Στα ίχνη των βημάτων των παραδοσιακών μας χορών

ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΠΟΔΩΝ 

ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΜΑΣ ΧΟΡΩΝ"

Εισήγηση του Μανώλη Βαλσαμίδη στο 1ο Συμπόσιο Μακεδονικής Παράδοσης και Ιστορίας στην Βέροια 22-1-2017

Το σημερινό θέμα μας είναι: Στα ίχνη των ποδών των παραδοσιακών μας χορών. Ενδιαφέρον θέμα. Το έχω διαπραγματευθεί σε βιβλίο, που εκδόθηκε το 2004 σε ελληνικά και αγγλικά. Το διαπραγματεύθηκα σε διαλέξεις, εισηγήσεις σε συνέδρια, παρουσιάσεις στη Νάουσα, στο Ίδρυμα "Δώρα Στράτου" στην Αθήνα, στο παγκόσμιο συνέδριο του CID της UNESCO στη Νάξο, στο εθνικό τμήμα του CIOFF του Καναδά και σε πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, όπου συνέβη το εξής: η αίθουσα είχε νοικιαστεί (έτσι κάνουν εκεί) για την παρουσίαση του θέματος για μια ώρα. Με απαίτηση των ακροατών, ανάμεσα στους οποίους πολλοί ακαδημαϊκοί, ζητήθηκε παράταση της ενοικίασης της αίθουσας για μια ακόμα ώρα. Κάτι ανάλογο έγινε στη Σαρδηνία, στη Λιουμπλιάνα και το Πέρνικ. Στη Σαρδηνία πρώτη παρουσίαση έγινε στο Σάσσαρι και την άλλη χρονιά, επαναλήφθηκε στο πανεπιστήμιο του Κάλιαρι με ευθύνη της κ. Καρμέλα Ντεϊντά Σκάλας. Στη Λουμπλιάνα η παρουσίαση έγινε με ευθύνη του καθηγητή κ. Μπρούνο Ράβνικαρ και στο Πέρνικ της Βουλγαρίας, μετά την ανάλυση των χορών της παράστασης, η ελληνική αποστολή, με απόφαση διεθνούς κριτικής επιτροπής, πήρε χρυσό τετραπλό για τη μουσική, τον χορό, τις φορεσιές και την εμφάνιση.

Μπαίνοντας στο θέμα μας πρέπει να επισημάνουμε ότι τους ρυθμούς των χορών μας θα τους δούμε στην ολότητά τους και στην ενότητά τους, στον λόγο / ποίηση / τραγούδι, στη μουσική και στα πόδια των χορευτών μας, στα βήματα ή καλύτερα τα πατήματα, τους πόδες / μέτρα που κινούν τα βήματα των χορευτών στον χώρο και τον χρόνο.

Μετρούνται όλα. Έχουν μέτρο όλα και το μικρό τμήμα τους δεν λέγεται τυχαία: πους = πόδι. Με τα πόδια/βήματα/πατήματα επαναλαμβάνουμε πόδες / μέτρα και απολαμβάνουμε τους ρυθμούς των παραδοσιακών μας χορών.

Και επειδή αυτή η ιστορία έχει ρίζες, δεν κρίνω άσχετο να πάμε για λίγο στους μεγάλους μας φιλοσόφους. Όλοι τους μιλούν γι' αυτούς τους πόδες. Ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας και εκείνος ο πάντων σοφών σοφότερος ο Σωκράτης στις συζητήσεις του με τους μαθητές του. Τα ήξεραν αυτά τα πράγματα, τα ζούσαν και θα μας πουν και από πού τα παρέλαβαν.

Ο Σωκράτης, για παράδειγμα, μια μέρα με όλη του τη συντροφιά κατέβηκε από την Αθήνα στον Πειραιά για να παρακολουθήσει χορευτική εκδήλωση, στην οποία συμμετείχαν χορευτικά από όλη την Ελλάδα. Εντυπωσιακή η παρουσίαση όλων των συγκροτημάτων και ενδιαφέρων ο διάλογος Σωκράτη και μαθητών, που τους κράτησε συντροφιά σε όλη τη διάρκεια της οδοιπορίας της επιστροφής τους στην Αθήνα. Στον Σωκράτη άρεσε περισσότερο, ως το εντυπωσιακότερο όλων των συγκροτημάτων, το θρακικό.

Ο Αριστοτέλης, αφιέρωσε ολόκληρο βιβλίο, την ποιητική του, που αναφέρεται συνολικά στην τραγωδία σε πλάτος και βάθος. Θέματα/μύθοι, σκηνική παρουσία, τραγούδι, μουσική, ποίηση, χορός. Κάτι θα έχουμε ακούσει για τον ορισμό της τραγωδίας από τον Αριστοτέλη. Μια χρονιά στο φεστιβάλ της Νάουσας ναυλώσαμε ένα λεωφορείο από την Κρύα Βρύση. Σε κάποια διαδρομή, καθόμουν στη θέση του συνοδηγού, ο οδηγός μου λέει: κύριε καθηγητά, στα γράμματα πήγαινα καλά, αλλά δεν συνέχισα. Να σας πω τον ορισμό της τραγωδίας του Αριστοτέλη; Και άρχισε: «Ἐστὶν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Φυσικά, μη μου ζητήσετε ανάλυση του ορισμού, θα πάμε σε μάκρος. Γι' αυτό που μας ενδιαφέρει, τον χορό, θα σας διαβάσω την άποψη του Κάρολου Κουν: «Πρωταρχικός παράγοντας του αρχαίου θεάτρου θα είναι πάντοτε ο χορός. Νοηματικά και λεκτικά, ηχητικά και μουσικά, κινησιακά και πλαστικά ο χορός διαμορφώνει το κλίμα του έργου, φωτίζει τους ήρωες και προβάλλει με το πάθος του τα μηνύματα του ποιητή».

Να μείνουμε λίγο ακόμα στους αρχαίους φιλοσόφους και να κλείσουμε αυτήν την σχοινοτενή εισαγωγή με το ερώτημα: Αυτά τα στοιχεία πού τα βρήκαν οι αρχαίοι, δημιουργήθηκαν στις μέρες τους και αν όχι από ποιους τα παρέλαβαν; Θα σας διαβάσω την απάντηση στο ερώτημά μας, όπως τη βρήκα στον διάλογο του Πλάτωνα "Φίληβος" :

Ἀλλ’, ὦ φίλε, 

Ἐπειδάν λάβῃς τά διαστήματα 

ὁπόσα ἐστί τόν ἀριθμόν τῆς φωνῆς ὀξύτητός τε πέρι καὶ βαρύτητος,

καὶ ὁποία,

καὶ τούς ὅρους τῶν διαστημάτων

καὶ τά ἐκ τούτων ὅσα συστήματα γέγονεν,

ἃ κατιδόντες οἱ πρόσθεν παρέδοσαν ἡμῖν τοῖς ἑπομένοις καλεῖν αὐτά ἁρμονίας,

ἔν τε ταῖς κινήσεσι αὖ τοῦ σώματος 

ἕτερα τοιαῦτα ἐνόντα πάθη γιγνόμενα, 

ἃ δή δι’ ἀριθμῶν μετρηθέντα δεῖν αὖ φασί ρυθμούς καὶ μέτρα ἐπονομάζειν,

καὶ ἃμα ἐννοείν,

ὡς οὕτω δεῖ περί παντός ἑνός καὶ πολλῶν σκοπεῖν.

Ὅταν γάρ ταῦτα τε λάβῃς οὕτω, τότε ἐγένου σοφός.

Πλάτ. Φίληβος, VII D

Και η μετάφραση:

«Όταν, όμως, φίλε μου, μάθεις (συλλάβεις) πόσα είναι τα διαστήματα του ήχου σχετικά με την οξύτητα και τη βαρύτητα, τα όρια ανάμεσα στα διαστήματα και τους συνδυασμούς (τα συστήματα) που σχηματίζονται απ’ αυτά – όλα τούτα τ’ ανακάλυψαν οι παλαιότεροι και τα παρέδωσαν σε μας τους κατοπινούς τους με το όνομα αρμονίες (κλίμακες), κι όταν, ακόμα, μάθεις πως μέσα στις κινήσεις του σώματος δημιουργούνται άλλες ανάλογες (τέτοιες) ιδιότητες, που, καθώς λένε πρέπει να τις μετράς με αριθμούς και τις ονομάζουμε ρυθμούς και μέτρα, κι’ αν, τέλος, συλλάβεις πως με τον ίδιο τρόπο πρέπει να ερευνούμε πάντα κάθε τι που είναι ένα και πολλά, τότε έγινες σοφός».

Ο ΛΟΓΟΣ

Και τώρα, για μια πρώτη κουβέντα, μας περιμένει ο λόγος. Ο λόγος στην αρχαιότητα εκφέρονταν με συλλαβές διαφορετικής χρονικής ποσότητας/διάρκειας. Είχε μια μουσικότητα και εξ αυτού του λόγου το μέτρο χρησιμοποιούσε εναλλακτικά μακρές και βραχείες συλλαβές στην ποίηση και στο μέλος και γι' αυτό λεγόταν προσωδιακό. Αν πάρουμε μια φύσει ή θέσει μακρά συλλαβή π.χ. ένα Ἄν και προσθέσουμε δυο βραχείες συλλαβές π.χ. δρα και μοι, τότε έχουμε έναν πόδα που συνίσταται από μια μακρά και δυο βραχείες συλλαβές, έναν δάκτυλο. Όταν τα συνεκφέρω, έχω το Άνδρα μοι (-υυ). Αν διαβάσω στη συνέχεια τον στίχο του Ομήρου, απ' όπου πήρα την αρχή, με το παραπάνω μέτρο έχω έξι πόδες, το γνωστό μας δακτυλικό εξάμετρο. π.χ. Ἄνδρα μοι/ ἔνεπε/ μοῦσα πο/ λύτρωπον/ ὅς μάλλα/ πολλά.

Τα προσωδιακά μέτρα είναι πολλά. Στηρίζονται στην επανάληψη ποδών, και είναι: Ο τροχαίος που οι συλλαβές του κατά την ποσότητα εναλλάσσονται και είναι μακρόν, βραχύ (-υ), ο ίαμβος, που είναι το ανάποδο του τροχαίου, βραχύ, μακρό (υ-), ο δάκτυλος, μακρό βραχύ, βραχύ, -υυ, όπως παραπάνω, ο ανάπαιστος, που είναι δύο βραχείες συλλαβές και μια μακρά (υυ-) και άλλοι πόδες, όπως ο αμφίβραχυς, ο επίτριτος, ο παιωνικός κλπ. και μίξεις, όπως ο χορίαμβος, που είναι μίξη τροχαίου και ίαμβου, μακρό, βραχύ, βραχύ- μακρό (-υυ-),

Η ΜΟΥΣΙΚΗ

Παράλληλα με την ποίηση στην προσωδία έχουμε τη μουσική στα ίδια ακριβώς μέτρα). Όργανα της εποχής, τα κρουστά, πνευστά, έγχορδα. Ο ρόλος των κρουστών ξεχωριστός, όπως και του νταουλιού σήμερα.

Ο ΧΟΡΟΣ

Ο χορός, το ίδιο, μετριέται και αυτός. Και είναι φυσικό, αφού τα μέτρα είναι εναλλαγή μεγάλων σε χρονική διάρκεια βημάτων και μικρών, ο χορός να συμφωνεί με τον λόγο και τη μουσική. Έτσι μουσική, λόγος και χορός είχαν ένα τέλειο δέσιμο, Έχουμε μια συμφωνία τρίγλωσση. λόγου, μουσικής και κίνησης του σώματος.

Μέσα σε αυτήν την ατμόσφαιρα ο χορευτής εκφράζει τον εσωτερικό του κόσμο και, αν είναι πολύ καλός χορευτής, μπορεί να απελευθερώνεται από τους χρονικούς περιορισμούς, να κάνει το κάτι παραπάνω, να βάζει το κερασάκι πάνω στην τούρτα, να αυτοσχεδιάζει. Αυτούς τους πόδες του πρωτοχορευτή οι αρχαίοι τους χαρακτηρίζουν άλογους πόδες. Ο λόγος εδώ είναι μαθηματικός όρος και οι άλογοι πόδες είναι οι χωρίς μέτρο. Οι άλογοι αυτοί πόδες είναι αυτό που λέμε εμείς τσαλίμια, φιγούρες. Και είναι τέχνη η επάνοδος στον ρυθμό μετά από αυτό το ξέσπασμα. Έλεγε κάποτε ο Μεγαλοοικονόμου, ξακουστός φωτογράφος των Αθηνών, για έναν πρωτοχορευτή μας: "Αυτό το παλικάρι με κάθε φιγούρα του μου δίνει και ένα κάδρο. Αν ήμουν γλύπτης θα είχα να κάνω πολλές εικόνες στο μάρμαρο".

Αυτά για την αρχαιότητα. Στο πέρασμα του χρόνου η αρχαία ελληνική γλώσσα χάνει τη μουσικότητά της, γίνεται πεζή. Δεν υπάρχει χρονική/ποσοτική διαφορά στις συλλαβές. Τα προσωδιακά μέτρα χρησιμοποιούνται μεν αλλά είναι κατασκευές χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα.

Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια εμφανίστηκαν κάποιοι ύμνοι με βάση τη διάκριση των συλλαβών όχι πλέον με τη χρονική τους διάρκεια/ποσότητα, που δεν υπάρχει πλέον, αλλά με τον τόνο. Ένα παράδειγμα: Αγνεύω Σοι και λαμπάδας φαεσφόρους κρατούσα, νυμφίε, υπαντάνω Σοι. Το μέτρο εδώ είναι καθαρά τονικό. Τη θέση των μακρών συλλαβών παίρνουν οι τονιζόμενες συλλαβές και πλέον συνεχίζουμε να έχουμε τα ίδια αρχαία μέτρα, αλλά οι συλλαβές, το τονίζω, δεν έχουν διαφορετική χρονική έκταση/ποσότητα μεταξύ τους. Μπορούν να μας δώσουν έναν βηματισμό σημειωτόν ή παρέλασης. Με αυτά τα μέτρα χορός δεν υπάρχει. Το διαζύγιο αυτό ποίησης και χορού χρειάστηκε χρόνος πολύς για να γεφυρωθεί.

Ακολουθεί η χρυσή περίοδος της Εκκλησίας με τους μεγάλους πατέρες της και τους μελωδούς της. Άριστοι φιλόλογοι οι Έλληνες Πατέρες, γνώστες της ποίησης, της ρητορικής τέχνης και της μουσικής, με τους ρητορικούς τους λόγους, δίνουν έκταση στον τονικό ρυθμό, δίνουν κανόνες για συνθέσεις ύμνων. Π.χ. το "Χριστός γεννᾶται, δοξάσaτε. Χριστός ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε. Χριστός ἐπί γῆς ὑψώθητε" κλπ. είναι απόσπασμα από τον λόγο στην εορτή των Χριστουγέννων του Γρηγορίου του Θεολόγου (Λόγος ΛΗ΄). Ο ρητορικός αυτός λόγος γίνεται ύμνος και κανόνας για τη σύνθεση ωδών, με τους μελωδούς να είναι οι συνθέτες λόγου / ποίησης και Μουσικής, οργοτόμοι μιας νέας εποχής. Η ποίηση σιγά - σιγά ξαναβρίσκει τη φρεσκάδα της και με την παραγωγή ύμνων και τροπαρίων ιδιόμελων ή προσομοίων καλουπώνονται τα νέα μέτρα πάνω στα παλιά. Π.χ. ο ύμνος της Μ. Εβδομάδος "Τῶν παθῶν τοῦ Κυρίου τὰς ἀπαρχὰς ἡ παροῦσα ἡμέρα λαμπροφορεῖ" ως τονικός ρυθμός, μας δίνει μέτρο αναπαιστικό. Δεν είναι τέλειο. Το τελειοποιεί ο μελωδός τεχνητά. Τί κάνει, ορισμένες συλλαβές τις μακραίνει χρονικά με τον διπλασιασμό του φωνήεντός των. Στο παραπάνω παράδειγμα, εκτείνονται χρονικά οι απαραίτητες συλλαβές στο μελώδημα με διπλασιασμό του Ι του ΟΥ του Ε του ΕΙ κλπ. και έχουμε: "Των Παθώων του Κυρίιου τας απαρχάας η παρούουσα ημέερα λαμπροφορείει". Μετατρέπεται δηλαδή ο τονικός ανάπαιστος σε προσωδιακό ανάπαιστο! Δύσκολο έργο. Ὕμνους ὑφαίνειν, συντόνως τεθηγμένους / Ἐργῶδες ἐστίν· Η σύνθεση ύμνων είναι δύσκολο έργο. Απαιτεί συντονισμό λέξεων, απόδοση υψηλών νοημάτων, συνάρθρωση μέτρων, μελωδικό ντύσιμο, αρμονία των μερών, αισθητική τελειότητα.

Η ΔΗΜΩΔΗΣ ΠΟΙΗΣΗ

Το τραγούδι στην δημώδη ή την κοσμική ελληνική ποίηση ακολουθεί παράλληλο δρόμο. Έχουμε τροχαίους π.χ. Μάτια/ σαν και/ τα δι/κά σου/ δεν υ/πάρχουν/ στον ντου/νιά. Ίαμβους: Σαν πας/ στην κα/λαμά/τα. Και ρθεις/ με το / καλό. κλπ. Να πάρουμε και ένα παράδειγμα με Αναπαιστικό μέτρο από την ποίηση των επωνύμων. Στων Ψαρών/ την ολό/μαυρη ρά/χη. Περπατώ/ντας η δό/ξα μονά/χη. Μελετά/ τα λαμπρά/ παλικά/ρια κλπ (Δ. Σολωμός).

Και στα τρία προαναφερθέντα παραδείγματα με τον τονικό ρυθμό δεν μπορεί να υπάρξει χορευτικός ρυθμός, παρά μόνον όπως προανέφερα, σημειωτόν ή παρέλαση. Λοιπόν, σταμάτησαν οι Έλληνες να χορεύουν; Καταργήθηκαν τα χοροστάσια, τα πανηγύρια, οι χαρές, οι γιορτές, οι γάμοι; Κάθε άλλο. Ο χορός στην Ελλάδα δεν σταμάτησε ποτέ, γιατί είναι τρόπος ζωής. Μας το λένε οι κατά καιρούς επισκέπτες της, οι περιηγητές. Μας το γράφουν οι συγγραφείς, το απεικονίζουν οι ζωγράφοι / αγιογράφοι και μέσα στους ναούς. Το υπογραμμίζει η λαϊκή ρήση "θα φάμε και θα πιούμε και θα χορέψουμε". Ιαμβικό τονικό το μέτρο, μεταλλάσσεται σε αναπαιστικό χορευτικό. Με τον χορό θα εκφραστούμε, βγάζοντας ό,τι έχουμε μέσα μας: λύπες, πίκρες, καημούς και ξεχωριστά χαρές. Ακόμα και μέσα στην εκκλησιά έχουμε παραστάσεις χορών και κάποιους ύμνους και μάλιστα στον γάμο, στη χαρά όπως λεγόταν ο γάμος, καλούμε και τους αγίους να χορέψουν. "Ἡσαΐα χόρευε· ἡ Παρθένος ἔσχεν ἐν γαστρί, καὶ ἔτεκεν Υἱὸν τὸν Ἐμμανουήλ". Τροχαϊκό ή χορείο το μέτρο, κατ' εξοχήν χορευτικό.

Ο χορός κίνηση στον χώρο, διάρκεια των βημάτων στον χρόνο, κράτησε σε πείσμα των αιώνων και των καιρών, διαχρονικά, (Ρωμαιοκρατία, Βυζάντιο, Τουρκοκρατία) τους ίδιους πόδες στη χρονική τους άρθρωση, τα ίδια μέτρα, όλα τα μέτρα, όπως στην αρχαία προσωδία. Στον χορό δεν έχουμε καμιά μεταβολή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τα βήματα του χορού μακρά και βραχέα, χρονικά, υποχρέωσαν σε πειθαρχία τη μουσική / μελωδία και τον λόγο σε μετάλλαξη, μακραίνοντας ή σμικρύνοντας τη χρονική τους διάρκεια ανάλογα με τα μέτρα των ποδών του.

Πόσο μπορεί να απλώσει η επανάληψη; Στο Άγιος ο Θεός του βήματος, όπως λέγεται, η επανάληψη του "Α" γίνεται οκτώ φορές για την ποσοτική αύξηση της μακράς συλλαβής και του "γι" τέσσερεις για τη βραχεία. Στους παραδοσιακούς μας χορούς το φαινόμενο είναι καθολικό. Ο ρυθμός της πατινάδας "Ένα Σαββάτο βράδυ" Ένα/ Σαββά/το βρά/δυ από τονικός ιαμβικός στον στίχο γίνεται προσωδιακός δακτυλικός στον χορό: Έενα σαβ/βάα τοο/ βράδυ Μα/ ρίια

Θα σας μεταφέρω στη Βόρεια Καρολίνα. Στη νοικιασμένη αίθουσα για μια ώρα που έγιναν δυο. Σε μια κατάμεστη αίθουσα διδασκαλίας από ακαδημαϊκούς και πολίτες δίνω εντολή στον Μήτσο Αγγέλτση, τον νταουλτζή, να χτυπήσει Μακρυνίτσα. Ακούγεται τότε ένα Μπάμ-μπαμ-μπαμ, Μπάμ-μπαμ-μπαμ. Ζητώ από την ομήγυρη να βρούμε το μέτρο. Ένας ελληνιστής καθηγητής αυθόρμητα λέει: μα είναι δάχτυλοι! Συγκατένευσα και έδωσα εντολή στον Μήτσο να συνεχίσει. Κάνω τότε νεύμα στον Βαγγέλη τον Ψαθά, τον μακαρίτη διδάκτορα λαϊκό μουσικό του πανεπιστημίου Μακεδονίας, να αρχίσει τη Μακρυνίτσα. Στη συνέχεια ξεπροβάλλει γυναικείος χορός, κοπέλες της Νάουσας ντυμένες με τις όμορφες, πολύπτυχες χρυσοστόλιστες φορεσιές τους. Η αίθουσα σείστηκε από τα χειροκροτήματα των θεατών. Άκουσαν, είδαν, κατάλαβαν τι θα πει πεντακισχιλιετής ελληνική παράδοση.

Κύριε πρόεδρε, αγαπητοί φίλοι κρατάμε στα χέρια μας αμύθητο θησαυρό. Είμαστε ζάπλουτοι. Η παράδοσή μας είναι ζώσα και από εμάς εξαρτάται να μείνει ζώσα και να παραδοθεί ακμαία στις νεότερες γενιές. Θα σας μεταφέρω στο θερινό θέατρο της Νάουσας, σε ένα φεστιβάλ του Πυρσού. Ένα βουλγαρικό συγκρότημα χόρεψε παραδοσιακούς βουλγαρικούς χορούς με μέτρα ελληνικά. Στα καθίσματα των επισήμων δυο πανεπιστημιακοί Βούλγαροι, ο ένας, άνδρας, ελληνιστής και μια γυναίκα, η οποία μάλιστα ήταν Ελληνίδα, καθηγήτρια της Βυζαντινής ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Σόφιας. Εγώ στη σκηνή. Αφού είπα τα όσα έπρεπε να πω για το όμορφο βουλγαρικό συγκρότημα, απευθυνόμενος στον καθηγητή του είπα: "πρόσεξα ότι οι χοροί σας είχαν μέτρα ελληνικά. Πως εξηγείται το φαινόμενο; Η απάντηση του καθηγητή: Στον πολιτισμό, ό,τι έχουμε οι Βούλγαροι το οφείλουμε στην Ελλάδα!

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.