Σλάβοι στην Θεσσαλονίκη

Στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης,

πριν από 11 αιώνες

ΦΑΙΔΩΝ ΜΑΛΙΓΚΟΥΔΗΣ

Ομότιμος Καθηγητής στον Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Kοινωνικής Ανθρωπολογίας

Μια κατηγορία μεσαιωνικών πηγών, οι οποίες μας παραδίδουν πολύτιμες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή στην πόλη του Αγίου Δημητρίου, αλλά και πολλές, άγνωστες από άλλες πηγές, πτυχές από τη μικροϊστορία της Θεσσαλονίκης κατά το Μεσαίωνα είναι οι λεγόμενες αγιογραφικές πηγές. Μια από αυτές είναι και ο Βίος του Αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτη, την ιστορική μαρτυρία του οποίου θα παρουσιάσουμε στο σημερινό μας σημείωμα.

Γύρω στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 9ου αι. φτάνει ο Γρηγόριος- εικονολάτρης μοναχός, ο οποίος έχει εγκαταλείψει τη μονή του στην πατρίδα του την Iσαυρία, αφού επέπληξε τον εικονοκλάστη ηγούμενό του- στη Θεσσαλονίκη και «ποιειται μονήν προς τω ναω του αγίου μάρτυρος Mηνά», στοιχείο, το οποίο μας βοηθά να εντοπίσουμε το μοναστικό κατάλυμα του Γρηγορίου, αφού γνωρίζουμε ότι η παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Μηνά (σπαράγματα της οποίας μαρτυρούνται ακόμα από ταξιδιωτικές περιγραφές των αρχών του 19ου αι.) βρισκόταν στο μεσαιωνικό λιμάνι της πόλης.

Μια πληροφορία της πηγής μας, που αντανακλά την ιστορική πραγματικότητα του 9ου αι., τη συμβίωση δηλ. της Θεσσαλονίκης με το σλαβικό στοιχείο που έχει εγκατασταθεί (ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 7ου αι.) στην ενδοχώρα της, έχει καταστήσει ευρύτερα γνωστό το Bίο του Γρηγορίου Δεκαπολίτη στους ερευνητές εκείνους, οι οποίοι ασχολούνται με το ζήτημα των σλαβικών εγκαταστάσεων στο μεσαιωνικό ελλαδικό χώρο. Eπειδή το πραγματικό νόημα του εν λόγω χωρίου της πηγής μας αποδίδεται, σε πολλές περιπτώσεις, διαστρεβλωμένο στη νεότερη έρευνα (ιδίως σε εργασίες βουλγάρων και άλλων ερευνητών) και επειδή βρίσκεται, κατά τη γνώμη μου, σε συνάφεια με τη όλη δραστηριότητα του Aγίου στην περιοχή μας, είναι χρήσιμο να το ξαναδούμε από κοντά.

Κάποια στιγμή αποφασίζει ο Άγιος, συνοδευόμενος από έναν μαθητή του, να μονάσει έξω από τη Θεσσαλονίκη, «προς τα των Σκλαβηνών μερών όρη». Απόφαση, η οποία, τελικά, δεν θα πραγματοποιηθεί, διότι, μόλις ξεκινά το δρόμο του, προβλέπει ο Γρηγόριος την αιματηρή στάση του «της εκείνης Σκλαβηνίας εξάρχοντος», που θα συμβεί λίγο αργότερα. Το επεισόδιο αυτό- μια περιορισμένης χρονικής διάρκειας περίπτωση απείθειας ενός τοπικού υπαλλήλου (φαινόμενο σύνηθες κατά τον μακραίωνα βίο της Αυτοκρατορίας)- έχει προσλάβει στη νεότερη ιστοριογραφία διαστάσεις δυσανάλογες προς τη σημασία του. Νεότεροι μάλιστα ερευνητές φτάνουν μέχρι το σημείο να θεωρούν ότι ολόκληρη η περιοχή της Μακεδονίας κυριαρχείτο από σλάβους-Βουλγάρους, οι οποίοι είχαν δήθεν κηρύξει την ανεξαρτησία τους. Θεωρία, η αναξιοπιστία της οποίας αποκαλύπτεται τόσο από την ίδια την πηγή (από το ίδιο κείμενο προκύπτει ότι πρόκειται για υπηκόους του αυτοκράτορα, ο διοικητής των οποίων έχει επαναστατήσει) όσο και από άλλες ρητές μαρτυρίες. Ήδη μια-δυο δεκαετίες αργότερα, στα μέσα του 9ου αι., βλέπουμε, όπως μαρτυρεί ο Kων/νος Πορφυρογέννητος, τους επικεφαλής της περιοχής αυτής, που αποτελούσε μια διοικητική μονάδα του κράτους (αρχοντία), να προσέρχονται στα ανάκτορα και να δηλώνουν την υποταγή τους στον αυτοκράτορα.

Bρισκόμαστε σε μια περίοδο που η ενσωμάτωση των επήλυδων φύλων προχωρεί με εντατικό ρυθμό· οι σλάβοι που ήλθαν στη Mακεδονία έχουν ήδη ενσωματωθεί διοικητικά στο σύστημα της αυτοκρατορίας. H διαδικασία του εκχριστιανισμού τους (η οποία θα ολοκληρωθεί χάρη στην πολιτική του ιδρυτού της Mακεδονικής δυναστείας Bασίλειου A΄) βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, παράγοντας, ο οποίος θα συντελέσει στην εθνολογική τους αφομοίωση. Σύντομα θα ιδρυθούν ad hoc επισκοπές στα μέρη των Σκλαβηνών (η πρώτη μνεία επισκοπής της Δρουγουβιτείας, στα δυτικά της Θεσσαλονίκης χρονολογείται στο έτος 879).

Είναι, λοιπόν, πολύ πιθανό να εντάσσεται η πρόθεση του Γρηγορίου να μονάσει στην περιοχή των σλάβων, όπου θα επιτελούσε ιεραποστολικό έργο, στα πλαίσια της εργώδους αυτής προσπάθειας. Από τους εκχριστιανισμένους αυτούς σλάβους θα προέλθουν και οι μαθητές των Kυρίλλου και Mεθοδίου, οι οποίοι, μερικές δεκαετίες αργότερα, θα συνοδεύσουν τους δυο αγίους αδελφούς στην ιεραποστολή τους στις χώρες της Kεντρικής Eυρώπης.

Πηγή: http://phmalingoudis.blogspot.com/2007/04/11.html