Η γλωσσική προϊστορία του Ελλαδικού χώρου

Ο περίφημος δίσκος της Φαιστού με σύμβολα προελληνικής γλώσσας

Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ

Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αφορμή για το παρόν άρθρο απετέλεσαν κάποια κείμενα που δημοσιεύθηκαν παλαιότερα στο περιοδικό «Άρδην» (τ. 52-53), αλλά ιδιαίτερα ένα πρόσφατο κείμενο του συνεργάτη του περιοδικού κ. Χρ. Δ. (Άρδην, τ. 67). Αιτία όμως και ουσιαστικός λόγος για την συγγραφή του υπήρξε το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια κυκλοφορούν θεωρίες και απόψεις, οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των λεγομένων «Μη-συμβατικών» θεωριών. Κάτω από αυτόν τον εύηχο και παραπλανητικό τίτλο προβάλλονται και διαδίδονται απόψεις, που κυμαίνονται από απλές παρανοήσεις λόγω άγνοιας ή ημιμάθειας, μέχρι απιθανότητες και ανοησίες, τις οποίες εκμεταλλεύονται αδίστακτοι κερδοσκόποι δήθεν «ελληνοκεντρικών» ιδεολογημάτων. Τα ιδεολογήματα αυτά (Αυτοχθονισμός, Πανελληνισμός κ.λπ.), που μόνον ειρωνικά χαμόγελα μπορούν να προκαλέσουν σε οποιονδήποτε έχει ασχοληθεί έστω και ελάχιστα με αυτά τα θέματα (με την προϋπόθεση βεβαίως ότι διαθέτει κοινό νου και κυρίως επιστημονική εμπειρία και γνώση μεθοδολογίας των θετικών επιστημών), αναλύονται διεξοδικά σε πρόσφατο βιβλίο μου (Βλ. Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη: «ΜΗ-ΣΥΜΒΑΤΙΚΕΣ» ΘΕΩΡΙΕΣ – Οι κερδοσκόποι του «Ελληνισμού» και ο φενακισμός των αφελών, ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ – Θεσσαλονίκη 2007) και δεν πρόκειται να επιμείνω περισσότερο.

2. ΑΝΑΓΚΑΙΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Η έρευνα της προϊστορίας και κυρίως η σύνθεση των ερευνητικών αποτελεσμάτων των επί μέρους επιστημονικών κλάδων, απαιτούν ευρύτερες θεωρήσεις, αλλά και γνώσεις, ώστε να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Επί πλέον και ιδιαίτερα στην εποχή μας, η μελέτη της προϊστορίας γίνεται κατά κανόνα από ερευνητές με βασικό υπόβαθρο Θετικών Επιστημών, κάτι που επιβάλλεται όχι μόνον από τις νέες τεχνικές, αλλά και από τον επιστημονικό εξοπλισμό των εργαστηρίων.

Η μέθοδος της ραδιοχρονολόγησης, η χρονολόγηση κεραμικών με την μέθοδο της θερμοφωταύγειας, τα πολύπλοκα προγράμματα Η/Υ για την ταξινόμηση και την κατάταξη ανασκαφικών ευρημάτων, η μελέτη και ανάλυση αεροφωτογραφιών αρχαιολογικών χώρων κ.λπ. απαιτούν δεξιότητες, τις οποίες όχι μόνον αγνοούν, αλλά έχουν πάρει διαζύγιο από τα γυμνασιακά τους χρόνια οι πολυάριθμοι κοινωνιολόγοι, νομικοί, φιλόλογοι, θεολόγοι κ.λπ. των Θεωρητικών Επιστημών, όχι μόνον της χώρας μας. Το ότι η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής γραφής Β, με την οποία πάλευαν επί δεκαετίες γλωσσολόγοι και φιλόλογοι, έγινε δυνατή αποκλειστικά και μόνον όταν ασχολήθηκε ο αρχιτέκτονας Μ. Βέντρις (Michael Ventris, 1922-1956), που τόσο πρόωρα χάθηκε, είναι νομίζω ενδεικτική των παραπάνω.

Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων διευκρινίζω ότι δεν επιχειρώ να υποβαθμίσω το έργο ή την επιστημονική κατάρτιση όσων ανήκουν σε Θεωρητικούς κλάδους, αλλά θέλω να υπογραμμίσω το πόσο απαραίτητη είναι η συνεργασία επιστημόνων διαφορετικών κλάδων για τα πολυσύνθετα προβλήματα της Προϊστορίας και ειδικότερα της ελληνικής.

Επί πλέον υποστηρίζω ότι θέματα εθνογένεσης, ανθρωπολογικών μεταβολών, μετακινήσεων πληθυσμών, αρχαιολογικών πολιτισμών κ.λπ. είναι αδύνατον να μελετηθούν κάτω από το περιορισμένο πρίσμα ενός ειδικού κάποιου κλάδου, πολύ δε περισσότερο όταν αυτός ο ειδικός εκφεύγει των στενών πλαισίων της εξειδίκευσής του και επιχειρεί να υποστηρίξει θεωρίες και απόψεις ξένες προς το αντικείμενό του. Στις περιπτώσεις αυτές είναι πολύ εύκολο να διολισθήσει στις αχανείς λεωφόρους των «Μη-συμβατικών» θεωριών και να αρχίσει να συντάσσει λεξικά της γλώσσας των κατοίκων της χαμένης Ατλαντίδας, να ισχυρίζεται ότι αποκρυπτογράφησε την στήλη της Λήμνου, τον δίσκο της Φαιστού και διάφορα άλλα τέτοια.

3. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΟΛΙΣΘΗΜΑΤΑ

Ένα παλαιότερο άρθρο του εξαίρετου μυκηναϊστή και ομηριστή, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Ι. Προμπονά, που είχε δημοσιευθεί στο τεύχος 52-53 του «Άρδην» (Ιανουάριος – Μάρτιος 2005), με είχε προβληματίσει αρκετά λόγω κάποιων ιδιαίτερα αμφιλεγόμενων απόψεων για θέματα, τα οποία όχι μόνον δεν ανήκουν στο επιστημονικό του αντικείμενο, αλλά και των οποίων, όπως φαίνεται, μάλλον αγνοεί και τις εξελίξεις. Αναφέρομαι στην αποδοχή εκ μέρους του της ελάχιστα πειστικής επιστημονικά άποψης ότι η ελληνική γλώσσα άρχισε να διαμορφώνεται στην Ελληνική Χερσόνησο γύρω στο 6.500 π.Χ. και στον προβληματισμό του μήπως η «Προελληνική» είναι «…πρωϊμότατη φάση της Ελληνικής…» (σελ. 50).

Μια παρόμοια άποψη (για τον αρχικό χώρο διαμόρφωσης της Ελληνικής), όπως αναφέρεται εξ άλλου και στο εν λόγω άρθρο, είχε διατυπώσει ο διάσημος Βρεταννός αρχαιολόγος Σερ Κόλιν Ρένφριου (Colin Renfrew) στο πολυσυζητημένο βιβλίο του: Archaeology and Language: The Puzzle of the Indo-European Origins (1987), εντελώς ξεπερασμένη σήμερα. Η βασική θέση του Κ. Ρένφριου ήταν ότι η αρχική «κοιτίδα» διαμόρφωσης των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών πρέπει να τοποθετηθεί στην Μικρά Ασία, απ’ όπου νεολιθικοί αγρότες, ξεκινώντας στην διάρκεια της 7ης χιλιετίας π.Χ., διέδωσαν με τις μετακινήσεις τους μαζί με τη Γεωργία και τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, μια περίεργη άποψη για έναν "Απομονωτιστή" (Isolationist). Oι θεωρίες του Κόλιν Ρένφριου δέχθηκαν οξύτατη κριτική από πολλές πλευρές, λόγω των αρχαιολογικών, γλωσσολογικών, εθνολογικών, χρονολογικών και μεθοδολογικών αντιφάσεων που περιείχαν και σήμερα ελάχιστοι τις αποδέχονται (βλ. την τεκμηριωμένη και καταλυτική κριτική ενός από τους κορυφαίους σήμερα «Ινδοευρωπαϊστές», του J. P. Mallory στο εξαιρετικό έργο του «In Search of the Indo-Europeans», London 1989 – σελ. 177-181 (Paperback Edition, 1991).

Χαρακτηριστικό των παραπάνω αποτελεί η περιπέτεια της επιμελημένης και επιστημονικά τεκμηριωμένης έκδοσης του αξιόλογου Άτλαντα της Παγκόσμιας Ιστορίας (Atlas of World History) των φημισμένων εκδόσεων Times Books.

Οι πρώτες εκδόσεις αυτού του έργου (Α΄ έκδοση 1978 και Β΄ έκδοση 1984, με πολυάριθμες ανατυπώσεις και επανεκδόσεις ενδιάμεσα μέχρι την Γ΄ έκδοση του 1989) περιείχαν ένα κεφάλαιο με τον τίτλο: Invasions and migrations – Indo-Europeans and Semites (Εισβολές και μεταναστεύσεις – Ινδοευρωπαίοι και Σημίτες), όπου υπήρχε εξιστόρηση των πληθυσμιακών μετακινήσεων σύμφωνα με την κρατούσα (μέχρι σήμερα) άποψη. Υπήρχαν μάλιστα και αναλυτικοί χάρτες όπου απεικονίζονταν αυτές οι μεταναστεύσεις των λαών που μιλούσαν Αριοευρωπαϊκές γλώσσες (σελ. 60-61), από τις εκτάσεις βορείως του Ευξείνου προς την Ευρώπη, Μικρά Ασία, Ιρανικό οροπέδιο και Ινδίες.

Η εξαιρετική αυτή έκδοση μεταφράσθηκε και εκδόθηκε στα ελληνικά από την εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ το 1998, αλλά από την Δ΄ έκδοση του έργου, του 1993. Με έκπληξη είχα διαπιστώσει τότε ότι το προαναφερθέν κεφάλαιο είχε αντικατασταθεί από ένα νέο κεφάλαιο (σελ. 60-61) με τον τίτλο: Διασπορά των γλωσσών – Ινδοευρωπαίοι και Σημίτες, όπου ο σχετικός χάρτης των προηγουμένων εκδόσεων είχε τροποποιηθεί με βάση τις θεωρίες του Κ. Ρένφριου και εμφάνιζε τις Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες να «γεννιούνται» στην Μικρά Ασία και από εκεί ορισμένες μεν να διασπείρονται προς την Ευρώπη, οι δε υπόλοιπες να κάνουν έναν τεράστιο κύκλο γύρω από την Μαύρη Θάλασσα μέσω σημερινής Βουλγαρίας, Ρουμανίας, νότιας Ουκρανίας, ώστε να μπορέσουν να βρεθούν στην σωστή θέση βορείως της Κασπίας για να καταλήξουν στο Ιρανικό οροπέδιο και στις Ινδίες!!!

Πιθανολογώ ότι αυτή η «λαθροχειρία» έγινε από τους εκδότες των Times Books για να προβληθεί η νέα πρωτοποριακή θεωρία του «δικού τους» Σερ Κόλιν Ρένφριου, ο οποίος βεβαίως δεν ήταν κάποιος τυχαίος επιστήμονας, αλλά αντίθετα ένας αξιοσέβαστος και κορυφαίος αρχαιολόγος και προϊστοριολόγος διεθνούς εμβέλειας και παγκοσμίου κύρους, όμως, φευ!, πολύ αδύναμος σε θέματα Ιστορικής Γλωσσολογίας και Εθνολογίας, όπως αποδείχθηκε στην συνέχεια.

Αποτέλεσμα των παραπάνω και ενώ ήδη είχε προηγηθεί μια γενικευμένη απόρριψη από τους ειδικούς «ινδοευρωπαϊστές» των επί μέρους ισχυρισμών του Κ. Ρένφριου και συνολικά της θεωρίας του, στην νέα ΕΚΔΟΣΗ 2000 και πάλι της «Καθημερινής» (υποθέτω και των Times), οι προσεκτικοί αναγνώστες διαπίστωναν έκπληκτοι ότι το συγκεκριμένο κεφάλαιο είχε απαλειφθεί εξ ολοκλήρου!

Παρασυρμένος ίσως από τις υποθέσεις του Ρένφριου, σε ένα πρόσφατο κείμενό του (Άρδην, τ. 67), ο συνεργάτης του περιοδικού κ. Χρ. Δ. προβάλλει ορισμένες πρωτότυπες (για μένα τουλάχιστον) απόψεις περί κάποιας «γραικικής» γλώσσας που ήταν «…διαδεδομένη στον ελλαδικό και μικρασιατικό χώρο πολύ πριν του 2000 π.Χ. …» και την οποία αποκαλεί «πρωτοελληνική», ενώ μερικές παραγράφους πιο πάνω επικαλείται μια μελέτη του Καθηγητή Ι. Προμπονά, ο οποίος ταυτίζει την «…καλουμένη Προελληνική…» με την Ελληνική γλώσσα.

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό πρόκειται για χαρακτηριστικές περιπτώσεις «αυτοχθονισμού», μόνο που δεν ξεκαθαρίζεται, αλλά αντίθετα αποκρύπτεται κάτω από νεφελώδεις γλωσσολογικές υποθέσεις και συσκότιση της καθιερωμένης ορολογίας.

Το ότι ο ένας παραπέμπει σε εργασίες και μελέτες του άλλου, αποτελεί κλασσικό παράδειγμα «φαυλοκυκλικού αεικινήτου», όπως το περιγράφω στο προαναφερθέν βιβλίο μου «Μη-συμβατικές» Θεωρίες (κεφ. 2: Ο φενακισμός των αφελών).

Με τις βασικές γνώσεις που διαθέτω για τα ζητήματα αυτά και την μελέτη δεκάδων βιβλίων Ελλήνων και ξένων ειδικών, είχα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι όροι «Προέλληνες» και «Πρωτοέλληνες» έχουν πολύ συγκεκριμένο περιεχόμενο και μέχρι σήμερα δεν υπήρξε κάποια νεώτερη εξέλιξη που ανατρέπει αυτήν άποψη.

Εκείνο που πάντως που είναι βέβαιο, με τις υπάρχουσες μέχρι στιγμής γνώσεις μας (για να είμαι επιστημονικά σωστός), είναι ότι η γλώσσα ή οι γλώσσες και διάλεκτοι των «Προελλήνων» (Μινωΐτες, Λέλεγες, Τυρσηνοί, Έκτηνες, Κυλικράνες του λεγομένου «Μεσογειακού» υποστρώματος, αλλά και Πελασγοί, Αίμονες, Δρύοπες, Τέμμικες, Ύαντες, Καύκωνες κ.λπ. του λεγομένου μη-ελληνικού ινδοευρωπαϊκού υποστρώματος) δεν ήσαν ελληνικές. Βλ. σχετική ανάρτηση στο παρόν ιστολόγιο στις 20 Σεπτεμβρίου 2009 (ΠΡΟΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΕΣ).

Σε διαφορετική περίπτωση υπήρχε άραγε λόγος να αποκαλούνται «προελληνικές»; Μήπως η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα και ίσως κάποια «ξένα πανεπιστημιακά κατεστημένα», όπως ισχυρίζονται οι οπαδοί των μη-συμβατικών θεωριών, το έκαναν σκόπιμα για να αποκρύψουν την ελληνική προέλευση των προελληνικών γλωσσών; Ελπίζω ότι οι κ.κ. Προμπονάς και Χρ. Δ. να μη αποδέχονται αυτές τις ερμηνείες. Εξ άλλου, η αδυναμία αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής γραφής Α (βλ. Εικόνα παρακάτω) των Μινωϊτών, με βάση την ελληνική γλώσσα, αποτελεί, νομίζω, το πλέον ισχυρό επιχείρημα.

Πινακίδα με σύμβολα Γραμμικής γραφής Α

Όσο για τους όρους «Πρωτοέλληνες» και «πρωτοελληνική» γλώσσα, σύμφωνα με τα διεθνώς επιστημονικά παραδεκτά, αναφέρονται στα ελληνόφωνα φύλα που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο γύρω στο 2200/2100 π.Χ. και στην αριοευρωπαϊκή (ινδοευρωπαϊκή) διάλεκτο που μιλούσαν. Αυτά τα φύλα συγχωνεύθηκαν στην συνέχεια με τους παλαιότερους κατοίκους της χώρας και έτσι προέκυψαν τα γνωστά μας ελληνικά φύλα της Αρχαϊκής και Κλασσικής Εποχής.
Αντίστοιχα, σύμφωνα με την πλειονότητα των ειδικευμένων ερευνητών, η «πρωτοελληνική» γλώσσα, δεχόμενη επιρροές από το γλωσσικό υπόστρωμα των προελληνικών γλωσσών, διαμορφώθηκαν μετά το 1900 π.Χ. στις επίσης γνωστές μας κύριες ελληνικές διαλέκτους: Την Ιωνική-Αττική, την Αιολική, την Αρκαδο-Κυπριακή και την ομάδα των λεγομένων Δυτικών διαλέκτων (Δωρική, Αιτωλική, Μακεδονική, Λοκρική κ.λπ.).
Εάν τώρα κάποιοι επιμένουν ότι ανακάλυψαν κάποια μυστηριώδη γραικική (!) «πρωτογλώσσα» εξ ίσου μυστηριώδη με την Αλβανοπελασγική των μη-συμβατικών γλωσσολογούντων, απομένει να το αποδείξουν σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια της ειδικότητάς τους. Αν η διεθνής επιστημονική κοινότητα αποδεχθεί την τεκμηριωμένη ύπαρξή της, εγώ θα είμαι προφανώς ο τελευταίος που θα διαφωνήσει.

Δ. Ε. Ε.