Ο Θάνατος του παλληκαριού

Πορτραίτο του Παύλου Μελά

από τον μεγάλο Έλληνα ζωγράφο Γ. Ιακωβίδη

Αφιέρωμα στον Παύλο Μελά

Σαν σήμερα άφησε την τελευταία του πνοή στα ιερά χώματα της Μακεδονίας, ο μεγαλύτερος ήρωας του ελληνισμού, σύμβολο του αγώνα για την απελευθέρωση της γης των Μακεδόνων. Το σημερινό αφιέρωμα αποτελεί ένα ελάχιστο χρέος τιμής στον Ήρωα.

ΔΕΕ

Σύντομο Βιογραφικό

Ο Παύλος Μελάς (29 Μαρτίου 1870 – 13 Οκτωβρίου 1904) ήταν αξιωματικός πυροβολικού του ελληνικού στρατού και πρωτεργάτης του Μακεδονικού αγώνα. Ήταν γιος του Μιχαήλ Μελά και γαμπρός του Στέφανου Δραγούμη, έχοντας νυμφευθεί την κόρη του Ναταλία, αδελφή του Ίωνα Δραγούμη.

Γεννήθηκε στη Μασσαλία της Γαλλίας. Η καταγωγή της οικογένειάς του ήταν από την  Βόρεια Ήπειρο. Μετά τη μετακίνηση της οικογένειας στην Αθήνα, σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων απ' όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός του πυροβολικού το 1891. Φέροντας τύψεις για την έκβαση του πολέμου του 1897 συμμετείχε από τους πρώτους στο ιδρυθέν το 1900 Μακεδονικό κομιτάτο για την εμψύχωση του απογοητευμένου ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας και σε αντίδραση στη δράση των Βουλγάρων κομιτατζήδων. Έτσι από τον Φεβρουάριο του 1904 ο Παύλος Μελάς έσπευσε με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους Α. Κοντούλη, Α. Παπούλα και Γ. Κολοκοτρώνη, προς επιτόπια μελέτη της κατάστασης. Αποτυγχάνοντας σε εκείνη την πρώτη προσπάθεια, επανήλθε τον Ιούλιο του ίδιου έτους οπότε και εισήλθε στη Μακεδονία ως ζωέμπορος με το όνομα "Πέτρος Δέδες". Μετά 20ήμερη παραμονή συναντήθηκε με τον Λάμπρο Κορομηλά στη Θεσσαλονίκη ανταλλάσσοντας σκέψεις για ανάληψη επιχειρήσεων και στη συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα. Στις 18 Αυγούστου όταν όλα ήταν έτοιμα κατά το σχέδιο ο Παύλος Μελάς με το επιχειρησιακό όνομα Καπετάν Μίκης Ζέζας, επικεφαλής σώματος εκ 35 μόλις ανδρών, που το αποτελούσαν Μακεδόνες, Μανιάτες και Κρητικοί, ανέλαβε την αρχηγία του Μακεδονικού αγώνα ενάντια στους Βούλγαρους και εισήλθε ένοπλα στα Μακεδονικά εδάφη με την εντολή να ασκεί καθήκοντα αρχηγού και στις μικρότερες ομάδες που δρούσαν εν τω μεταξύ στη περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς. Πληροφορηθέντες οι Τούρκοι από διάφορους καταδότες περί της εισόδου και της δράσης του Παύλου Μελά έθεσαν προς καταδίωξή του πολυάριθμο τουρκικό απόσπασμα. Παρά τις συνεχείς διώξεις του Οθωμανικού στρατού ο Παύλος Μελάς άρχισε ν΄ αποδεκατίζει τις βουλγαρικές ομάδες με βάση τα χωριά Λιγκοβάνη και Λίχυβο. Όμως στις 13 Οκτωβρίου 1904 βρισκόμενος στο χωριό Στάτιστα Καστοριάς (δεν πρέπει να συγχέεται με την κωμόπολη Σιάτιστα, κοντά στην Κοζάνη) και προδομένος από την βουλγάρικη συμμορία του Μήτρου Βλάχου περικυκλώθηκε από Τουρκικό απόσπασμα 150 ανδρών. Μετά από δίωρη λυσσαλέα μάχη διέταξε αιφνίδια έξοδο τεθείς επικεφαλής των ανδρών του. Στην επιχείρηση αυτή τραυματίσθηκε θανάσιμα στην οσφυϊκή χώρα και πέθανε μετά από μισή ώρα στα χέρια του φίλου του, Γεώργιο Στρατινάκη. Η τελευταία του φράση πριν ξεψυχήσει ήταν:[1] "Βούλγαρος να μη μείνει"

Γύρω από το σώμα του νεκρού Π. Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική επιχείρηση για την παραλαβή και ενταφιασμό του. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να γίνει γνωστό στους Τούρκους ποιος ήταν ο νεκρός, και συγκεκριμένα ότι ήταν Έλληνας αξιωματικός, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση. Αρχικά ο νεκρός θάφτηκε από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα ενώ οι Τούρκοι δεν γνώριζαν την ταυτότητά του. Αργότερα ο προεστός της Στάτιστας ονόματι Ντίνας απεσταλμένος της ελληνικής πλευράς (πιθανώς του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη ή του οπλαρχηγού Κύρου) επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό. Στο μεταξύ όμως ο θάνατος του Μελά είχε μαθευτεί στην Αθήνα και η Τουρκική πρεσβεία στην Αθήνα ειδοποίησε τις Τουρκικές Αρχές της Θεσσαλονίκης να βρουν το πτώμα ώστε να το χρησιμοποιήσουν ως απόδειξη της Ελληνικής επέμβασης σε Τουρκική επικράτεια. Έτσι, ενώ ο Ντίνας έκανε την εκταφή εμφανίστηκε Τουρκικός στρατός. Τότε έκοψε βιαστικά το κεφάλι του νεκρού και έφυγε. Το κεφάλι τάφηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι ενώ οι Τούρκοι πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν στην Καστοριά για αναγνώριση. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που γνώριζε τα πάντα, κινητοποίησε τη νεολαία της Καστοριάς που περικύκλωσε το Διοικητήριο και απαιτούσε να τους δοθεί το σώμα "κάποιου Ζέζα" που ήταν Έλληνας. Ο Μητροπολίτης, προειδοποιώντας ότι μπορεί να συμβούν ταραχές που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση Τούρκων και Ελλήνων κατάφερε να του δοθεί το σώμα το οποίο και τάφηκε στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών κοντά στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς.[2]

Μετά το θάνατο του η δράση των Ελληνικών δυνάμεων έγινε πιο έντονη, περιορίζοντας τη δράση των Βούλγαρων κομιτατζήδων, και επιτυγχάνοντας την ένωση Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας με την Ελλάδα.

Σήμερα, το όνομα του Παύλου Μελά φέρει προς τιμή του το χωριό Στάτιστα (Μελάς) ενώ πλήθος προτομών του στολίζουν πλατείες πόλεων μεταξύ των οποίων στη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, την Κοζάνη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.

Ο Παύλος Μελάς θεωρείται σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, και πολλά προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης και στο μουσείο Παύλος Μελάς στην Καστοριά.

1. ↑ «Ε» Ιστορικά: Μακεδονικό, η περιπέτεια ενός ονόματος από το 1850 έως σήμερα, Έκδοση της Ελευθεροτυπίας, σελ.40

2. ↑ Γερμανού Καραβαγγέλη Απομνημονεύματα, Εκδόσεις Χ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη, 1993

Εκτεταμένη παρουσίαση της ζωής του Παύλου Μελά με πολλές λεπτομέρειες εδώ:
http://www.computer.gr/melas/

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ

Κωνσταντῖνος Χολέβας
Πολιτικός Ἐπιστήμων

Ὁ θάνατος τοῦ παλληκαριοῦ συνέβη στίς 13 Ὀκτωβρίου 1904 στό χωριό Στάτιτσα τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας. Πρόκειται γιά τό σημερινό χωριό Μελᾶς τοῦ Νομοῦ Καστοριᾶς. Ὁ ἀνθυποοχαγός τοῦ Ἑλληνικοῦ Πυροβολικοῦ Παῦλος Μελᾶς, εὑρισκόμενος σέ μυστική ἀποστολή στήν τουρκοκρατούμενη Μακεδονία ἔπεσε νεκρός ἀπό βόλι τουρκικῆς περιπόλου. Ἦταν ἡ τρίτη εἴσοδός του ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα στή Μακεδονία γιά νά βοηθήσει τούς ἐντοπίους Ἕλληνες νά ἀντιμετωπίσουν τήν ἐκκλησιαστική προπαγάνδα καί τήν ἔνοπλη βία τοῦ βουλγαρικοῦ ἐθνικισμοῦ. Εἶχε πάρει τό ψευδύνυμο Καπετάν Μϊκης Ζέζας γιά νά μήν μάθουν Τοῦρκοι καί Βούλγαροι ὅτι Ἕλληνες ἀξιωματικοί ἡγοῦνται ἐνόπλων σωμάτων ἔξω ἀπό τά σύνορα τῆς μικρῆς τότε Ἑλλάδος. Ὁ θάνατός του ἔγινε τραγοῦδι, θρῆνος καί θρύλος. Ὁ Ἑλληνισμός ἀφυπνίσθηκε. Οἱ διστακτικοί γραφειοκράτες τῶν Ἀθηνῶν ἀναγκάσθηκαν νά δραστηριοποιηθοῦν. Ἡ τελική φάση τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος ξεκινοῦσε καί ἔτσι τέθηκαν τά θεμέλια γιά τήν ὁριστική ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας τό 1912-13.

Ποιές ἀρχές καί ἀξίες καθοδηγοῦσαν αὐτήν τήν ἡρωική μορφή; Ποιό κίνητρο ὤθησε τόν νεαρό ἀξιωματικό νά ἀφήσει τά σαλόνια τῶν Ἀθηνῶν, τούς πλουσίους συγγενεῖς του, τή γυναῖκα του Ναταλία Δραγούμη καί τά δύο παιδιά του, τόν Μίκη καί τήν Ζωή, γιά νά βρεθεῖ στά χιόνια καί τίς λάσπες τῆς Μακεδονίας πολεμῶντας κατά δύο ἀντιπάλων; Ἀπό τά κείμενα καί τή σύντομη ζωή του ἀντλοῦμε διδάγματα καί πρότυπα, ἀπολύτως ἀπαραίτητα στή σημερινή ὑλιστική καί ἀντιηρωική ἐποχή μας.

Α) Ὁ Παῦλος πίστευε στόν Θεό καί βίωνε τήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση. Κατά τόν ἑλληνοτουρκικό πόλεμο τοῦ 1897 στίς 6 Ἀπριλίου γράφει ἀπό τό μέτωπο στή γυναῖκα του Ναταλία (Νάτα): «Ἀλλ’ εἶμαι βέβαιος ὅτι μέ τήν θέλησιν τοῦ Θεοῦ θά πᾶν ὅλα καλά. Εἰπέ εἰς τήν μητέρα μου ὅτι μετέλαβα καί ὅτι ἡ συνείδησίς μου εἶναι ἥσυχη. Τί τά θέλεις; Ἡ θρησκεία μᾶς δίδει πολλήν παρηγορίαν καί θάρρος. Ἄλλως τε χάρις εἰς αὐτήν ἐλυτρώθη καί θά λυτρωθῆ καθ’ ὁλοκληρίαν ὁ τόπος μας»(1)

Κάι στίς 28.8.1904, ἑνάμισυ μῆνα πρό τοῦ ἡρωικοῦ θανάτου του γράφει πάλι στή γυναῖκα του ἀπό τό Μακροβοῦνι τῶν Γρεβενῶν. «... Ἀκούσαμε τόν ἑσπερινόν πρῶτα καί κατόπιν μᾶς μετέλαβεν ὁ γέρων χωρικός ἱερεύς τῆς μονῆς. Οὐδέποτε μέ τόσην κατάνυξιν μετέλαβα. Ὁ νοῦς μου διαρκῶς ἐστρέφετο πρός Ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος χάριν ἡμῶν καί τῆς θείας θρησκείας Του ὑπέστη τό μαρτύριον. Τό μέγεθος τῆς θυσίας Του, τό μέγεθς τῆς ἀποστολῆς Του μ’ ἔκαμναν νά αἰσθάνωμαι πόσον μικροί καί πόσον μακράν Αὐτοῦ εὑρισκόμεθα, ἀλλά καί συγχρόνως μ’ ἐνεθάρρυναν. Πάντοτε Τόν ἐλατρευσα διά τήν θρησκείαν Του καί Τόν ἐθαύμασα διά τήν θυσίαν Του. Ἐλπίζω νά μᾶς βοηθήση. Αἰσθάνομαι τώρα ἰσχυρός, γενναῖος καί καλύτερος. Ἕτοιμος διά νά κάμω τά πάντα». (2)

Β) Ἡ Ἰδέα. Ὄχι μόνον ὁ Παῦλος, ἀλλά σύσσωμος ὁ Ἑλληνισμός τήν ἐποχή ἐκείνη συνεκλονίζετο ἀπό τήν Μεγάλή Ἰδέα. Νά ἐλευθερωθοῦν ὅλοι οἱ ὑπόδουλοι Ἕλληνες πού εἶχαν μείνει ἐκτός ἑλληνικῶν συνόρων μετά τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση. Τά ἔθνη χρειάζονται μεγάλες Ἰδέες γιά νά ξεφύγουν ἀπό τή μιζέρια, τήν κατάθλιψη καί τήν τύρβη τῶν μικροσυμφερόντων καί τῶν μικροκομματισμῶν. Ἡ Ἰδέα φλόγιζε τόν Παῦλο. Τοῦ τήν εἶχε καλλιεργήσι ὁ Ἠπειρώτης πατέρας του, ὁ ὁποῖος πλούτισε στή Μασσαλία καί ἔγινε ἀργότερα Δήμαρχος Ἀθηναίων. Τοῦ τήν ἐνίσχυσε ὁ πεθερός του Στέφανος Δραγούμγης μέ ρίζες ἀπό τό Βογατσικό τῆς Καστοριᾶς καί ὁ γυναικάδελφός του Ἴων Δραγούμης, ὁ σπουδαῖος λόγιος καί διπλωμάτης , πού δολοφονήθηκε ἀπό ἑλληνικό χέρι στή διάρκεια τοῦ Ἐθνικοῦ Διχασμοῦ (1920).

Ἡ Ἰδέα τονώθηκε καί καλλιεργήθηκε ἀπό τά σχολεῖα, τούς ἱστοριογράφους, τό Πανεπιστήμιο, τόν Τύπο καί πρωτίστως ἀπό τούς μεγάλους ποιητές καί πεζογράφους τῆς ἐποχῆς. Ἡ ἑλληνική διανόηση, τότε τοὐλάχιστον, στάθηκε στό ὕψος της. Κορυφαῖος ἐκπρόσωπός της ὁ Κωστῆς Παλαμᾶς, ὁ ὁποῖος μέ τά ἐπικά ποιήματά του δίδαξε τήν διαχρονική συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί προετοίμασε τίς ἐθνικές ἐπιτυχίες τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος (1904-1908) καί τῶν Βαλκανικῶν Πολέμων.

Σήμερα ζοῦμε ὠς Ἔθνος καί ὡς λαός μία πολύπλευρη κρίση οἰκονομική, ἠθική, πνευματική. Πιστεύω ὅτι αὐτό πού μᾶς λείπει γιά νά ξαναβροῦμε «τά φτερά τά πρωτινά μας τά μεγάλα» (Κ. Παλαμᾶς) εἶναι μία νέα Μεγάλη Ἰδέα. Αὐτήν τήν φορά δέν θά ἔχει ἐδαφικό, ἀλλά πνευματικό περιεχόμενο. Θά βασίζεται στήν παιδεία, στόν Πολιτισμό, στήν οἰκουμενικότητα τῆς Ἀρχαιοελληνικῆς γραμματείας καί τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἄν θέλουμε νά γεννᾶ αὐτόςὁ τόπος ἀνθρώπους μέ ἦθος καί ἡρωισμό σέ εἰρηνικές καί -ἄν χρειασθεῖ- σέ μή εἰρηνικές περιόδους.

Γ) Τό πνεῦμα αὐτοθυσίας. Ὁ Παῦλος ἐνσάρκωσε αὐτό πού ἔγραψε ἁπλοϊκά, ἀλλά γλαφυρά ὁ Μακρυγιάννης, δηλαδή νά θέτουμε τό «ἐμεῖς» πάνω ἀπό τό «ἐγώ» . Τό οἰκογενειακό του περιβάλλον τόν δίδαξε ὅτι ἔχει ὑποχρεώσεις ἀπέναντι στήν Ἱστορία, στήν πατρίδα, στούς ἀλύτρωτους Ἕλληνες. Ἡ παιδεία τῆς ἐποχῆς ἐκείνης μιλοῦσε γιά ἥρωες, ἐθνομάρτυρες καί νεομάρτυρες. Καλλιεργοῦσε ἀρχές καί ἀξίες, προέβαλλε πρότυπα. Ἡ κοινωνία δέν ἀποτελεῖτο ἀπό ἁγίους, ἀλλά ἡ πλειοψηφία τῶν Ἑλλήνων προσπαθοῦσαν νά βάλουν βαθειά μέσα στήν καρδιά τους τήν αἴσθηση τῆς εὐθύνης καί τήν ἀνάγκη μιᾶς νέας πανεθνικῆς προσπάθειας, ἡ ὁποία θά ξέπλενε τό ἄγος τῆς ἥττας τοῦ 1897. Ἡ πτώχευση τοῦ 1893 και ἡ ἐπιβολή τοῦ Διεθνοῦς Οἰκονομικοῦ Ἐλέγχου τό 1898 φιλοτίμησε τόν μέσο Ἕλληνα καί ὁδήγησε τό Ἔθνος σέ ἀνασύνταξη δυνάμεων καί γόνιμη περισυλλογή. Ὁ Παῦλος διδάχθηκε ἀπό τά πρῶτα του βήματα μέχρι καί τήν Σχολή Εὐελπίδων νά δίνει τά πάντα γιά τόν Ἑλληνισμό. Ὀργανώθηκε σέ σωματεῖα καί Μακεδονικά Κομιτᾶτα πού ὑποστήριζαν τόν ἀγῶνα τῶν ἐντοπίων Ἑλλήνων τῆς Μακεδονίας. Προσφέρθηκε ἐθελοντικά νά μετάσχει στήν ἀποστολή Ἑλήνων ἀξιωματικῶν ἔξω ἀπό τά σύνορα στήν τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Τά ἔδωσε ὅλα. Τήν φλογερή πίστη του, τίς γνώσεις του, τά ἡγετικά του προσόντα, τή ζωή του. Τοῦ ὀφείλουμε πολλά. Κι ὅμως σήμερα κινδυνεύουμε νά τόν ξεχάσουμε!

Ἔγραψε ὁ Ἴων Δραγούμης στό θρηνητικό συναξάρι του γιά τόν ἀγαπημένο συγγενῆ καί συναγωνιστή του Παῦλο: «Δέν εἶναι ἄσχημος ὁ θάνατος ὅταν ἐκεῖνος πού παίρνει εἶναι παλληκάρι. Καί τοῦ παλληκαριοῦ δέν φαντάζει μόνον ὁ θάνατος. Ἡ ὕπαρξή του νά γνωσθῆ μονάχα καί χαρά, χαρά ἄφραστη, κρυσταλλένια, διάφανη, ὑψώνει τή ψυχή ἐκείνων πού ἀκράτητοι φωνάζουν: -Εὖγε στό παλληκάρι!

Χώρια ἀπό τίς κρίσεις αὐτές κάι τά συναισθήματα, οἱ Μακεδόνες, οἱ ὑπόδουλοι ὅλοι, τόν λατρεύουν. Στή Μακεδονία δέν πέθανε, παρά ζῆ καί βασιλεύει. Ἕνα κοριτσάκι στή Βέρροια πού τό ρώτησαν ποιός εἶναι ὁ βασιλιᾶς τῶν Ἑλλήνων, ἀποκρίθηκε χωρίς δισταγμό: -Ὁ Παῦλος ὁ Μελᾶς». (3)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Ναταλίας Μελᾶ, «Παῦλος Μελᾶς», ἐκδ. Δωδώνη, Ἀθήνα –Γιάννενα 1992, σελ. 97.

(2) Ὅπως ἀνωτέρω, σελ. 331.

(3) Ἴωνος Δραγούμη (Ἴδα), Μαρτύρων καί Ἡρώων Αἶμα, ἐκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 140 -141.

Κ.Χ. ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2011