Η Ιλλυρική γλώσσα

Ιλλυρική πόρπη

Από την εθνολογική μελέτη  του Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη: 

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΑΛΒΑΝΩΝ ΚΑΙ

ΟΙ ΑΡΒΑΝΙΤΟΦΩΝΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

(ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΘΝΟΓΕΝΕΣΗΣ 

ΤΟΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ)

 Η Ιλλυρική γλώσσα 

Από την γλώσσα των Ιλλυριών (η οποία σημειωτέον δεν απέκτησε ποτέ γραπτή μορφή), ελάχιστα στοιχεία έχουν διασωθεί στις αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές πηγές, καθώς και σε νεώτερα αρχαιολογικά ευρήματα (κυρίως ανθρωπωνύμια, υδρωνύμια και τοπωνύμια ή μεμονωμένες λέξεις), με αποτέλεσμα να είμαστε βέβαιοι μόνον για το γεγονός ότι η Ιλλυρική ανήκε σαφώς στις Αριοευρωπαϊκές (Ινδοευρωπαϊκές) γλώσσες.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι υπήρχε και η παλαιότερη άποψη που αναφερόταν όχι σε μια ενιαία Ιλλυρική γλώσσα, αλλά σε μια ομάδα «ιλλυρικών γλωσσών» (Illyrian languages), οι οποίες ομιλούνταν στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου του Αίμου, καθώς και στην νότια Ιταλία (μεσσαπικές γλώσσες). Σήμερα η άποψη αυτή δεν υποστηρίζεται πλέον, διότι αποδείχθηκε ότι η Μεσσαπική (μία βασική γλώσσα με διαλέκτους ή περισσότερες, στενά συγγενείς μεταξύ τους μεσσαπικές γλώσσες), προήλθε από μια προγονική μορφή της Ιλλυρικής (pre-Illyrian) που διαφοροποιήθηκε έντονα από την Ιλλυρική στην διάρκεια των ιστορικών χρόνων με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζεται σήμερα ως ξεχωριστή γλωσσική οντότητα μεταξύ των πρωίμων γλωσσών της ιταλικής χερσονήσου. Είναι γνωστή από περισσότερες από 300 επιγραφές, γραμμένες σε μια μορφή του ελληνικού αλφαβήτου, το λεγόμενο μεσσαπικό αλφάβητο, που υιοθετήθηκε γύρω στο 510 π.Χ. Οι επιγραφές χρονολογούνται από τα τέλη του 6^ου αιώνα π.Χ./αρχές 5^ου αιώνα π.Χ. μέχρι τα τέλη του 1^ου αιώνα π.Χ. Το μεσσαπικό αλφάβητο προέκυψε από το ελληνικό αλφάβητο που χρησιμοποιείτο στην αρχαιοελληνική αποικία του Τάραντος και είναι χαρακτηριστικό ότι κάθε μεταβολή στο σχήμα και την μορφή των γραμμάτων του τελευταίου είχε και τις αντίστοιχες μετατροπές και στο μεσσαπικό, με αποτέλεσμα οι μεταβολές αυτές να χρησιμοποιούνται στην χρονολόγηση των μεσσαπικών επιγραφών.⁴²⁴

Τέλος, έχει διευκρινισθεί προ πολλού, ότι η Ιλλυρική ουδεμία σχέση έχει με την Ενετική γλώσσα (Venetian language), η οποία μας είναι γνωστή από 350 επιγραφές, που χρονολογούνται από το τελευταίο τέταρτο του 6^ου αιώνα π.Χ. μέχρι τα μέσα του 1^ου αιώνα π.Χ. και ήταν η γλώσσα των Ενετών, των Λιβουρνών, των Κάρνων και των Ιστρίων που κατοικούσαν στις ΒΑ περιοχές της ιταλικής χερσονήσου και στην χερσόνησο της Ιστρίας (βλ. Χάρτη 31α). Για την καταγραφή της χρησιμοποιήθηκε ένα αλφάβητο (Ενετικό αλφάβητο) που εισήχθη αρχικά στις νότιες ενετικές περιοχές από την Ετρουρία (την χώρα των Ετρούσκων), το πρώτο μισό του 6^ου αιώνα π.Χ. Πρότυπό του υπήρξε ένα βόρειο ετρουσκικό αλφάβητο, του λεγομένου «μεταρρυθμισμένου τύπου».⁴²⁵ Υπενθυμίζουμε ότι το ετρουσκικό αλφάβητο προήλθε από ένα ελληνικό αλφάβητο δυτικού τύπου, το οποίο μεταδόθηκε στους Ετρούσκους από τις ελληνικές αποικίες της Μεγάλης Ελλάδος.

Κρίσιμο σημείο παραμένει η θέση τις Ιλλυρικής σε σχέση με τις δύο βασικές ομάδες των Αριοευρωπαϊκών γλωσσών: Την Ανατολική ή ομάδα satem, που περιλαμβάνει την Θρακική, τις Σλαβικές, Ιρανικές (Περσική, Κουρδική, Αφγανική) και Ινδικές γλώσσες (την προγονική Σανσκριτική και τις σύγχρονες Hindi, Bengali, Punjabi, Urdu κ.λ.π.) και την Δυτική ή ομάδα centum στην οποία ανήκουν η Ελληνική και η Φρυγική καθώς και οι Κελτικές, οι Ιταλικές (αρχαίες: Λατινο-Φαλισκική, Οσκο-Ουμβρική, Πικεντική και οι σύγχρονες Ρωμανικές-Λατινογενείς: Ιταλική, Ισπανική, Γαλλική κ.λ.π.) και Τευτονικές (Γερμανική, Αγγλική, Ολλανδική, Σκανδιναβικές) γλώσσες.

Η κρισιμότητα του ζητήματος προκύπτει από το γεγονός ότι η σημερινή Αλβανική γλώσσα (που είναι γνωστή από γραπτές πηγές μόλις από τον 15ο αιώνα μ.Χ. και μετά) και η οποία ανήκει στην ομάδα satem (Ανατολική ομάδα), διεκδικεί την καταγωγή της από την Ιλλυρική, η οποία, όπως τείνει να αποδείξει η σύγχρονη έρευνα,⁴²⁶ ανήκει πιθανότατα στην Δυτική ομάδα centum και επομένως αποκλείεται να είναι προγονική γλώσσα της Αλβανικής, άρα και οι Ιλλυριοί πρόγονοι των Αλβανών. 

Η πλειονότητα πάντως των αξιόπιστων βιβλιογραφικών πηγών τοποθετεί την Ιλλυρική γλώσσα μόνη της σε έναν ξεχωριστό κλάδο στην οικογένεια των Αριοευρωπαϊκών (Ινδοευρωπαϊκών) γλωσσών, δεδομένου ότι με το σημερινό επίπεδο των γνώσεών μας οι συγγένειές της με άλλες γλώσσες, αρχαίες και σύγχρονες, αποτελεί ακόμη αντικείμενο γλωσσολογικών ερευνών και διαφωνιών.

Παλαιότερα, στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα, ταξινομούσαν την Ιλλυρική μαζί με την Θρακική και την Δακική (νεκρές γλώσσες σήμερα και οι δύο) στην «Θρακο-Ιλλυρική» ομάδα ή κλάδο, μια κατάταξη που πλέον ουδείς γλωσσολόγος υποστηρίζει, δεδομένου ότι, όπως αποδείχθηκε, η Θρακική και η Δακική ανήκαν στην ομάδα satem, ενώ η Ιλλυρική στην ομάδα centum.

Αρκετές γλωσσικές επιρροές στην Ιλλυρική προήλθαν από την αρχαία Ελληνική, από την οποία επηρεάστηκαν σημαντικά, γλωσσικά και πολιτιστικά, τα νότια ιλλυρικά φύλα, που είχαν άμεση επαφή με τα ελληνικά φύλα της περιοχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ονόματα Ιλλυριών ηγεμόνων και άλλων σημαντικών προσώπων, όπως Γλαυκίας, Κλείτος, Άγρων, Επίκαδος κ.λπ. Καθώς αυξανόταν η ελληνική πολιτιστική κυριαρχία ιλλυριόφωνες ομάδες πληθυσμού έγιναν αρχικά δίγλωσσες και στην συνέχεια εγκατέλειψαν την Ιλλυρική υιοθετώντας την αποκλειστική χρήση της ελληνικής γλώσσας. Ο Στράβων αναφέρει ότι οι Ταυλάντιοι και οι Βυλλίονες, δύο σημαντικά ιλλυρικά φύλα εγκατεστημένα στην περιοχή της σημερινής κεντρικής Αλβανίας, ήσαν ήδη δίγλωσσοι στην εποχή του.⁴²⁷

            Οι μεταναστεύσεις, επιδρομές και εγκαταστάσεις των Γαλατών (Κέλτες) στην χερσόνησο του Αίμου, στην διάρκεια του 4^ου και 3^ου αιώνα π.Χ., τους έφεραν σε επαφή με τα ιλλυρικά φύλα και όπως ήταν επόμενο η Ιλλυρική ήρθε σε επαφή με τις κελτικές διαλέκτους των γαλατικών φύλων που εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της σημερινής Κροατίας, Σερβίας και Βοσνίας. Η επαφή αυτή μεταξύ των δύο γλωσσών υπήρξε σε ορισμένες περιπτώσεις ιδιαίτερα παραγωγική με αποτέλεσμα όχι μόνον την ανταλλαγή γλωσσικού υλικού μεταξύ τους, αλλά και την αλλοφωνία ομάδων πληθυσμού, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τους Ιάποδες, έναν κελτο-ιλλυρικό λαό εγκατεστημένο αρχικά στο εσωτερικό των ΒΑ παραλίων της Αδριατικής. Μνημονεύονται από τον Στράβωνα ως ένας πολεμοχαρής λαός «...Κελτικού τε άμα και Ιλλυρικού έθνους...».⁴²⁸

Η Ιλλυρική παρέλαβε γλωσσικά στοιχεία τόσο από την Θρακική γλώσσα, όσο και από την ελάχιστα γνωστή Παιονική γλώσσα (η οποία σύμφωνα με άλλους γλωσσολόγους αποτελεί απλώς διάλεκτο της Θρακικής), λόγω των επαφών με τα θρακικά και παιονικά φύλα που γειτόνευαν με τα αντίστοιχα ιλλυρικά φύλα της περιοχής των κεντρικών Βαλκανίων.

Ασφαλώς, η Λατινική υπήρξε η γλώσσα από την οποία επηρεάστηκε βαθύτερα η Ιλλυρική, λόγω της ρωμαϊκής κατάκτησης, η οποία συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην εξαφάνιση των Ιλλυριών και της γλώσσας τους, πριν από τις σλαβικές εισβολές. Η Λατινική εκτόπισε πλήρως την Ιλλυρική πάνω από την Γραμμή Γίρετσεκ (Jireček line), στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί και παραπάνω (βλ. Κεφάλαιο 3-Μέρος δ΄ «Η Βυζαντινή περίοδος», σελ. 114).

Όπως προαναφέρθηκε, δεν διαθέτουμε κείμενα στην Ιλλυρική γλώσσα. Ο Γερμανός γλωσσολόγος Χανς Κράε (Hans Krahe)⁴²⁹ κατέταξε το όποιο υπάρχον υλικό σε τέσσερεις κατηγορίες:

α. Επιγραφικό υλικό

β. Σχόλια για ιλλυρικές λέξεις στο περιθώριο κειμένων σε έργα κλασσικών συγγραφέων της αρχαιότητας

γ. Κύρια ονόματα (ανθρωπωνύμια) που συλλέχθηκαν κατά βάση από ταφόπλακες και ταφικά μνημεία, τοπωνύμια (ονομασίες οικισμών και τοποθεσιών) και υδρωνύμια (ονομασίες ποταμών, λιμνών, χειμάρρων)

δ. Ιλλυρικές δάνειες λέξεις από άλλες γλώσσες

            Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Hans Krahe επικρίθηκε για τις πανιλλυρικές αντιλήψεις του, οι οποίες τον οδήγησαν συχνά σε αμφιλεγόμενα και ανυπόστατα συμπεράσματα. Έτσι, υποστήριζε ότι οι μεσσαπικές διάλεκτοι στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω ανήκαν στην Ιλλυρική γλώσσα, ενώ αποδείχθηκε ότι πολλές από τις λέξεις που κατέγραψε ως ιλλυρικές ήσαν λατινικές, κελτικές ή ελληνικές.

Από τις θεωρούμενες ως πλήρως επιβεβαιωμένες ιλλυρικές λέξεις είναι μόνον το εθνωνύμιο Ιλλυριός και οι ακόλουθες τέσσερεις:

Δευάδαι, οι σατ[υρ]οι υπ’ Ιλλυριών (Ησύχιος)

Ρινός = ομίχλη – «οι δε λέγουσιν Ιλλυριούς ρινόν λέγειν την αχλύν» (Σχολιαστής στον Όμηρο)

sabaia (σαβαία=είδος ζύθου) Αμμιανός Μαρκελλίνος 26.8.2

sybina (σιβύνη=είδος κυνηγετικής λόγχης) Έννιος (Ρωμαίος συγγραφεύς του 3^ου/2^ου αιώνα π.Χ.

Οι υπόλοιπες επιβεβαιώθηκαν έμμεσα από γλωσσολογικές έρευνες, από τις οποίες αναφέρουμε ορισμένες:

abeis φίδια

brisa φλούδα σταφυλιών

mantía βατομουριά

oseriates λίμνες

          Κλείνοντας το θέμα της γλώσσας των Ιλλυριών παραθέτουμε ένα σχετικό κείμενο από τον εγκυρότατο επιστημονικά και διεθνώς αποδεκτό κατάλογο γλωσσών του Πανεπιστημίου του Ανατολικού Μίτσιγκαν (Eastern Michigan University), ο οποίος αναφέρει τα εξής για την Ιλλυρική:

«Μια αρχαία γλώσσα των Βαλκανίων. Στηριγμένοι στην γεωγραφική γειτνίαση, ορισμένοι την θεωρούν πρόγονο της σύγχρονης Αλβανικής. Εν τούτοις, είναι πολύ πιο πιθανό η Θρακική γλώσσα να είναι πρόγονος της Αλβανικής, δεδομένου ότι η Αλβανική και η Θρακική ανήκουν στην ομάδα satem της Ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών, ενώ η Ιλλυρική ανήκει στην ομάδα centum.

(Σε χρήση από το) 2^ο μισό της 1^ης χιλιετίας μέχρι το 1^ο μισό της 1^ης χιλιετίας μ.Χ.».^429α

Οι γλωσσικές ομάδες της Βαλκανικής

στα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ.

(Πηγή: www.euroatlas.com)

424    Βλ. Για λεπτομέρειες στο Cambridge Ancient History (C.A.H.) - Vol. IV σελ. 737 καθώς και στο Δημητρίου Ε. Ευαγγελίδη: «Λεξικό των Αρχαίων Ελληνικών και περι-ελλαδικών φύλων» - «ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ», Β΄ Έκδοση συμπληρωμένη, Θεσσαλονίκη 2004 λήμμα Μεσσάπιοι

425.         Για την Ενετική γλώσσα βλ. Roger D. Woodard (ed.): The ancient languages of Europe – “Cambridge University Press” 2008 σελ. 124-140. Για τους Ενετούς, Λιβουρνούς, Ιστρίους και Κάρνους βλ. τα αντίστοιχα λήμματα στο Δημητρίου Ε. Ευαγγελίδη: «Λεξικό των Αρχαίων Ελληνικών και περι-ελλαδικών φύλων» ό. π.

426.         Βλ. James Clackson: Indo-European linguistics - An Introduction “Cambridge University Press” 2007 σελ. 52: “Albanian and Armenian are both satem languages”, Hans Henrich Hock, Brian D. Joseph: Language History, Language Change, and Language Relationship - An Introduction to Historical and Comparative Linguistics “Mouton Textbook” 2009 (2nd Edition) σελ. 54: “Albanian is a satem language. Illyrian, on the other hand, is a centum language”, Andrew L. Sihler: Language history – An introduction “John Benjamins Publishing Company” Amsterdam 2000 σελ. 238 “Albanian: an IE branch belonging to the satem group”, καθώς και πολυάριθμες αναφορές ερευνητών, ειδικών γλωσσολόγων κλπ σε εργασίες, πανεπιστημιακά εγχειρίδια κ.ά.

427.     Στράβων: Γεωγραφικά – Βιβλίον Ζ΄ VII.8

428.   Στράβων: Γεωγραφικά – Βιβλία Δ΄ VI.10 και Ζ΄ V.2,4. Λεπτομέρειες για τους Ιάποδες στο Δημητρίου Ε. Ευαγγελίδη: «Λεξικό των Αρχαίων Ελληνικών και περι-ελλαδικών φύλων» ό. π. στο σχετικό λήμμα

429.  Hans Krahe: Die Sprache der Illyrier τόμος Α΄ Die Quellen (Πηγές) Wiesbaden 1955 – Hans Krahe: Die Sprache der Illyrier τόμος Β΄ Carlo de Simone: Die messapischen Inschriften und ihre Chronologie (Οι μεσσαπικές επιγραφές και οι χρονολογίες τους) – Jürgen Untermann: Die messapischen Personennamen (Τα μεσσαπικά ανθρωπωνύμια) Wiesbaden 1964.

429α. Charles Frederick Voegelin & Florence Marie Robinett Voegelin: Classification and Index of the World's Languages – “Elsevier”  New York, 1977).