TA ΛEΞIKA THΣ NEAΣ EΛΛHNIKHΣ (1)

«TO ΠPΩTON BIBΛION EKAΣTOY EΘNOYΣ»

Γ. Μπαμπινιώτης

Ο Αδαμάντιος Κοραής διδάσκει ότι «τὸ πρῶτον βιβλίον ἑκάστου ἔθνους εἶναι τῆς γλώσσης του τὸ Λεξικόν, ἤγουν ἡ συνάθροισις καὶ ἔρευνα τῶν συμβόλων μὲ τὰ ὁποῖα ἐκφράζει τὰς ἰδέας του»1.  Ο σοφός Κοραής, επιμένοντας στην ανάγκη συντάξεως ενός λεξικού τής νεοελληνικής γλώσσας, συνέλαβε ήδη στις αρχές τού 19ου αιώνα ό,τι η επιστήμη τής γλωσσολογίας έναν αιώνα αργότερα δίδαξε διά στόματος Ferdinand de Saussure: κάθε λαός συλλαμβάνει, οργανώνει και εκφράζει τον κόσμο του μέσα από τη γλώσσα του· κάθε γλώσσα είναι και μια άλλη ταξινομία τού κόσμου μας2. Tο πώς λοιπόν κάθε λαός, κάθε έθνος –για να χρησιμοποιήσουμε τον ακριβέστερο όρο τού Κοραή– ταξινομεί τον κόσμο, μπορούμε να το αντιληφθούμε από τις λέξεις που έχει πλάσει μέσα στην ιστορική διαδρομή του («διαχρονική θεώρηση») και από αυτές που χρησιμοποιεί σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο τού βίου του («συγχρονική θεώρηση»)· μπορούμε δηλ. να το αντιληφθούμε από το λεξιλόγιο κάθε έθνους. Tο λεξιλόγιο μιας γλώσσας στις ποικίλες εκφάνσεις και λειτουργίες του, δηλ. στη σημασιολογική του πλευρά, αλλά και σε σχέση με τα λοιπά επίπεδα τής γλώσσας, φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό (δηλ. σε σχέση με τη γραμματική και τη σύνταξη), μελετά ιδιαίτερος κλάδος της γλωσσολογίας, η λεξικολογία. Εφαρμοσμένη μορφή τής λεξικολογίας, που ασχολείται με τα συγκεκριμένα προβλήματα τής σύνταξης λεξικών, είναι ο (επίσης γλωσσολογικός) κλάδος της λεξικογραφίας3.

Από όσα λέμε φαίνεται ότι η σύνταξη ενός λεξικού είναι έργο επιστημονικό, εξειδικευμένο, γλωσσολογικό (ή ανθρώπων συναφών κλάδων, που έχουν ασχοληθεί σοβαρά και συστηματικά με τη γλώσσα) και ότι κάθε επιστημονική καταγραφή τού λεξιλογίου το οποίο χρησιμοποιεί ένας λαός για να εκφράζεται προφορικώς και γραπτώς, δηλ. κάθε λεξικό, αποτελεί πολύ σημαντική υπόθεση, αφού απεικονίζοντας τη γλώσσα συνιστά συγχρόνως και την πνευματική εικόνα ενός έθνους. Αυτό σημαίνει ότι ο λεξιλογικός πλούτος μιας γλώσσας δεν επιτρέπεται να υποβαθμίζεται από ενδεχόμενες αδυναμίες τού λεξικογράφου να συλλάβει σωστά και να περιγράψει επαρκώς το πολύπλοκο σύστημα των ποικίλων και λεπτών σημασιών και χρήσεων κάθε λέξης, των φραστικών συνδυασμών των λέξεων, των μορφικών (φωνηματικών και μορφολογικών) παραλλαγών τους και πολλών άλλων πληροφοριών (ορθογραφικών, υφολογικών κ.λπ.) που απαιτεί η έγκυρη και επαρκής πληροφόρηση αυτού που χρησιμοποιεί το λεξικό. Ο εθνικός αυτός χαρακτήρας τής λειτουργίας ενός λεξικού οδήγησε πολλές χώρες να αναθέσουν τη σύνταξη μακρόπνοων και φιλόδοξων λεξικών σε επιστημονικούς φορείς, όπως οι Ακαδημίες, Λεξικογραφικά Κέντρα Πανεπιστημίων ή και ad hoc Επιτροπές ειδικών. Ωστόσο, και στον τομέα αυτόν η ιδιωτική πρωτοβουλία, συγκεκριμένοι δηλ. επιστήμονες με τους συνεργάτες τους, μπόρεσαν και έδωσαν μεγαλειώδη λεξικά, που φέρουν την προσωπική τους σφραγίδα. Tέτοια είναι λ.χ. το Λεξικό τής αρχαίας Ελληνικής των Άγγλων φιλολόγων Liddell, Scott και Jones, το λεξικό τής Γαλλικής τού L. Robert, το λεξικό τής Αγγλικής τού Webster, το εννοιολογικό λεξικό τής Αγγλικής τού Roget, το λεξικό τής Γερμανικής τού Wahrig κ.ά. Επίσης, διάσημοι εκδοτικοί οίκοι καθιερώθηκαν και έγιναν ευρύτερα γνωστοί μέσα από την έκδοση λεξικών συγχρόνων γλωσσών, που φέρουν το όνομά τους. Tέτοια είναι τα λεξικά τής Οξφόρδης, του Random House, του Longman, τού Collins κ.ά. (τής Αγγλικής), το Larousse (τής Γαλλικής), το Duden (τής Γερμανικής) κ.ά.4 Οι εκδοτικοί αυτοί οίκοι εκδίδουν συχνά σειρά λεξικών που διαφοροποιούνται από το ειδικό τους αντικείμενο (λεξικό συνωνύμων, κυρίων ονομάτων, δυσκολιών, υφολογικό κ.λπ.).

Στην Ελλάδα η εμφάνιση αξιόλογων λεξικών τής Νέας Ελληνικής είναι σχετικά πρόσφατο γεγονός. Αυτό συμβαίνει κυρίως από την τρίτη δεκαετία τού 20ού αιώνα με την έκδοση τού α΄ τόμου τού Ιστορικού Λεξικού τής Νέας Ελληνικής5 (το 1933) από την Ακαδημία Αθηνών με πρωτοβουλία τού ιδρυτή τής Γλωσσολογίας στην Ελλάδα, τού καθηγητή Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι.

Η καθυστέρηση στην έκδοση αξιόλογων λεξικών τής Nέας Eλληνικής γλώσσας είναι άξια ιδιαίτερης προσοχής, πολύ περισσότερο αφού υπάρχει μακρά παράδοση στην ελληνική λεξικογραφία από ΄Ελληνες λεξικογράφους, οι οποίοι –από την εποχή των αλεξανδρινών γραμματικών– είναι οι πρώτοι που ασχολούνται με τη σύνταξη λεξικών (γενικών λεξικογραφικών έργων ή και ειδικών γλωσσαρίων κατά συγγραφέα, έργο, διάλεκτο κ.λπ.). Aς σημειωθεί ότι η ελληνική λεξικογραφία6, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στο Βυζάντιο, γνώρισε εξαιρετική ακμή παράλληλα προς την εξέλιξη τής φιλολογίας. Η εθνική συμφορά της κατακτήσεως τού Βυζαντίου από τους Tούρκους μαζί με τη στέρηση τής ελευθερίας επέφερε και μεγαλύτερη καταστροφή: το πνευματικό σκότος που προκάλεσε η έλλειψη οργανωμένης παιδείας και η αποκοπή τού Γένους από την πνευματική ανάπτυξη που παρατηρείται στη Δύση μετά την Αναγέννηση. Κατά τραγική ειρωνεία, οι ΄Ελληνες, ενώ βοήθησαν στην πνευματική αφύπνιση τού δυτικού κόσμου μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως και λίγο πριν από αυτήν, έμειναν οι ίδιοι στα δεινά τής απαιδευσίας που προκαλεί παντού και πάντοτε η ξένη κυριαρχία, ιδίως όταν προέρχεται από έναν λαό που δεν φημίζεται για την παιδεία και τον πολιτισμό του.

TA ΠPΩTA ΛEΞIKA

Tο παλαιότερο λεξικό τής Ελληνικής (αρχαίας και μεσαιωνικής), στο οποίο περιλαμβάνονται και μερικές νεότερες λέξεις, είναι το Λεξικό τού επισκόπου Νουκαρίας (Nocera) Guarino Favorino7 που εκδόθηκε στη Ρώμη το 1523 με τίτλο Mέγα καὶ πάνυ ὠφέλιμον Λεξικόν. Περιλαμβάνει ερμηνεύματα σε αρχαΐζουσα ελληνική γλώσσα και έχει τη μoρφή γλωσσαρίου (σε κάθε λήμμα δίδεται ερμήνευμα κυρίως με την παράθεση συνωνύμων). Ωστόσο, το πρώτο πραγματικό λεξικό τής νεότερης Ελληνικής, τής Ελληνικής τού 17ου αιώνα, τής «χυδαίας» ή «εκβαρβαρωμένης» (!), όπως την αποκαλούσαν, σε σχέση με την κλασική αρχαία Ελληνική, είναι το Glossarium Graeco-Barbarum τού Ioannis Meursi, που εκδόθηκε στο Λούγδουνο (Λυών) το 1610. Ο Ολλανδός φιλόλογος Jan van Meurs (Ιωάννης Μεούρσιος) δίνει τα ερμηνεύματα των λέξεων στα Λατινικά και επεξηγήσεις στα Ελληνικά, συνήθως με παράθεση συνωνύμων.

ΛEΞIKA TOY 17ου AI.

Από τον 17ο αιώνα γνωρίζουμε άλλα τέσσερα λεξικά τής νεότερης Ελληνικής σε συνδυασμό με την αρχαία γλώσσα (αυτήν που αποκαλούσαν «Ελληνική» και που στην αντίληψη τής εποχής αποτελούσε την κατ’ εξοχήν μορφή τής ελληνικής γλώσσας) και με τη λόγια μεσαιωνική γλώσσα των Βυζαντινών, μια αττικίζουσα ελληνική γλώσσα. Tο «πρώτο σε πωλήσεις» λεξικό (το best-seller τής εποχής!) ήταν το έργο Θησαυρὸς τῆς ἐγκυκλοπαιδικῆς βάσεως τετράγλωσσος τού καθηγουμένου τής Μονής τού μεγάλου Γεωργίου Σκαλωτού, τού Γερασίμου Βλάχου του Κρητός, που εκδόθηκε στη Βενετία το 1659 και επανεκδόθηκε έκτοτε πολλές φορές. Σε αυτό τα νεοελληνικά λήμματα επεξηγούνται με λατινικές, ιταλικές και αρχαίες ελληνικές (συνώνυμες) λέξεις –εξού και «τετράγλωσσος» θησαυρός–, συνοδευμένες ενίοτε και από φράσεις.

Tρίγλωσσο λεξικό (νεοελληνικό-αρχαιοελληνικό και λατινικό) ήταν και το Λεξικὸν Λατινικόν, Ρωμαϊκὸν καὶ Ἑλληνικὸν τού Simon Portius, που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1635. Ας σημειωθεί ότι ο «διδάκτωρ τής θεολογίας» Simon Portius (Σίμων Πόρτιος ή Πόρκιος) συνέταξε (λατινιστί) μία από τις πρώτες γραμματικές τής νεοελληνικής γλώσσας, τη Γραμματικὴ τῆς Ρωμαϊκῆς γλώσσας: Grammatica linguae Graecae vulgaris (Παρίσι 1638). Όπως και ο Iταλός ιησουίτης μοναχός Girolamo Germano, ο οποίος στον ίδιο αιώνα (το 1622) εκδίδει το Vocabolario italiano et greco, το πρώτο δίγλωσσο λεξικό Nεοελληνικής και Iταλικής, προσθέτοντας στο ίδιο έργο την πρώτη τυπωμένη γραμματική τής Νέας Ελληνικής. Αν εξαιρέσει κανείς το ειδικό λεξικό της στρατιωτικής ορολογίας τής μεσαιωνικής γλώσσας με λίγες σκόρπιες νεοελληνικές λέξεις, το Glossarium τακτικόν μιξοβάρβαρον τού Nicolai Rigaltii8 (εκδόθηκε το 1601), κύριο έργο της λεξικογραφίας τού 17ου αιώνα παραμένει το λεξικό τού Γάλλου φιλολόγου Charles du Fresne, Domini du Cange. Πρόκειται για το γνωστό λεξικό τού Δουκαγγίου (όπως εξελληνίστηκε το όνομα τού Du Cange) Glossarium ad scriptores mediae et infimae Graecitatis (Γλωσσάριο των συγγραφέων τού μέσου και όψιμου Ελληνισμού), που εκδόθηκε το 1688 στη Λυών. Το λεξικό αυτό, χρήσιμο και σήμερα για τις πληροφορίες του, συνταγμένο στη νεοελληνική, στη λόγια και στη λατινική γλώσσα, ερμηνεύει λόγιες και δημώδεις ελληνικές λέξεις μέχρι και τον 17ο αιώνα, δίνοντας διαφωτιστικά παραθέματα από τα χωρία συγγραφέων όπου απαντά η χρήση των λέξεων. Επίσης, ο λόγιος αυτός Γάλλος με τις περιορισμένες γνώσεις τής Ελληνικής περιέλαβε στα Προλεγόμενα τού έργου του τη Γραμματική τού Simon Portius, για να βοηθήσει ακόμη περισσότερο αυτόν που θα ήθελε να χρησιμοποιήσει το λεξικό και να κατανοήσει τη γλώσσα των παρατιθεμένων χωρίων. Δικαίως ο Κοραής ξεχώρισε το λεξικογραφικό έργο του Δουκαγγίου και επαίνεσε τη συμβολή του στη σπουδή τής ελληνικής γλώσσας9.

OI ΠPΩTEΣ ΓPAMMATIKEΣ

Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι οι συντάκτες των πρώτων γραμματικών τής Νέας Ελληνικής10 ασχολήθηκαν ή ενδιαφέρθηκαν και για τη σύνταξη λεξικών τής Νεοελληνικής. Κατάλαβαν δηλ. νωρίς ότι η σωστή προσέγγιση τής νεοελληνικής γλώσσας στο ξεκίνημά της απαιτούσε και τα δύο: και περιγραφή τής δομής αυτής τής γλώσσας (γραμματική) και περιγραφή τού λεξιλογίου της (λεξικό). ΄Ετσι οι συντάκτες δύο σημαντικών λεξικών, ο Girolamo Germano και ο Simon Portius, υπήρξαν παραλλήλως και συντάκτες γραμματικών τής νεοελληνικής11. Tο ίδιο και ο ΄Αγγλος Isaac Lowndes12. Ομοίως ο συγγραφέας τής πρώτης νεοελληνικής γραμματικής, ο Kερκυραίος λόγιος Νικόλαος Σοφιανός13, σκόπευε κι αυτός να συντάξει λεξικό τής νεότερης γλώσσας, όπως αναφέρει στην επιστολή του προς τον πρίγκιπα καρδινάλιο Δ. Ιωάννη Λοθαρίγκιο, η οποία προτάσσεται στη γραμματική.

ΛEΞIKA TOY 18ου AI.

Λόγοι εθνικοί που συνδέονται με τον «φωτισμό» τού ελληνικού Γένους, δηλ. με τον διαφωτισμό και με την καλύτερη μόρφωση των Ελλήνων τής «Tουρκοκρατίας» στην ελληνική γλώσσα, αλλά και λόγοι καθαρώς επικοινωνιακοί και ύποπτης σκοπιμότητας ακόμη (διάδοση του καθολικισμού και προσπάθεια προσηλυτισμού των ορθοδόξων) ήταν οι κυριότεροι λόγοι που ώθησαν στη σύνταξη λεξικών τής Νεοελληνικής κατά τον 18ο αιώνα14.

Από τα λεξικά τού 18ου αι. το πιο σημαντικό και πρωτοποριακό για την εποχή του είναι το λεξικό τού ρωμαιοκαθολικού μοναχού και ιεραποστόλου πατρός Alessio da Somavera. Εκδόθηκετο 1709 στο Παρίσι με τίτλο Θησαυρὸς τῆς Pωμαϊκῆς καὶ τῆς Φράγκικης Γλώσσας, ἤγουν Λεξικὸν Pωμαῖκον καὶ Φράγκικον. Πρόκειται για ελληνοϊταλικό και ιταλοελληνικό λεξικό, το οποίο λόγω τού πλούσιου νεοελληνικού λημματολογίου του απετέλεσε σημείο αναφοράς και πηγή υλικού για τους μετέπειτα λεξικογράφους και τους μελετητές τής νεοελληνικής γλώσσας. Κι αυτό, γιατί περιλαμβάνει λέξεις τής απλής προφορικής γλώσσας τής εποχής, χρήσεις των λέξεων σε φράσεις, ιδιωτισμούς («ιδιολεξίες»), λέξεις από διάφορες διαλέκτους-ιδιώματα της Ελλάδας και λέξεις-όρους από την περιοχή τής γραμματικής, τής φιλοσοφίας και τής θεολογίας. Συχνά στο ελληνικό λήμμα, προτού δώσει την απόδοση στα Ιταλικά, δίνει συνώνυμα· π.χ. «ἱερέας, ὁ, ἱερεύς, ὁ, παπάς, ὁ, λείτουργος (sic), ὁ, sacerdote, prete». Και το κυριότερο: δίνει πληθώρα φράσεων (υπό μορφήν λημμάτων εντεταγμένων στο ανάλογο λήμμα), από τις οποίες φαίνεται ο πλούτος των χρήσεων σε κύρια λήμματα. ΄Ετσι λ.χ. στο λ. θωριά (εμφάνιση, όψη, χρώμα) δίδονται πάνω από 84 χρήσεις-φράσεις με ερμηνεύματα στην Ιταλική και παραδείγματα· π.χ. «ἀναμμένη θωριά, ἄστατη, φευγάτη, ξεπλυμένη, ἄσχημη, γεμάτη, σωστή, ζωντανή, θλιβερή, καθαρο-φωτερή, νόστιμη, ὄμορφη, σταθερή, φτιασμένη, φυσική, κατάστιχον τῶν θωριῶν τῆς βαφῆς εἰς τὸ μερικόν, αἱμάτου θωριά, ἄσπρη σὰν τὸ ἀλάβαστρον, ἄσπρη σὰν τὸ γάλα, γαλακτερή, ἄσπρη σὰν τὸ ἐλεφάντινον, ἄσπρη σὰν τὸ χιόνι, χιονωτή, ἀσπρόχλωμη, τοῦ κρόκου τοῦ αὐγοῦ, βαθυὰ θωριά, τὸ βαθύ, τὸ γαλάζιον, τὸ γερανιόν, τὸ μαβύ, τὸ τουρκύ, τὸ γιαλαμπί, ζαφορὰ θωριά, θάλασσας, καπνερή, κάπνου (sic), μαυροκάπνου θωριά, καρβούνου, μαυροκαρβούνου, κεραμιδιοῦ, κερασιοῦ, κίτρινη, θωριὰ ὁποὺ κοκκινίζει, κοράκου θωριά, κουραλλιοῦ, κρεμεζιοῦ, κυδωνιοῦ, λαφιοῦ, λεμονιοῦ, λιναριοῦ, μαλλιοῦ, μαύρη, μελανή, μελαχρινή, μελιοῦ, μεταξιοῦ, μόσκου, νεραντζιοῦ, ξαθή, οὐρανοῦ, πράσινη, ῥοδακίνου, ῥοδοκόκκινη, σαρκινή, σκαρλάτου, σμαραγδιοῦ, στακτάρικη, τριανταφύλλου, τρυγωνιοῦ, φλόγας, φουντουκιοῦ, φωτιᾶς, χωμάτου, ψαρὴ θωριά».

Άλλα λεξικά τού 18ου αιώνα, λιγότερο σημαντικά σε σχέση με το Λεξικό τού Somavera, αλλά ουσιώδους συμβολής στην εξέλιξη τής νεοελληνικής λεξικογραφίας είναι τα λεξικά των Γ. Κωνσταντίνου (1757), Γ. Βεντότη (1790) και Karl Weigel (1796). Tο λεξικό του Κωνσταντίνου είναι τετράγλωσσο (αρχ. Ελληνική – Ν. Ελληνική – Λατινική – Ιταλική), του Βεντότη τρίγλωσσο (Γαλλική – Ιταλική – Ρωμαϊκή [= απλή/προφορική Ελληνική]) και του Weigel τρίγλωσσο (Απλορωμαϊκή [= απλοελληνική] – Γερμανική – Ιταλική)15.

Σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν τα λιγότερο γνωστά λεξικά τού Λάμπρου Μπούμπα (1750), το Λεξικὸν Pωμαϊκὸν Ἁπλοῦν (1783) και το λεξικό τού Μεθοδίου (1795)16. ΄Οπως είναι φανερό, τα λεξικά αυτά έχουν περισσότερο χρηστικό χαρακτήρα, δίνουν την αντίστοιχη ξένη λέξη σε σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες ή και ελληνικό ερμήνευμα, ενώ ενίοτε (λεξικό Κωνσταντίνου) αξιοποιούν και τις κλασικές γλώσσες (Ελληνική, Λατινική). Η άνθηση, ωστόσο, τής ελληνικής λεξικογραφίας αρχίζει από τον επόμενο αιώνα._

1. Η περίφημη αυτή ρήση βρίσκεται στα Προλεγόμενα που έχει γράψει ο Αδαμάντιος Κοραής, εκδίδοντας (1812) τους «Βίους» τού Πλουτάρχου. Γράφει ο Κοραής: «δικαίως καὶ ἀπὸ τοὺς νεωτέρους δὲν ἐνθυμοῦμαι τίς [έλεγε], ὅτι τὸ πρῶτον βιβλίον ἑκάστου ἔθνους[...]». Για την προέλευση τής ρήσης αυτής ο Κοραής υποσημειώνει «Ὁ περιηγητὴς Bολνέϋς (Volney), ἂν δὲν λανθάνωμαι» (αυτ.). Συνεχίζει δε ο Kοραής: «Ἕως δὲν γένῇ ἡ συνάθροισις αὕτη, τὸ ἔθνος ὄχι μόνον δὲν ἐμπορεῖ ν’ ἀποκτήσῃ παιδείαν, ἢ ν’ αὐξήσῃ τὴν ὁποίαν ἔχει, ἀλλὰ καὶ κινδυνεύει νὰ τὴν χάσῃ παντάπασι, διὰ τοὺτο ὅτι περιφέρεται κατὰ πόλεις καὶ χώρας σκορπισμένη καὶ ἀθησαύριστος». Bλ. Συλλογὴ τῶν εἰς τὴν Ἑλληνικὴν Bιβλιοθήκην και τα Πάρεργα Προλεγομένων, καί τινων συγγραμματίων τοῦ Ἀδαμαντίου Kοραῆ, τόμ. Α΄, Ἐν Παρισίοις 1833, σ. 496.

2. Ο Ferdinand de Saussure (1857-1913), ιδρυτής τής σύγχρονης («μοντέρνας») γλωσσολογίας, θεωρεί τη γλώσσα, και ιδιαίτερα το σύστημα τής γλώσσας, τον λόγο (langue), ως «ταξινομική αρχή» (principe de classification) τού κόσμου. Βλ. F. de Saussure, Cours de linguistique generale, Paris, Payot 1966, ανατ. 1972, σ. 25. Πβ. και Γ. Μπαμπινιώτη, Γλώσσα: Ἐλευθερία ἢ ἀλλοτρίωση; Ἡ γλωσσικὴ ἀντινομία τοῦ ἀνθρώπου στο βιβλίο τού Γ. Μπαμπινιώτη, Ἡ γλώσσα ὡς ἀξία, Αθήνα 1994, Εκδ. Gutenberg, σ. 85 κ.εξ.

3. Για τη λεξικογραφία χρήσιμα έργα είναι: Hartmann, R.R.K. ed. (1983) Lexicography: Principles and Practice. London and New York: Academic Press, τού ιδίου (2001) Teaching and Researching Lexicography, Pearson Education Ltd, Landau, S.I. (1989) Dictionaries. The Art and Craft of Lexicography. Cambridge University Press [2η έκδοση 2001], Sinclair, J.M. ed. (1987) Looking Up. An Account of the COBUILD Project in Lexical Computing. London and Glasgow: Collins κ.ά.

4. Βλ. R.L.Collison, A History of foreign-language Dictionaries, Oxford, Blackwell 1982.

5. Βλ. κατωτ., όπου γίνεται ειδικός λόγος για το λεξικό αυτό.

6. Tην εξέλιξη τής ελληνικής λεξικογραφίας, μέσα από τα λεξικά που εκδόθηκαν από τον 16ο αιώνα μέχρι το 1974, εξετάζει λεπτομερώς ο Σήφης Περάκης: Λεξικολογία και λεξικογραφία. Νεοελληνική λεξικογραφία (1523-1974) (διδ. διατριβή, υπό έκδοση στη σειρά «Γλωσσολογική Βιβλιοθήκη», Εκδ. Gutenberg). Πολύ κατατοπιστική είναι η μελέτη τού Γιώργου Αλισανδράτου με τίτλο: Tα νεοελληνικά λεξικά. Συνοπτικό διάγραμμα, δημοσιευμένη στο περ. «Διαβάζω» σε δύο μέρη (μέρος Α΄: Ιστορική εισαγωγή, περ. «Διαβάζω», τεύχ. 32, Ιούν. 1980, σ. 26-36· μέρος Β΄: Καταγραφή των νεοελληνικών λεξικών, περ. «Διαβάζω», τεύχ. 34, Σεπτ. 1980, σ. 30-44). Η καταγραφή των λεξικών περιλαμβάνει τα μέχρι το 1980 εκδεδομένα λεξικά των εξής κατηγοριών: ερμηνευτικά, ορθογραφικά, ετυμολογικά, ειδικά γλωσσάρια τοπικά, γλωσσάρια λογοτεχνών και λογοτεχνικών έργων, γλωσσάρια ξένων λέξεων.

7. Πολύτιμες πληροφορίες για τον συγγραφέα τού πρώτου νεοελληνικού λεξικού Guarino Favorino και για συναφή θέματα των παλαιοτέρων εκδόσεων περιλαμβάνονται στο έργο τού Κ. Στάικου Xάρτα τῆς Ἑλληνικῆς Tυπογραφίας. Ἡ ἐκδοτικὴ δραστηριότητα τῶν Ἑλλήνων καὶ ἡ συμβολή τους στὴν πνευματικὴ Ἀναγέννηση τῆς Δύσης, Ἀθήνα 1989, σ. 404 κ.α.

8. Βλ. Σ. Περάκη, Λεξικολογία και λεξικογραφία. Νεοελληνική λεξικογραφία 1523-1974, σ. 45.

9. «Tὸ δίκαιον ἀπαιτεῖ νὰ ὁμολογήσω, ὅτι χρεωστοῦμεν εἰς αὐτὸν [ενν. τον Δουκάγγιο] διὰ τὴν βαρβαρωθεῖσαν γλῶσσαν, πλειότερον ἴσως ὅσου χρέους ἔχομεν εἰς τὸν Λεξικογράφον τῆς καθαρᾶς Ἑλληνικῆς γλώσσης Ἑῤῥῖκον Στέφανον [...] τοῦ Δουκαγγιανοῦ Λεξικοῦ ἡ πλειοτέρα ὕλη, ἠρανίσθη ἀπὸ ποιητὰς καὶ συγγραφεῖς βαρβάρους, ἀνεκδότους ἀκόμη καὶ καταφρονημένους διὰ τὴν βαρβαρότητά των. Λεξικὸν παρόμοιον ἄλλο πρὸ αὐτοῦ δὲν εἶχε παρὰ τὸ συντομώτατον τοῦ Mεϋρσίου [ενν. τον Meursius] γλωσσάριον καὶ τὸ πτωχὸν Λεξικὸν τοῦ Bλάχου» Αδ. Κοραής, Ἄτακτα, τόμ. B΄, Παρίσι 1829, σ. ιε΄-ιστ΄.

10. Για τις πρώτες γραμματικές τής Νέας Ελληνικής βασικές είναι οι απόψεις τού E. Legrand, που διατυπώνονται στον Πρόλογο (Preface) τής έκδοσης τής Γραμματικῆς τῆς κοινῆς τῶν Ἑλλήνων γλώσσης από τον ίδιο (Παρίσι 1870). Για τις πρώτες γραμματικές, βλ. και Γ. Μπαμπινιώτη, Ὁ διὰ συνθέσεως ὑποκορισμὸς εἰς τὴν Ἑλληνικήν, Αθήνα 1969, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, σ. 118 κ.εξ. (διδ. διατριβή).

11. G. Germano, Grammaire et vocabulaire du Grec Vulgaire, Παρίσι 1907. Εκδόθηκε από τον H. Pernot στα Γαλλικά κατά την αρχική έκδοση τού 1622, που ήταν στην ιταλική γλώσσα. S. Porti, Γραμματικὴ τῆς Pωμαϊκῆς γλώσσας. Grammatica linguae Graecae vulgaris, Παρίσι 1638. Επανεκδόθηκε το 1889 από τον Wilhelm Meyer με σχόλια δικά του και με εισαγωγή τού Γιάννη Ψυχάρη, ενώ ήδη το 1688 ο Du Cange την περιέλαβε ολόκληρη στην Εισαγωγή τού Λεξικού του.

12. I. Lowndes, A Modern Greek and English Lexikon, to which is prefixed an Epitome of Modern Greek Grammar, London/Corfu 1837.

13. Νικολάου Σοφιανού, Γραμματική τῆς κοινῆς τῶν Ἑλλήνων γλώσσης. Η Γραμματική γράφτηκε Eλληνικά στο α΄ ήμισυ τού 16ου αιώνα και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1870 στο Παρίσι από τον E. Legrand και σε β΄ έκδοση το 1874 με πολύ κατατοπιστικό πρόλογο (στα Γαλλικά). Η ιδιαίτερη σημασία τής Γραμματικής τού Ν. Σοφιανού για την πορεία προς την επικράτηση τής δημοτικής και ο ρόλος τού Ν. Σοφιανού ως προδρόμου τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού εξετάζονται διεξοδικώς από τον Θανάση Χ. Παπαδόπουλο στην εκτενή εισαγωγή του κατά την επανέκδοση τής Γραμματικής τού Ν. Σοφιανού (Αθήνα 1977, Εκδ. «Κέδρος»). Για τον Σοφιανό, βλ. και Γ. Μπαμπινιώτη, Tο γλωσσικό ζήτημα και η εξελικτική πορεία της ελληνικής γλώσσας μέχρι και την τελευταία δεκαετία τού 20ού αιώνα, Εγκ. «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα», τόμ. Ελλάς, λ. ελληνική γλώσσα (κεφ. 4, Ν. Σοφιανός: ο πρώτος Διαφωτιστής τής γλώσσας).

14. Tόσο για τα λεξικά αυτού τoύ αιώνα όσο και για τα παλαιότερα λεξικά (τού 17ου αι.) και, βεβαίως, για τα νεότερα, χρήσιμες, εύστοχες και συμπληρωματικές των γνώσεών μας για τη λεξικογραφική δραστηριότητα στους αιώνες αυτούς είναι οι πληροφορίες και οι εκτιμήσεις στη διδ. διατριβή τού Σ. Περάκη. Σε αυτήν ο ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει ειδικότερες πληροφορίες και κρίσεις για τη δομή και τη συμβολή στη νεοελληνική λεξικογραφία των επί μέρους λεξικών.

15. Βιβλιογραφικά στοιχεία: Γεωργίου Κωνσταντίνου, Θησαυρὸς τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, ἤγουν Λεξικὸν τετράγλωσσον, περιέχον δηλαδὴ τὰς τέσσαρας ταύτας διαλέκτους, Ἑλληνικήν [= αρχαία Ελληνική], πεζήν, ἤτοι ἁπλῆν Pωμαϊκήν, Λατινικὴν καὶ Ἰταλικήν, Βενετία 1757· Γεωργίου Βεντότη, Λεξικὸν τρίγλωσσον, τῆς Γαλλικῆς, τῆς Ἰταλικῆς καὶ Pωμαϊκῆς διαλέκτου, 3 τόμ., Βιέννη 1790· Karl Weigel, Λεξικὸν Ἁπλορωμαϊκόν, Γερμανικὸν καὶ Ἰταλικόν, Λειψία 1796.

16. Tα λεξικά αυτά αναφέρονται στη λεξικογραφική έρευνα τού Σ. Περάκη (έ.α.) με τις εξής βιβλιογραφικές πληροφορίες: Λάμπρου Μπούμπα, Λεξικόν τετράγλωσσον τῆς Ἰταλικῆς, Pωμαϊκῆς, Ἑλληνικῆς καὶ Λατινικῆς Γλώσσης, Βενετία 1750· [άνευ συγγραφέως], Λεξικὸν Pωμαϊκῆς Ἁπλοῦν, Μόσχα 1783· Μεθοδίου, Λεξικὸν Ἁπλοῦν παλλαϊκὸν τῆς ἐν χρήσει γλώσσας τῶν σημερινῶν Ἑλλήνων [μετάφρ. από Ρωσικά], Μόσχα 1795.

(Συνεχίζεται)