Ο ταφικός τύμβος της Δοξιπάρας

Ο ταφικός τύμβος της Δοξιπάρας

Στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. τέσσερα μέλη μιας πλούσιας οικογένειας γαιοκτημόνων που πέθαναν διαδοχικά, αποτεφρώθηκαν και ενταφιάστηκαν στο ίδιο σημείο, κοντά στο δρόμο που οδηγούσε από την Αδριανούπολη στη Φιλιππούπολη. Στην ίδια θέση κατασκευάστηκε σταδιακά μεγάλος τύμβος, για να διατηρηθεί ανά τους αιώνες ζωντανή η μνήμη των νεκρών.

(κλικ επάνω στην εικόνα για μεγέθυνση)

Η περιοχή ανήκει σήμερα στο Δήμο Κυπρίνου και βρίσκεται κοντά στα χωριά Μικρή Δοξιπάρα, Ζώνη και Χελιδόνα (βλ. Χάρτη παραπάνω). Με την ανασκαφή εντοπίστηκαν τέσσερις μεγάλοι λάκκοι που περιείχαν τα υπολείμματα των καύσεων τριών ανδρών και μιας γυναίκας μαζί με πολυάριθμα αντικείμενα που τους συνόδευαν στον άλλο κόσμο, όπως πήλινα, γυάλινα και χάλκινα αγγεία, χάλκινοι λυχνοστάτες και λυχνάρια, χάλκινα φανάρια, όπλα, κοσμήματα, ξύλινα κιβωτίδια κ.ά. Οι πέντε άμαξες με τις οποίες μεταφέρθηκαν οι νεκροί στην περιοχή του τύμβου, ενταφιάστηκαν στον ίδιο χώρο μαζί με τα υποζύγιά τους. Δίπλα τους τάφηκαν άλλα πέντε άλογα. Σε όλες τις άμαξες διατηρούνται τα μεταλλικά λειτουργικά και διακοσμητικά στοιχεία, ενώ σε δύο από αυτές διατηρούνται και αποτυπώματα των ξύλινων τμημάτων τους.

Ο αρχικός τύμβος

Η έρευνα στον ταφικό τύμβο της Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης άρχισε το 2002 από τη ΙΘ΄Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Θράκης, περιφερειακή υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, με υπεύθυνους αρχαιολόγους τον Διαμαντή Τριαντάφυλλο, Διευθυντή τότε της Εφορείας και τη Δόμνα Τερζοπούλου. Μέχρι σήμερα οι εργασίες χρηματοδοτούνται εξολοκλήρου από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Η ανασκαφή είχε σωστικό χαρακτήρα. Στο παρελθόν είχαν προηγηθεί πολλές προσπάθειες καταστροφής του τύμβου και σύλησης των ταφών. Η ένταξη της ανασκαφής στο πρόγραμμα σωστικών ανασκαφών ταφικών τύμβων του βόρειου Έβρου, αποφασίστηκε το 1998, όταν μετά από υπόδειξη του Θανάση Δερμεντζή, κατοίκου της Μικρής Δοξιπάρας, επισκεφτήκαμε την περιοχή του τύμβου και διαπιστώσαμε την ύπαρξη πολλών παράνομων ορυγμάτων στην επιφάνειά του. Τα πολυάριθμα θραύσματα επεξεργασμένου μαρμάρου και λατύπης που βρίσκονταν διάσπαρτα στην περιφέρεια του τύμβου, μας οδήγησαν στην αρχική υπόθεση ότι ο τύμβος κάλυπτε κτιστό τάφο ή σαρκοφάγο. Η υπόθεση αυτή δεν επιβεβαιώθηκε. Σήμερα πιστεύουμε ότι στην κορυφή του τύμβου υπήρχε κτιστό ταφικό μνημείο που έχει καταστραφεί ολοσχερώς ή ότι το μνημείο προϋπήρχε στη θέση που αργότερα κάλυψε ο τύμβος ή σε κάποια γειτονική θέση. Το 1999 έγινε το τοπογραφικό διάγραμμα του τύμβου και το 2000 πραγματοποιήθηκε γεωφυσική διασκόπηση με γεωραντάρ από το Εργαστήριο Γεωφυσικής-Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης και Αρχαιοπεριβάλλοντος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών της Κρήτης με επικεφαλής τον Δρ. Απόστολο Σαρρή.

Η ανασκαφή άρχισε στις 9 Σεπτεμβρίου του 2002. Λίγες μέρες αργότερα αποκαλύφθηκαν οι τροχοί της πρώτης άμαξας. Τετράτροχες άμαξες θαμμένες μόνες ή μαζί με τα άλογά τους έχουν βρεθεί σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, στην Ελλάδα όμως ήρθαν για πρώτη φορά στο φως στον τύμβο της Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης. Η καλή διατήρηση των αμαξών και των σκελετών των αλόγων και η ύπαρξη αποτυπωμάτων των ξύλων σε δύο από τις άμαξες μας προσέφερε μια μοναδική, ιδιαίτερα ζωντανή ανασκαφική εικόνα, την οποία προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε με κάθε μέσο που είχαμε στη διάθεσή μας.

Η ανασκαφή συνεχίστηκε, κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες, καθόλη τη διάρκεια του 2003 και σταδιακά ήρθαν στο φως οι υπόλοιπες τέσσερις άμαξες, οι ταφές πέντε αλόγων και οι τέσσερις μεγάλοι λάκκοι που περιείχαν τα υπολείμματα της καύσης των νεκρών και πολυάριθμα αντικείμενα που είχαν τοποθετηθεί από τους συγγενείς για να συνοδεύουν τους νεκρούς στη μετά θάνατον ζωή τους. Για την προστασία των αμαξών, των ταφών των αλόγων και των καύσεων από τις καιρικές συνθήκες κατασκευάστηκαν ελαφρά στέγαστρα, κάτω από τα οποία ολοκληρώθηκε η επίπονη διαδικασία καθαρισμού και αποκάλυψής τους. Η ανασκαφική έρευνα ολοκληρώθηκε το 2004. Σήμερα έχει αφαιρεθεί ολόκληρη η επίχωση του τύμβου. Οι άμαξες και οι σκελετοί των αλόγων βρίσκονται ακόμη στο έδαφος, ενώ τα αντικείμενα έχουν απομακρυνθεί από τα ορύγματα των καύσεων. Η συντήρηση των αμαξών και των κινητών ευρημάτων από τις καύσεις βρίσκεται σε εξέλιξη. Στο χώρο της ανασκαφής έχει δημιουργηθεί πλήρως εξοπλισμένο εργαστήριο συντήρησης.

Τα πρώτα αποτελέσματα των ερευνών μας δημοσιοποιήθηκαν το Φεβρουάριο του 2003 στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της ετήσιας συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη, προκαλώντας μεγάλη αίσθηση τόσο στην αρχαιολογική κοινότητα όσο και στο ευρύτερο κοινό.

Παράλληλα με την αναλυτική καταγραφή των αντικειμένων σε ειδικά ευρετήρια, δημιουργήθηκε ηλεκτρονικό πρόγραμμα-βάση δεδομένων με το όνομα Ιππαρχία (το όνομα μιας φιλοσόφου από τη Μαρώνεια), για να καταγραφούν ηλεκτρονικά όλα τα ευρήματα κατά θέσεις εύρεσης με παραπομπές σε ημερολόγια και φωτογραφίες. Στην ίδια βάση καταγράφονται επίσης όλα τα στάδια της συντήρησης των ευρημάτων.

http://www.mikridoxipara-zoni.gr/mainMenu_greek.html

Μικρή Δοξιπάρα, ανακατασκευή τύμβου

Hμερομηνία δημοσίευσης: 19-04-12

Περίτεχνα κτερίσματα, λειτουργικά εξαρτήματα και διακοσμητικά στοιχεία των πέντε τετράτροχων αμαξών καθώς και τμήματα από την ιπποσκευή των 15 αλόγων, που συνόδευσαν τα τέσσερα μέλη μιας εύπορης οικογένειας γαιοκτημόνων του 2ου αιώνα μ.Χ. στο τελευταίο τους ταξίδι, βρίσκονται ανάμεσα στα μεταλλικά ευρήματα από τον τύμβο της Μικρής Δοξιπάρας Ζώνης. Αφού συντηρηθούν, τα χάλκινα, σιδερένια και επάργυρα αντικείμενα θα εκτεθούν στην αίθουσα του πρωτότυπου μουσείου, που θα δημιουργηθεί μέσα στον ανακατασκευασμένο τύμβο. Η μελέτη τους εκτιμάται ότι θα προσφέρει νέα στοιχεία σχετικά με την προέλευση των πρώτων υλών και τη μεταλλοτεχνία της περιοχής κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Τη μελέτη συντήρησης των περίπου 230 μεταλλικών αντικειμένων, καθώς και πολυάριθμων άλλων που δεν έχουν ακόμα απομακρυνθεί από την ανασκαφή, ενέκρινε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Ορισμένα από τα εξαρτήματα θα χρησιμοποιηθούν για την ανασύνθεση των αμαξών, που θα εκτίθενται προστατευμένες σε προθήκες, ενώ αντίγραφά τους σε φυσικό μέγεθος θα τοποθετηθούν στο έδαφος, σε μια αναπαράσταση της ανασκαφικής εικόνας.

Μολονότι η ταφή αμαξών και αλόγων μαζί με τους ιδιοκτήτες τους ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη σε μεγάλο μέρος του αρχαίου κόσμου, οι άμαξες της Μικρής Δοξιπάρας είναι οι μοναδικές στον ελλαδικό χώρο, που σώζονται ως ολοκληρωμένο σύνολο. Το εποπτικό υλικό της έκθεσης θα περιλαμβάνει πληροφορίες για τους τύμβους της Θράκης, την τελετουργία καύσης των νεκρών και την εξέλιξη της τεχνολογίας των αμαξών από τους προϊστορικούς χρόνους ώς τον 20ό αιώνα.

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_19/04/2012_479344

Τα ευρήματα

Οι πέντε άμαξες αποτελούν το πιο εντυπωσιακό εύρημα της ανασκαφής. Μαζί με τα υποζύγιά τους έχουν εναποτεθεί σε ρηχούς λάκκους, ανοιγμένους στο φυσικό έδαφος. Κάθε άμαξα είναι λίγο διαφορετική από τις άλλες τόσο στη διακόσμηση όσο και στα τεχνικά χαρακτηριστικά. Σε όλες διατηρούνται οι άξονες, τα σιδερένια στεφάνια των τροχών (επίσωτρα), τα συμπαγή σιδερένια περιαξόνια καθώς και τα υπόλοιπα λειτουργικά και διακοσμητικά στοιχεία. Σε δύο από αυτές διατηρούνται ίχνη και αποτυπώματα των ξύλων. Οι άμαξες χωρίζονται σε δύο ομάδες. Στην πρώτη ομάδα, που βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του τύμβου, πολύ κοντά στην ταφή- καύση Β΄, ανήκουν οι δύο άμαξες (άμαξες Β΄και Γ΄). Δίπλα τους βρέθηκε και η ταφή δύο αλόγων (ταφή αλόγων Α').

Οι τρεις άμαξες της δεύτερης ομάδας (άμαξες Α', Δ', Ε΄) βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά του τύμβου και η διάταξή τους ακολουθεί την περιφέρειά του. Οι άμαξες στην ομάδα αυτή δεν παρουσιάζουν την κανονική τους μορφή, καθώς τα άλογα έχουν λυθεί από τους ζυγούς, ενώ οι τροχοί και οι άξονες έχουν αποσυνδεθεί. Υπολείμματα ή ίχνη ξύλου δεν διατηρούνται καθόλου, τα μεταλλικά αντικείμενα όμως όπως και οι σκελετοί των αλόγων σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση. Ανάμεσα στις άμαξες Α' και Δ' βρέθηκε ταφή τριών αλόγων. Πολύ κοντά στην ομάδα αυτή των αμαξών εντοπίστηκε η ταφή- καύση Δ'.

Οι άμαξες που βρέθηκαν στη Μικρή Δοξιπάρα–Ζώνη ήταν τα οχήματα με τα οποία μεταφέρθηκαν οι νεκροί στο χώρο ταφής. Αν και ο ρόλος της άμαξας στην ταφική τελετουργία του αρχαίου κόσμου μας είναι γνωστός τόσο από τις πηγές όσο και από την εικονογραφία, Η ανασκαφή στη Μικρή Δοξιπάρα-Ζώνη προσέφερε για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο ένα τόσο ολοκληρωμένο σύνολο τετράτροχων αμαξών. Η πρακτική της ταφής αμαξών και αλόγων μαζί με τους νεκρούς απαντά σε πολλές περιοχές του αρχαίου κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ασία. Τα άρματα, οι άμαξες και τα άλογα στις περιπτώσεις αυτές λειτουργούν ως σύμβολα κύρους και πλούτου των ιδιοκτητών τους. Στην Ελλάδα μέχρι σήμερα είχαν βρεθεί μεμονωμένα εξαρτήματα αμαξών μέσα σε τάφους.

Το άλογο, ένα ζώο δυνατό και περήφανο, αποτέλεσε από τη στιγμή που εξημερώθηκε, σταθερό σύντροφο του ανθρώπου στον πόλεμο, στις μετακινήσεις, στις αγροτικές εργασίες, στο κυνήγι και στα ιππικά αγωνίσματα. Τα φυσικά χαρίσματα του αλόγου και η πρακτική βοήθεια που πρόσφερε στους ανθρώπους, του εξασφάλισαν μια σταθερή θέση στη μυθολογία, τη θρησκεία και την τέχνη του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Οι Ρωμαίοι ειδικότερα ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό την ιπποφορβία, επειδή είχαν να αντιμετωπίσουν αυξημένες ανάγκες στο στρατό και στις μετακινήσεις και επειδή αγαπούσαν ιδιαίτερα τα ιππικά αγωνίσματα. Ταφές αλόγων έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές του ελληνορωμαϊκού κόσμου.

Τα μεγάλα, λευκότερα από το χιόνι, άλογα του μυθικού βασιλιά της Θράκης Ρήσου, μας είναι γνωστά από τον Όμηρο (Ιλ. Κ 437), ενώ αναφορές σ’αυτά γίνονται και από μεταγενέστερους συγγραφείς. Ιπποπόλους ονομάζει ο Όμηρος τους Θράκες (Ιλ. Ν 4, Ξ 227) ενώ ο Σοφοκλής (αποσπ.523) και ο Ευριπίδης (Εκάβη 428) τους χαρακτηρίζουν ως φιλίππους. Στην ιπποτρόφο άλλωστε, σύμφωνα με τον Ησίοδο, Θράκη (Έργα και Ημέραι, 507), ακόμη και σήμερα ζουν ελεύθερα άλογα. Εδώ γεννήθηκαν οι φοράδες του βασιλιά των Βιστόνων Διομήδη που κατασπάραξαν το σύντροφο του Ηρακλή, Άβδηρο (Πινδ.παιάνες 2, 1 κ.ε). Ο ίππος απεικονίστηκε σε νομίσματα των ελληνικών πόλεων των παραλίων της Θράκης, αλλά και στα νομίσματα των Θρακών δυναστών. Άλογο συνόδευε και τον ήρωα-ιππέα, έναν από τους πιο αγαπητούς θεούς της ρωμαϊκής περιόδου για την περιοχή της Θράκης. Είναι γνωστό εξάλλου ότι η Θράκη τροφοδοτούσε το ρωμαϊκό στρατό, τόσο με ιππείς όσο και με άλογα.

Η συνήθεια ταφής των αλόγων δίπλα στους ιδιοκτήτες τους, έχει διαπιστωθεί δύο ακόμη φορές σε ανασκαφές ταφικών τύμβων της αυτοκρατορικής περιόδου στην περιοχή του βόρειου Έβρου.

Τα άλογα βρίσκονται στο ένα άκρο του λάκκου με τα κεφάλια προς τη διαλυμένη άμαξα. Δίπλα τους έχει ταφεί και ένας σκύλος. Τα καμπύλα τμήματα του ξύλινου ζυγού, αυτά που τοποθετούνταν στους αυχένες των ζώων, ήταν επενδεδυμένα με ένα λεπτό φύλλο μολύβδου. Χαυλιόδοντες αγριογούρουνου, ο ένας μάλιστα με επένδυση χαλκού στο άκρο του, διακοσμούσαν το ζυγό. Οι χαυλιόδοντες και ο σκελετός του σκύλου, υποδηλώνουν ότι ο ιδιοκτήτης της άμαξας ήταν κυνηγός. Τα αγριογούρουνα, ζώα δυνατά, το κυνήγι των οποίων αποτελούσε αγαπητή απασχόληση των ευγενών της ρωμαϊκής περιόδου, αφθονούν ακόμη και σήμερα στα βουνά της Ροδόπης.

Στην άμαξα αυτή σώζονται αποτυπώματα από ορισμένα ξύλα του σκελετού της, από το τιμόνι (ρυμός), από τις ακτίνες (κνήμες ) που ήταν δώδεκα σε κάθε τροχό και από την αψίδα, το ξύλινο εσωτερικό στεφάνι του τροχού (ίτυς). Οι τέσσερις τροχοί έχουν αποσυνδεθεί από τους άξονες, τα άλογα όμως βρίσκονται ακόμη στο ζυγό που σώζεται στη θέση του στο άκρο από το τιμόνι (ρυμός). Από το ζυγό έχουν διασωθεί υπολείμματα ξύλου, σιδήρου και δέρματος. Χάλκινα διακοσμητικά πλακίδια με ασημένια δισκάρια που έχουν ανάγλυφες παραστάσεις αλόγων και ιππέων ήταν προσαρμοσμένα στο πάνω μέρος του. Στην τραπεζιόσχημη πίσω όψη του αμαξώματος διατηρούνται στη θέση τους χάλκινες ταινίες, ασπιδίσκες και δισκάρια. Στο κάτω μέρος υπάρχει χάλκινη προτομή γυναικείας μορφής με υψηλό πόλο (κάλυμμα κεφαλής). Από το αμάξωμα έχουν διατηρηθεί τμήματα του σιδερένιου σκελετού και της ανάρτησης, σιδερένια καρφιά και θραύσματα ξύλων.

Η διακόσμηση της άμαξας δεν είναι πλούσια, διατηρούνται όμως τα αποτυπώματα των ξύλων από το δάπεδο του αμαξώματος, καθώς και τα σιδερένια εξαρτήματα του σκελετού μαζί με τα καρφιά που ορίζουν το περίγραμμά του. Στη θέση του ζυγού σώζονται ορισμένα από τα χάλκινα εξαρτήματά του, ενώ κοντά του φαίνονται επίσης χάλκινα δισκάρια που διακοσμούσαν τα λουριά της ιπποσκευής. Οι τροχοί έχουν αποσυνδεθεί από το αμάξωμα. Στους τροχούς διακρίνονται τα αποτυπώματα των αψίδων και των ακτίνων. Οι σκελετοί των αλόγων δεν διατηρούνται σε καλή κατάσταση.

Στην άμαξα αυτή οι τέσσερις τροχοί έχουν αποσυνδεθεί από τους άξονες και έχουν τοποθετηθεί πάνω στους σκελετούς των αλόγων, που δεν έχουν ενταφιαστεί με επιμέλεια όπως τα άλογα των άλλων αμαξών. Από το ξύλινο ζυγό διατηρήθηκαν στη θέση τους τα μολύβδινα περιβλήματα των ακραίων καμπύλων τμημάτων που τοποθετούνταν στους αυχένες των αλόγων. Κέρατα ζώων και χαυλιόδοντες από αγριογούρουνα διακοσμούσαν το ζυγό. Στην άμαξα αυτή σώζονται ορισμένα αντικείμενα που βρίσκονταν επάνω στο αμάξωμα, τα οποία για άγνωστο λόγο δεν τοποθετήθηκαν στις ταφές των νεκρών. Πρόκειται για δύο χάλκινους αμφορείς με σφαιρικό σώμα και λαβές που απολήγουν σε μάσκες παπποσειληνών και τέσσερα γυάλινα αγγεία τετράγωνης διατομής, τοποθετημένα μέσα σε ξύλινο κιβωτίδιο, από το οποίο σώζονται οι χάλκινες ταινίες της επένδυσης, τα σιδερένια καρφιά και οι σιδερένιοι κρίκοι ανάρτησης.

Χάλκινο νόμισμα Περίνθου (πόλη της Προποντίδας). Χρονολογείται ανάμεσα στο 102 και στο 114 μ.Χ. Στον εμπροσθότυπο εικονίζεται κεφαλή του αυτοκράτορα Τραϊανού προς τα δεξιά και υπάρχει η επιγραφή ΝΕΡ ΤΡΑΙΑΝΟC KAI CE ΓΕΡ ΔΑΚ. Στον οπισθότυπο εικονίζεται λεοντή πάνω σε ρόπαλο. Στην επιγραφή του οπίσθότυπου αναφέρεται το όνομα του πρεσβευτή : ΕΠΙ ΙΟΥΟΥ ΚΕΛC ΠΡΕC ΠΕΡΙΝΘΙΩΝ

(SNG Fitzwilliam, Leake and General Collections, Part II, Sicily and Thrace, nr.1750).