Ο Πυθαγόρας και η γέννηση της Ευρωπαϊκής Αντίδρασης

Ο Πυθαγόρας και η γέννηση 

της Ευρωπαϊκής Αντίδρασης

Νίκος Αθανασίου

Εισαγωγή: Η κατάσταση στην Ελλάδα του 6ου αιώνος

Όταν ομιλούμε σήμερα περί Αντιδράσεως, εννοούμε σχεδόν πάντοτε τις κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις οι οποίες εναντιώθηκαν στην έλευση και επικράτηση της Νεωτερικότητος τους τελευταίους αιώνες. Κατά την Γαλλική Επανάσταση, ως αντιδραστικοί (ή συντηρητικοί) ονομάσθηκαν όσοι τάχθηκαν με το «Αρχαίο Καθεστώς», και καταπολέμησαν τους επαναστάτες. Βεβαίως, παρόλο που η αντίδραση εκφράσθηκε από τις κατεξοχήν λαϊκές τάξεις (π.χ αγρότες), υπήρξε σημαντικότατος αριθμός διανοουμένων που κράτησαν ψηλά τις αξίες της Societas Civilis, ενάντια στον επαναστατικό όλεθρο που απειλούσε να αφανίσει την Παράδοση. Ως «αντίδραση», λοιπόν, νοείται αυτή η μερίδα στοχαστών που αποδόμησαν τις νεωτερικές ιδέες και υπερασπίσθηκαν την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων. 

Ο τίτλος του κειμένου αυτού ωστόσο, αναφέρει το όνομα του μεγάλου Έλληνος φιλοσόφου και μύστη Πυθαγόρα οπότε προκύπτει το ερώτημα «πως συνδέεται ένας φιλόσοφος του 6ου π.χ αιώνος με έννοιες που εμφανίσθηκαν αιώνες αργότερα;». Αυτό συμβαίνει, κατά την άποψη του γράφοντος, επειδή τόσο αυτό που καλούμε νεωτερικότητα όσο και το αντίθετο της, η αντίδραση δεν είναι φαινόμενα που εντοπίζονται μόνο στους τελευταίους χρόνους. 

Στην πραγματικότητα, μέσα στα πλαίσια της έννοιας της Παραδόσεως όπως αυτή νοείται στο παρόν κείμενο, υπάρχει πάντοτε και η «Αντι-παράδοση», η επιδίωξη της εκκοσμίκευσης του ανθρώπινου πολιτισμού και ο εξορθολογισμός του βίου. Αυτή η αντι-παραδοσιακή (θα μπορούσε να ονομασθεί και ορθολογική) κοσμοαντίληψη δεν είναι νέο φαινόμενο αλλά υπήρχε από τους αρχαίους χρόνους. 

Η αρχαιότητα, και συγκεκριμένα ο ελληνικός κόσμος, υπήρξε μία εποχή γενικά ανορθολογική και παραδοσιοκρατική, όμως δεν έλειψαν οι εκλάμψεις της ορθολογικής σκέψεως, χωρίς φυσικά να επικρατήσουν ευρέως. Η ελληνική Παράδοση, η οποία φθάνει έως και τα μινωικά χρόνια όπως έδειξε η αρχαιολογική σκαπάνη υπήρξε ακμαία καθόλη την διάρκεια της δεύτερης π.Χ χιλιετίας. Η ακμή αυτή συνεχίσθηκε και στην αρχή της πρώτης χιλιετίας, όταν άρχισαν να εμφανίζονται ακόμη ανορθολογικότερες νοοτροπίες, πραγματικά εσωτερικές και αποκρυφιστικές θα λέγαμε, οι οποίες εκφράσθηκαν με τα Μυστήρια της ελληνικής θρησκείας. 

Ιδιαίτερη ανάπτυξη έλαβε το κίνημα των Ορφικών, του οποίου η προέλευση είναι ακόμη αντικείμενο συζητήσεων των ερευνητών. Η πρωτοπορία των Ορφικών είναι ότι έφεραν μία νέα ιδέα, αυτήν της αθανασίας της ανθρώπινης ψυχής αλλά και την αντίληψη της υπεροχής αυτής από το ανθρώπινο σώμα, σε σημείο που το σώμα να θεωρείται «βρώμικο» και φυλακή όπου η ψυχή ήταν αναγκασμένη να διαμείνει.  

Όμως η παρακμή της ελληνικής παραδόσεως είχε αρχίσει να διαφαίνεται ήδη από αυτά τα χρόνια, όπως βεβαιώνει και ο Ρενέ Γκενόν. Η συνεχής εκκοσμίκευση της λαϊκής θρησκείας, η απουσία ενός ενιαίου δόγματος που θα συγκρατούσε τη συνοχή της πίστεως και η παντελής απουσία σοβαρής οργανώσεως, με εξαίρεση τους Ορφικούς, συνέβαλλαν στην σταδιακή πτώση του θρησκευτικού πνεύματος σε απλή τυπολατρία η οποία εκφραζόταν κυρίως με δημόσιες λατρείες θεοτήτων, οι οποίες είχαν καταλήξει απλές αφορμές για κοινωνικές εκδηλώσεις, χάνοντας το πνευματικό και εσωτερικό τους νόημα. Μέσα σε αυτή την αποτελμάτωση, όπου η θρησκεία μετατρέπεται σε απλή δεισιδαιμονία, φύτρωσε το πρώτο βλαστάρι αυτού που αργότερα θα ονομασθεί «Ορθολογισμός» ή για να είμαστε ακριβέστεροι «κοσμικός τρόπος λήψης του Όντος». 

Οι βασικές διδασκαλίες των Πυθαγορείων 

Ο Πυθαγόρας, όπως μας πληροφορούν οι βιογράφοι του, ταξίδεψε κατά τα νεανικά του χρόνια στην Μίλητο, όπου και έγινε μαθητής των φυσικών φιλοσόφων Θαλή και Αναξίμανδρου. Τότε ήταν που ήρθε πρώτη φορά σε επαφή με τα μαθηματικά, τα οποία αγάπησε πραγματικά, και ήταν ο Θαλής αυτός που τον προέτρεψε να ταξιδέψει στην Αίγυπτο ώστε να τα σπουδάσει περαιτέρω. Όμως παρόλα αυτά, παρόλη την αγάπη του για τα μαθηματικά και την επιστήμη γενικότερα, ο Πυθαγόρας δεν παρασύρθηκε από τις ορθολογιστικές αντιλήψεις του δασκάλου του και μάλιστα η επίσκεψη του στην Αίγυπτο έγινε αφορμή για την μεγαλύτερη εμβάθυνση του στα θρησκευτικά μυστήρια και τον εσωτερισμό. 

Αργότερα, όταν βρέθηκε στην νότιο Ιταλία, θέλησε να ιδρύσει έναν οργανισμό, όπως θα λέγαμε σήμερα, έναν «σύλλογον» όπως ο ίδιος ονόμασε. Εκεί εγκαθίδρυσε μία κλειστή κοινότητα προσώπων, που χαρακτήριζαν μία συγκεκριμένη θρησκευτική διδασκαλία κι ένας ιδιαίτερος τρόπος ζωής. Επηρεασμένος από τους ορφικούς, που αναφέραμε παραπάνω, ο Πυθαγόρας αναγνώρισε την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής καθώς και την άποψη περί μετεμψυχώσεως, που αποτελεί, όπως και στους ορφικούς, κεντρική δικλείδα. 

Για τους Πυθαγορείους ο άνθρωπος χωρίζεται σε δύο, εντελώς διαφορετικά από κάθε άποψη μεταξύ τους, στοιχεία. Την ψυχή που είναι άυλη, αιώνια και αυθύπαρκτη και το σώμα, το υλικό και φθαρτό σκεύος, που αποτελεί μαρτύριο για την ψυχή. Απώτερος σκοπός είναι η σωτηρία, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της καθάρσεως από τα πάθη και τις αισθήσεις, για αυτόν το λόγο η ηθική παίζει καίριο ρόλο στη ζωή ενός πυθαγορείου. Η προσπάθεια του ανθρώπου για κάθαρση, η οποία στους ορφικούς γίνεται μέσω μαγικής τελετουργίας, εδώ γίνεται μέσω της προσευχής στους θεούς και την ενάρετη ζωή. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε κάτι σημαντικό, που αποτελεί το κλειδί για την μετέπειτα απόπειρα μας διασύνδεσης του Πυθαγορισμού με την ευρύτερη έννοια της Παραδόσεως. 

Κατά την πυθαγόρεια διδασκαλία ο κόσμος δεν είναι μονιστικός, υπό την έννοια ότι στοιχειώνεται μόνο από ύλη. Αντιθέτως υπάρχουν δύο καταστάσεις της υπάρξεως. Ο ένας κόσμος ονομαζόταν «Άπειρον» και εταυτίζετο με το πνεύμα, τον αριθμό ή όπως έλεγε ο Πυθαγόρας την «μορφή» και αποτελούσε την αληθινή κατάσταση της πραγματικότητας. Ο άλλος ονομαζόταν «Περαίνον» και εταυτίζετο με την ύλη, τη φθαρτότητα και την μεταβλητότητα. Εδώ πρέπει να δώσουμε έμφαση στην εννοιολόγηση και την θέαση του αριθμού από τον Πυθαγόρα. Για εκείνον, και τους ακολούθους του, ο αριθμός ήτο φύσει διαφορετικός της ύλης, παρόλο που υπήρχε μία διασύνδεση μεταξύ τους. Η διασύνδεση αυτή βρίσκεται στο ότι ο αριθμός δίδει όψη στην ύλη και πως με υλικά μέσα μπορούμε να χαράξουμε αριθμούς, οι οποίοι όμως είναι μόνον απεικονίσεις ώστε να γίνει αντιληπτός ο αριθμός από την ανθρώπινη αίσθηση. 

Εδώ βλέπουμε την άμεση συσχέτιση του αριθμού με το Κοσμικό πνεύμα που εναρμονίζει το Σύμπαν και με την ψυχή. Η μετεμψύχωση αποτελεί κέντρο της πυθαγόρειας διδασκαλίας, εφόσον είναι προϋπόθεση της σωτηρίας της ψυχής. Μέσα από συνεχείς μετεμψυχώσεις, οι οποίες κάποια στιγμή σταματούν όταν η ψυχή είναι πλήρως εξαγνισμένη, ο άνθρωπος θα επιστρέψει δίπλα στο Θεό και θα αναπαυθεί κοντά του όταν λήξει ο κύκλος των. 

Κατά την πυθαγόρεια διδασκαλία η ανώτερη θέση που δύναται να αποκτήσει ο άνθρωπος, όσο βρίσκεται στη φυσική ύπαρξη βρίσκεται σε τρία, ας τα πούμε, επαγγέλματα: Τον τραγουδιστή, τον ιατρό και τον βασιλέα. Μέσα από αυτά ο άνθρωπος δύναται να προσεγγίσει την θεία μακαριότητα, που κάποτε η ψυχή είχε απολέσει. Κατά την άποψη μας, η επιλογή αυτών των επαγγελμάτων, έγινε με βάση την θέση των πυθαγορείων για την μουσική, την ιατρική και την αριστοκρατία. 

Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό, ας αναφερθούμε στις πολιτικές αντιλήψεις του Πυθαγορισμού. Οι Πυθαγόρειοι ήταν κάθετοι αντίπαλοι τόσο του εξισωτισμού που πρέσβευε η δημοκρατία, η οποία ισοπέδωνε την ανθρώπινη προσωπικότητα και ιδιαιτερότητα μέσα στην βοή του άλογου και ανόητου του πλήθους, όσο και της τυραννίδας, η οποία στερούνταν το θεϊκό χρίσμα, και είχε εγκαθιδρυθεί μέσω κοινών υλικών υποσχέσεων στον λαό. Σταθεροί υποστηρικτές της παραδοσιακής αριστοκρατίας, η οποία μεταβιβάζει μέσω του αίματος το πνεύμα στους απογόνους της, οι Πυθαγόρειοι ήρθαν ουκ ολίγες φορές αντιμέτωποι με την οργή του όχλου. Αποτέλεσμα δε της διασημότητας την οποία είχαν αποκτήσει, ως άτομα με μεγάλα πνευματικά και ηθικά χαρίσματα ήταν η απονομή πολιτικής εξουσίας από τοπικούς άρχοντες στις ελληνικές πόλεις της Ιταλίας. 

Ο Πυθαγόρειος σύλλογος ως έναρξη της Αντίδρασης έναντι στον ορθολογισμό

Σε αυτό το τελευταίο κεφάλαιο θα διατυπώσουμε και θα στηρίξουμε την θέση μας, ότι ο Πυθαγόρας και η φιλοσοφία του υπήρξαν ουσιαστικά οι αρχές αυτού που καλούμε «Αντίδραση», με καθαρά όρους διανοητικούς όμως. Η Πυθαγόρεια φιλοσοφία υπήρξε, από πολλές απόψεις, η αντίθεση στον ρασιοναλιστικό υλισμό που καλλιέργησαν οι στοχαστές της Ιωνίας. 

Η Ιωνική Φυσική, υλιστική και μονιστική, βασικά αγνωστικιστική και εντελώς «επιστημονική» υπήρξε ο αρχαίος πρόδρομος όλων των μετέπειτα υλιστικών δογμάτων, προ-νεωτερικών και νεωτερικών. Για τους Ίωνες πρώτη αρχή του Κόσμου και του Ανθρώπου είναι η ύλη, η οποία είναι έμψυχη, σε μία ομοιοστασία, παρά ενότητα θα λέγαμε με το Πνεύμα. Χαρακτηριστικά κύρια της Ύλης είναι το απεριόριστο (Άπειρον) της και η συνεχής μεταβλητότητα, η αλλαγή. Τίποτα στον κόσμο δεν παραμένει σταθερό, όλα μεταβάλλονται συνεχώς ως προς τη μορφή και την έκφραση τους, παραμένοντας όμως αποτελούμενα από τα βασικά φυσικά στοιχεία. 

Αυτή η σταθερότητα στα φυσικά στοιχεία, που για τον Θαλή πρώτο και κύριο και αρχή των πάντων είναι το νερό, χαρακτηρίζει και την ενότητα της Φύσης, όλων των υποκειμένων και αντικειμένων, ανθρώπων, ζώων, φυτών έως και τεχνητών πραγμάτων. Είναι χαρακτηριστική η θέση του Θαλή ότι μέχρι και ο μαγνήτης έχει ψυχή, διότι έχει την δυνατότητα να έλκει το μέταλλο. 

Απέναντι σε όλα αυτά ο Πυθαγόρας πρόταξε τις αρχές της αφθαρσίας και της αιωνιότητας, η οποία υπάρχει μόνον στο πνεύμα, την ψυχή του ανθρώπου. Ο φυσικός μονισμός, εδώ γίνεται μεταφυσικός δυϊσμός. Η Ύπαρξη βρίσκεται πλέον χωρισμένη σε δύο μέρη, το ένα αιώνιο, αμετάβλητο και εντελώς πνευματικό και το άλλο υλικό και φθαρτό, συνεπώς  υποκείμενο στο νόμο της μεταβολής. Ο Κόσμος των πυθαγορείων δεν βρίσκει την αρμονία στην απόλυτη ενότητα και εξίσωση πάντων, αλλά στην ιεραρχία όπως αυτή δημιουργήθηκε από τους θεούς, μια ιεραρχία στην οποία θα υπόκεινται και οι ανθρώπινες ψυχές, μετά την τελική σωτηρία τους στον άλλον κόσμο και όχι μόνον σε αυτόν τον κόσμο. 

Όλες αυτές οι ανωτέρω αρχές βρίσκονται εν πλήρη αρμονία με τις βασικές συντηρητικές διδασκαλίες, μεγάλων μορφών της Αντεπανάστασης όπως ο De Maistre. 

Και είναι φυσικά παραπάνω από εμφανής η ομοιότητα τόσο στην ουσία όσο και στη μορφή της Πυθαγόρειας διδασκαλίας, τόσο σε θέματα κοσμολογίας και ανθρωπολογίας όσο και σε θέματα ηθικής με την χριστιανική άποψη περί ανθρώπου και κόσμου. Ο Πυθαγόρας υπήρξε ο προπάτωρ όλων αυτών, οι οποίοι αιώνες αργότερα θα αγωνιστούν ενάντια στην ισοπέδωση της Νεωτερικότητος και τις ψευδεπίγραφες υλιστικές αξίες της. Και, φυσικά, ο άμεσος πρόγονος του μεγαλύτερου αντι-υλιστή στοχαστή των αιώνων, τον Πλάτωνα.

Νίκος Αθανασίου