αξιοποιηθεί πλήρως η σύγχρονη τεχνολογία των Η/Υ.

Σήμερα, με τη μακρά πορεία που έχει διανυθεί στη λεξικογράφηση τής ελληνικής γλώσσας, αρχαίας, μεσαιωνικής και νεότερης, ανοίγονται προοπτικές και για την πραγματοποίηση τού οράματος τού Γ. Χατζιδάκι και πολλών Ελλήνων λογίων, τού οράματος να συνταχθεί ένα Λεξικό όλης τής ελληνικής γλώσσας. Με τις τεχνικές δυνατότητες που προσφέρει η σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία και, κυρίως, με σωστή αξιοποίηση τού λεξικογραφικού μόχθου που μας κληροδότησαν όσοι εργάστηκαν ώστε να διαθέτουμε σήμερα έγκυρα λεξικά των κυριοτέρων περιόδων τής ιστορικής εξέλιξης τής ελληνικής γλώσσας, μπορεί σε ορατό μέλλον να συνταχθεί και το Λεξικό τής Ελληνικής Γλώσσας, που θα διαφέρει από τα επιμέρους λεξικά στον σύνθετο, πλήρη, διαχρονικό και, γι’ αυτό, ιδιαίτερα αποκαλυπτικό χαρακτήρα των λημμάτων του, που θα δηλώνουν μέσα από τις λέξεις τη μακρά, πλούσια και περιπετειώδη ιστορία τής ελληνικής γλώσσας από τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες της έως σήμερα.

Γ.Mπ.

_____________________________________

137. Η σύγκριση γίνεται μέσω τού Αντιστρόφου Λεξικού τής Νέας Ελληνικής τού Γ. Κουρμούλη και τού Αντιστρόφου Λεξικού τής Αρχαίας Ελληνικής των P. Kretschmer - E. Locker (Rucklaufiges Worterbuch der griechischen Sprache, Wien 1944). Tο Αντίστροφο Λεξικό τής Aρχαίας προήλθε από αντίστροφη κατάταξη τού λεξιλογίου (λημμάτων) τού λεξικού των Liddell-Scott. Με προσθήκες τού G. Kisser το Αντίστροφο Λεξικό τής Aρχαίας Ελληνικής επανεκδόθηκε το 1963. Ας σημειωθεί ότι για τα ονόματα τής Aρχαίας Ελληνικής (ουσιαστικά και επίθετα) υπάρχει και ειδικό αντίστροφο λεξικό, το A Reverse Index of Greek Nouns and Adjectives των C.D. Buck και W. Petersen, Chicago 1945. Στο Λεξικό αυτό οι λέξεις είναι καταταγμένες κατά ληκτικά συστήματα (ονόματα σε -της, ονόματα σε -ος, ονόματα σε -ης κ.ο.κ.) και σε κάθε λέξη αναφέρεται και η αρχαιότερη παραδεδομένη μνεία της (π.χ. ότι πρωτοαπαντά στον ΄Ομηρο ή στον Ευριπίδη ή στον Πλούταρχο ή στην Κ. Διαθήκη κ.τ.ό.). Λόγω τής εξαιρετικής σημασίας τής Ελληνικής στις κλασικές σπουδές υπάρχουν τρία ακόμη αντίστροφα λεξικά: α) Αντίστροφο Λεξικό τής Μυκηναϊκής: M. Lejeune, Index inverse du grec mycenien, Paris 1964, β) Αντίστροφο Λεξικό τής Ελληνικής των παπύρων: O. Gradenwitz, Heidelberger Kontrarindex der griechischen Papyrus Urkunden, Heidelberg 1931, γ) Αντίστροφο Λεξικό των κυρίων ονομάτων: B. Hansen, Rucklaufiges Worterbuch der griechischen Eigennamen, Berlin 1957.

138. Γ. Κουρμούλη, \Aντίστροφον Λεξικὸν τῆς Nέας Ἑλληνικῆς, σ. viii.

139. Γ. Κουρμούλη, \Aντίστροφον Λεξικὸν τῆς Nέας Ἑλληνικῆς, σ. ix.

140. Κρίναμε σκόπιμο να αναφερθούμε, κατ’ εξαίρεσιν μόνο σε πολύ σημαντικά λεξικογραφικά έργα, όπως λ.χ. τα ετυμολογικά λεξικά τής Ν. Ελληνικής (Ανδριώτη κ.ά.), τα αντίστροφα λεξικά (Κουρμούλη κ.ά.), τα εννοιολογικά λεξικά (Βλαστού, Βοσταντζόγλου) κ.τ.ό.

141. Αναφέραμε ήδη (σημ. 6) τα δημοσιεύματα των Σ. Περάκη και Γ. Αλισανδράτου.

142. H προηγούμενη πρότασή μας (βλ. B΄ Έκδοση) ότι «Θα άξιζε να συνταχθεί μια πλήρης και αναλυτική βιβλιογραφία των λεξικών τής N. Eλληνικής κάθε λεξικογραφικού τύπου και περιεχομένου, από τής πρώτης εμφανίσεώς τους μέχρι σήμερα» υλοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό από το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας στη διαδικτυακή Πύλη για την Eλληνική Γλώσσα

(http://www.greek-language.gr/)