Ενδιαφέρον κείμενο, που παρά τα κάποια αμφιλεγόμενα σημεία του, αξίζει να μελετηθεί.
ΔΕΕ
Η Μικρασιατική Καταστροφή
και το Ανατολικό Ζήτημα χθες και σήμερα
Του Νικόλαου Μπινιάρη
από το Άρδην τ. 103 που κυκλοφορεί
από το Άρδην τ. 103 που κυκλοφορεί
Πέρα από τα μεταμοντέρνα κείμενα της επανεγγραφής (διαγραφής) της ιστορίας με τις λογοτεχνικές περιγραφές για «συνωστισμό, στις παραλίες της Σμύρνης, το καλοκαίρι του 22, σήμερα παρατηρούμε και πάλι έναν μεγάλο «συνωστισμό» στις απέναντι παραλίες της Ιωνίας, ο οποίος έρχεται προς τις ελληνικές ακτές με κάθε πλωτό μέσον.
Το 1919, ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη ως εντολοδόχος της τότε Εγκάρδιας Συμμαχίας, νικήτριας του Α΄ ΠΠ, για την τήρηση των αποφάσεων του Συνεδρίου των Βερσαλλιών. Η οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ηττηθεί και ήδη βρισκόταν υπό διαμελισμό από Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία. Για πολλούς διπλωμάτες και ιστορικούς το άλυτο και απρόσιτο Ανατολικό Ζήτημα είχε φτάσει σε ένα τέλος όπως το είχε συλλάβει η διπλωματία και πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων από την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως. Το Ανατολικό Ζήτημα ήταν με λίγα λόγια οι σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με την οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία βέβαια είχε την επικυριαρχία επί όλων των μουσουλμάνων της Μέσης Ανατολής, Αράβων, αλλά και τον σεβασμό όλων των μη Αράβων μουσουλμάνων, ως το τελευταίο Χαλιφάτο του ισλαμικού κόσμου, το οθωμανικό. Ο Μέτερνιχ, στο Συνέδριο της Βερόνας το 1822, φέρεται να πίστευε πως το ελληνικό ζήτημα θα το τακτοποιούσε ο Σουλτάνος και πως ολόκληρη η περιοχή ήταν πέρα από τα όρια του πολιτισμού. Η τότε ελληνική Επανάσταση δεν ενέπιπτε στα συμφέροντα των Ευρωπαίων. Ήταν μία ενόχληση, ένα εμπόδιο στην γραμμή της Ιεράς Συμμαχίας και των σχέσεων μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.
Σε μια μελέτη για τον Μέτερνιχ, η λογική του Αυστριακού Καγκελάριου παρουσιάζεται να βασίζεται σε δύο συνιστώσες: στον συντηρητισμό του και στην προσπάθειά του να περιορίσει τις βλέψεις της Ρωσίας. Τα πιστεύω αυτά του Μέτερνιχ φαίνεται πως, ενάμιση αιώνα μετά, ισχύουν ακόμα στα «ανακτοβούλια» της Ευρώπης και των ΗΠΑ.
Το Ανατολικό Ζήτημα ξεκινάει με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, δηλαδή την ήττα της οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την έξοδο της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα. Αυτό μας αναγκάζει να διαφοροποιήσουμε τον πρόχειρο ορισμό που δόθηκε πιο πάνω. Το Ανατολικό Ζήτημα είναι οι σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με την οθωμανική Αυτοκρατορία, όταν αυτή αρχίζει να καταρρέει, αλλά και οι σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων μεταξύ τους, όπως εξελίσσονται με τη δυναμική της ανάπτυξης των αυτοκρατορικών συστημάτων και της επέκτασής τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Με αυστηρά κριτήρια, το Ανατολικό Ζήτημα είναι το ερώτημα του τι θα κάνουμε εμείς οι Ευρωπαίοι, οι επικυρίαρχοι της γης, με τις τεράστιες εκτάσεις, λαούς και πλουτοπαραγωγικές πηγές της καταρρέουσας οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πως θα βγει ο κάθε ένας πιο ωφελημένος από τον άλλο. Στην πραγματικότητα, η παλιότερη αντίληψη, πως η νίκη της χριστιανικής Ευρώπης επί του βάρβαρου Μουσουλμάνου κατακτητή πρέπει να επικροτείται από όποιο χέρι και αν προέρχεται, μετατράπηκε, μετά την Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, στην ωφελιμιστική κρίση πως, «προκειμένου να ωφεληθεί ο ανταγωνιστής μας, δηλαδή η Ρωσία, είναι καλλίτερα ο Μουσουλμάνος να μείνει στη θέση του.»
Με αυτό το σκεπτικό είδαμε την δημιουργία ενός μικρού και αδύναμου κρατιδίου με το όνομα Ελλάς, παρακολουθήσαμε την εκστρατεία του Μοχάμεντ Άλι εναντίον του Σουλτάνου, μεταξύ 1831-40, και την στήριξη του Σουλτάνου από Άγγλους και Ρώσους, τον Κριμαϊκό πόλεμο και την ήττα της Ρωσίας, είδαμε την εμφάνιση των Ρώσων έξω από την Κωνσταντινούπολη, το 1878, και την αδυναμία της Ρωσίας να την καταλάβει, μια και η Αγγλία βρισκόταν πίσω από τον Σουλτάνο, την αδυναμία της Αγγλίας να κερδίσει τη μάχη της Καλλίπολης, τη διάλυση της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη ρωσική Επανάσταση, την κεμαλική Επανάσταση, και μετά το τέλος του Ψυχρού πολέμου είμαστε μάρτυρες της ανόδου του ισλάμ στη διεθνή σκηνή με συγκρούσεις και μετακινήσεις πληθυσμών.
Για τον ελληνισμό η Μικρασιατική Καταστροφή είναι μια μαύρη σελίδα της ιστορίας του. Ίσως είναι και η αρχή του τέλους του ως ιστορικού παίκτη, ως προσώπου με αυτοτελή οντολογική υπόσταση ανάμεσα στους λαούς που ζουν στην περιοχή μας. Η Μικρασιατική Καταστροφή έγινε από αδυναμίες, λάθη και εγγενή μειονεκτήματα, τα οποία δεν μας επέτρεψαν να επιτύχουμε αυτό που το ελληνικό έθνος είχε στόχο να συντελέσει με την Επανάσταση του 1821.
Η αποτυχία όμως του ελληνισμού δεν είναι εθνικιστικό αλλά ιστορικό γεγονός. Τι ακριβώς σημαίνει ιστορικό, δηλαδή τι ακριβώς σημαίνει ιστορία; Η απάντηση έχει δοθεί από τον Ηρόδοτο, από τον Θουκυδίδη, και από μια σειρά νεότερων μελετητών οι οποίοι βέβαια διαφωνούν με τους παλαιότερους για τον ορισμό του πολυσήμαντου αυτού όρου. Όπως θα δούμε πιο κάτω η Μικρασιατική Καταστροφή εντάσσεται στην ιστορικότητα της Ευρώπης και αποτελεί και τη δική της μαύρη σελίδα.
Το 1919, ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη ως εντολοδόχος της τότε Εγκάρδιας Συμμαχίας, νικήτριας του Α΄ ΠΠ, για την τήρηση των αποφάσεων του Συνεδρίου των Βερσαλλιών. Η οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ηττηθεί και ήδη βρισκόταν υπό διαμελισμό από Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία. Για πολλούς διπλωμάτες και ιστορικούς το άλυτο και απρόσιτο Ανατολικό Ζήτημα είχε φτάσει σε ένα τέλος όπως το είχε συλλάβει η διπλωματία και πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων από την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως. Το Ανατολικό Ζήτημα ήταν με λίγα λόγια οι σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με την οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία βέβαια είχε την επικυριαρχία επί όλων των μουσουλμάνων της Μέσης Ανατολής, Αράβων, αλλά και τον σεβασμό όλων των μη Αράβων μουσουλμάνων, ως το τελευταίο Χαλιφάτο του ισλαμικού κόσμου, το οθωμανικό. Ο Μέτερνιχ, στο Συνέδριο της Βερόνας το 1822, φέρεται να πίστευε πως το ελληνικό ζήτημα θα το τακτοποιούσε ο Σουλτάνος και πως ολόκληρη η περιοχή ήταν πέρα από τα όρια του πολιτισμού. Η τότε ελληνική Επανάσταση δεν ενέπιπτε στα συμφέροντα των Ευρωπαίων. Ήταν μία ενόχληση, ένα εμπόδιο στην γραμμή της Ιεράς Συμμαχίας και των σχέσεων μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.
Σε μια μελέτη για τον Μέτερνιχ, η λογική του Αυστριακού Καγκελάριου παρουσιάζεται να βασίζεται σε δύο συνιστώσες: στον συντηρητισμό του και στην προσπάθειά του να περιορίσει τις βλέψεις της Ρωσίας. Τα πιστεύω αυτά του Μέτερνιχ φαίνεται πως, ενάμιση αιώνα μετά, ισχύουν ακόμα στα «ανακτοβούλια» της Ευρώπης και των ΗΠΑ.
Το Ανατολικό Ζήτημα ξεκινάει με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, δηλαδή την ήττα της οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την έξοδο της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα. Αυτό μας αναγκάζει να διαφοροποιήσουμε τον πρόχειρο ορισμό που δόθηκε πιο πάνω. Το Ανατολικό Ζήτημα είναι οι σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων με την οθωμανική Αυτοκρατορία, όταν αυτή αρχίζει να καταρρέει, αλλά και οι σχέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων μεταξύ τους, όπως εξελίσσονται με τη δυναμική της ανάπτυξης των αυτοκρατορικών συστημάτων και της επέκτασής τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Με αυστηρά κριτήρια, το Ανατολικό Ζήτημα είναι το ερώτημα του τι θα κάνουμε εμείς οι Ευρωπαίοι, οι επικυρίαρχοι της γης, με τις τεράστιες εκτάσεις, λαούς και πλουτοπαραγωγικές πηγές της καταρρέουσας οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πως θα βγει ο κάθε ένας πιο ωφελημένος από τον άλλο. Στην πραγματικότητα, η παλιότερη αντίληψη, πως η νίκη της χριστιανικής Ευρώπης επί του βάρβαρου Μουσουλμάνου κατακτητή πρέπει να επικροτείται από όποιο χέρι και αν προέρχεται, μετατράπηκε, μετά την Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, στην ωφελιμιστική κρίση πως, «προκειμένου να ωφεληθεί ο ανταγωνιστής μας, δηλαδή η Ρωσία, είναι καλλίτερα ο Μουσουλμάνος να μείνει στη θέση του.»
Με αυτό το σκεπτικό είδαμε την δημιουργία ενός μικρού και αδύναμου κρατιδίου με το όνομα Ελλάς, παρακολουθήσαμε την εκστρατεία του Μοχάμεντ Άλι εναντίον του Σουλτάνου, μεταξύ 1831-40, και την στήριξη του Σουλτάνου από Άγγλους και Ρώσους, τον Κριμαϊκό πόλεμο και την ήττα της Ρωσίας, είδαμε την εμφάνιση των Ρώσων έξω από την Κωνσταντινούπολη, το 1878, και την αδυναμία της Ρωσίας να την καταλάβει, μια και η Αγγλία βρισκόταν πίσω από τον Σουλτάνο, την αδυναμία της Αγγλίας να κερδίσει τη μάχη της Καλλίπολης, τη διάλυση της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τη ρωσική Επανάσταση, την κεμαλική Επανάσταση, και μετά το τέλος του Ψυχρού πολέμου είμαστε μάρτυρες της ανόδου του ισλάμ στη διεθνή σκηνή με συγκρούσεις και μετακινήσεις πληθυσμών.
Για τον ελληνισμό η Μικρασιατική Καταστροφή είναι μια μαύρη σελίδα της ιστορίας του. Ίσως είναι και η αρχή του τέλους του ως ιστορικού παίκτη, ως προσώπου με αυτοτελή οντολογική υπόσταση ανάμεσα στους λαούς που ζουν στην περιοχή μας. Η Μικρασιατική Καταστροφή έγινε από αδυναμίες, λάθη και εγγενή μειονεκτήματα, τα οποία δεν μας επέτρεψαν να επιτύχουμε αυτό που το ελληνικό έθνος είχε στόχο να συντελέσει με την Επανάσταση του 1821.
Η αποτυχία όμως του ελληνισμού δεν είναι εθνικιστικό αλλά ιστορικό γεγονός. Τι ακριβώς σημαίνει ιστορικό, δηλαδή τι ακριβώς σημαίνει ιστορία; Η απάντηση έχει δοθεί από τον Ηρόδοτο, από τον Θουκυδίδη, και από μια σειρά νεότερων μελετητών οι οποίοι βέβαια διαφωνούν με τους παλαιότερους για τον ορισμό του πολυσήμαντου αυτού όρου. Όπως θα δούμε πιο κάτω η Μικρασιατική Καταστροφή εντάσσεται στην ιστορικότητα της Ευρώπης και αποτελεί και τη δική της μαύρη σελίδα.
* * *
Η φυγή και η γενοκτονία εκατομμυρίων Ελλήνων, και οι γενοκτονίες των Αρμενίων, των Χαλδαίων, των Ασσυρίων, και άλλων ιστορικών λαών της Μικράς Ασίας ήταν η παράδοση της γεωγραφικής περιοχής στο νέο τουρκικό κράτους υπό την ηγεσία και το όραμα του Κεμάλ. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, δηλαδή η Αγγλία και η ασθμαίνοντας παρακολουθούσα Γαλλία, είχαν κερδίσει ένα πόλεμο ο οποίος μπορούσε να χαρακτηριστεί από κάθε άποψη ευρωπαϊκός εμφύλιος.Είναι προφανές ότι σε αυτό το σημείο θα πρέπει να δώσουμε μια κάποια έννοια στους όρους ευρωπαϊκός ή Ευρώπη. Τυπολογικά το θέμα είναι απλό, η Ευρώπη είναι μια γεωγραφική περιοχή και ευρωπαϊκό είναι ότι υπάρχει σε αυτήν την περιοχή. Το ίδιο ισχύει και στους όρους Ασία και ασιατικός, ή Αφρική και αφρικανικός. Θέλουμε να πιστεύουμε πως υπάρχει κάτι το οποίο αντιστοιχεί στον όρο ευρωπαϊκός. Πράγματι, σε γενικές γραμμές, ένα μέρος της γεωγραφικής περιοχής που ονομάζεται Ευρώπη έχει κοινά χαρακτηριστικά, οντολογικά και όχι μορφολογικά, αλλά και πολλές διαφορές. Στην πραγματικότητα όμως, μετά τους δύο πολέμους και ανατέμνοντας τη σημερινή στάση των ευρωπαϊκών χωρών για τα κοινά τους προβλήματα, διαβλέπουμε διαφορές και αντιπαλότητες οι οποίες δεν αναδεικνύουν τα κοινά αλλά τις διαφορές.
Κάποιοι Ευρωπαίοι, το 1922, παρακολούθησαν την φυγή των Ελλήνων με θλίψη, άλλοι με χαρά, γιατί προσδοκούσαν να αντικαταστήσουν την επιρροή των κυνηγημένων και ηττημένων με Ιταλούς και Γάλλους και βέβαια με αισθήματα συμπαράστασης από τους Ρώσους επαναστάτες οι οποίοι έβλεπαν τη νίκη του Κεμάλ ως νίκη της ιδέας για την ανεξαρτησία των λαών. Για τους μπολσεβίκους αλλά και άλλους, η παρουσία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία ήταν μια ιμπεριαλιστική κίνηση η οποία χρειαζόταν το κατάλληλο μάθημα. Άλλωστε ο Λένιν, στο Μπακού το 1920, κήρυξε την επανάσταση των μουσουλμάνων εναντίον όλων των ιμπεριαλιστών.
Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 εξόντωσε τον ελληνικό και ταυτόχρονα ολόκληρο τον χριστιανικό πληθυσμό της Μικράς Ασίας. Ποια ήταν η ιστορική προοπτική των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων και των ΗΠΑ; Η ιστορία περιγράφει έναν ανταγωνισμό και μια απροκάλυπτα κυνική ωφελιμιστική πολιτική απέναντι στην ελληνική παρουσία στην Μικρά Ασία. Οι Ιταλοί ήθελαν την περιοχή για δική τους σφαίρα επιρροής. Οι Γάλλοι το ίδιο. Οι Άγγλοι κράτησαν μια πιο θετική στάση αλλά η ελληνική ανικανότητα και οι εσωτερικές αντιπαλότητές μας τους έπεισαν πως μάλλον υποστήριζαν το λάθος άλογο σε μια κούρσα που η νέα τουρκική πραγματικότητα μπορούσε να διαχειριστεί πολύ πιο αποτελεσματικά.
Όλοι σχεδίασαν κάτω από τις εξής τρεις αρχές. 1) την αρχή της υπεροψίας, λόγω της γνωστής δυτικής ανάγνωσης του κόσμου πως η ισχύς ανήκει σε αυτήν. Ως εκ τούτου, οποιοδήποτε λάθος ή προσωρινό κέρδος κάποιου ανόητου να τα βάλει με την Ευρώπη μπορούσε να ανατραπεί δια της βίας. 2) Την αρχή του ωφελιμισμού ως πάγια θέση της διπλωματίας και των στόχων της. Τα οικονομικά συμφέροντα προηγούντο παντός άλλου. 3) Τον αιώνιο ανταγωνισμό και την πολιτική της αύξησης της επιρροής της κάθε μίας από τις τότε Μεγάλες Δυνάμεις, μέσω της αποικιοκρατίας και του ελέγχου καθυστερημένων ή πρωτογόνων περιοχών, δηλαδή ολόκληρης της Αφρικής και μεγάλου μέρους της Ασίας και της Αμερικής. Εν προκειμένω, η διαλυμένη οθωμανική Αυτοκρατορία, έχοντας υπό την εξουσία της αραβικούς πληθυσμούς αλλά και ταταρικούς στη Μαύρη Θάλασσα και στον Καύκασο, Αζέρους και Τσετσένους, παρέδωσε στις ευρωπαϊκές δυνάμεις πληθυσμούς οι οποίοι σήμερα αποτελούν το κέντρο της συγκρουσιακής φρενίτιδας στην περιοχή μας. Βέβαια, το πετρέλαιο ήταν η αρχή του κακού, δηλαδή η οικονομική βάση της επιμονής των Ευρωπαίων να λειτουργήσουν ως κληρονόμοι της καταλυθείσας οθωμανικής πραγματικότητας.
Τι ακριβώς συνέβη το 1922; Συνέβη ότι η Μικρά Ασία, χώρος ανάπτυξης του ελληνισμού επί 30 αιώνες, έπαψε να είναι χώρος με ελληνικό και χριστιανικό πληθυσμό. Η θεμελιώδης αλλαγή που επέτυχε ο μεταρρυθμιστής Κεμάλ ήταν πως η Μικρά Ασία έγινε τόπος πλήρως μουσουλμανικός. Αυτό είχε ως συνέπεια την πλήρη αλλοτρίωση της Μικράς Ασίας από την Ευρώπη, παρόλο που το πρόγραμμα του Κεμάλ ήταν ευρωπαϊκό. Αυτή είναι η ειρωνεία της ιστορίας: ο ευρωπαϊστής Κεμάλ δημιούργησε μια ισλαμική Τουρκία. Έπρεπε η ιστορία να φθάσει στο σημερινό της σημείο για να αναδειχθεί η στυγνή πραγματικότητα του αποτελέσματος της Μικρασιατικής Καταστροφής, όχι μόνον για τον ελληνισμό αλλά για την Ευρώπη και ό,τι αυτή υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει.
Σήμερα είμαστε μάρτυρες ενός ιστορικού φαινομένου το οποίο κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει εκτός εάν είχε μια άλλη αντίληψη της ιστορίας από αυτή που κυκλοφορεί στον ακαδημαϊκό κόσμο τελευταία. Εάν κάποιος είχε την αίσθηση πως η ύβρις της παντοδυναμίας της Ευρώπης και των ΗΠΑ δεν είχε κατασιγάσει ούτε στο ελάχιστο. Εάν είχε εσωτερικεύσει τα μαθήματα του Θουκυδίδη. Αυτό συνέβη με την Ευρώπη σε σχέση με την Τουρκία αλλά και τον μουσουλμανικό κόσμο.
* * *
Όλοι γνωρίζουμε τη συνέχεια της ευρωπαϊκής ιστορίας: την καταστροφή του Β΄ ΠΠ, καθώς τις συνέπειές του. Παρόλο που η αυτοδιάθεση των λαών υπήρξε ένα μέγιστο αποτέλεσμα της παγκόσμιας αιματοχυσίας, η περιοχή της Βόρειας Αφρικής και της Μ. Ανατολής έμειναν εν πολλοίς υπό την επιρροή της Ευρώπης και των ΗΠΑ, λόγω εγγύτητας και κυρίως του πετρελαίου. Η Τουρκία έγινε το 1952 μέλος του ΝΑΤΟ, για να ελέγξει την έξοδο της ΕΣΣΔ στη Μεσόγειο, και οι υπόλοιπες χώρες ενεπλάκησαν σε μια ατέρμονη διένεξη με το Ισραήλ και την παλαιστινιακή υπόθεση. Η Αλγερία έγινε ανεξάρτητη χώρα, το ίδιο και η Τυνησία, η Αίγυπτος πήγε προς τα αριστερά και η Συρία και το Ιράκ απογαλακτίστηκαν από Γαλλία και Αγγλία. Το μέλλον είχε αρχίσει να διαγράφεται αλλά κανείς δεν έδωσε σημασία. Η διαρκής υπεροψία και ευρωκεντρική ανάγνωση της εποχής και της περιοχής τύφλωσαν σαν οι θεοί να ήθελαν να μωράνουν όποιον ήθελαν να καταστρέψουν.
Η τροπή αυτή των γεγονότων γύρω από τη Μεσόγειο θεωρήθηκε ασήμαντη ή τουλάχιστον «διαχειρίσιμη». Η ιρανική Επανάσταση συγκλόνισε αρχικά την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, αλλά στη συνέχεια ήρθε η ρωσική περιπέτεια στο Αφγανιστάν και το σχέδιο της υπόθαλψης των Μουτζαχεντίν, το οποίο και επέτυχε. Επέτυχε τόσο καλά ώστε επέτρεψε την άνοδο της Αλ-Κάιντα και τα πολιτικά σχέδια του Μπιν Λάντεν να αρχίσουν να πραγματοποιούνται. Ήρθε η 11/9 στη Ν. Υόρκη για να υπάρξει μια αντίδραση η οποία βέβαια έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα από ό,τι οι εμπνευστές τους περίμεναν. Τα αποτελέσματα της κατάληψης του Αφγανιστάν και της εισβολής στο Ιράκ είναι ξεκάθαρα, αλλά δεν εσωτερικεύθηκαν. Η Δύση είχε ηττηθεί μεγαλοπρεπώς. Όταν το τσουνάμι της Αραβικής Άνοιξης χτύπησε τις ακτές της Ευρώπης, το ζήτημα συζητήθηκε αλλά ουδεμία πολιτική ενιαία ή μεμονωμένη εμφανίστηκε στον ορίζοντα πέραν από την πολιτική της ανατροπής δικτατόρων, της εγκαθίδρυσης δημοκρατίας και της σωτηρίας μεταναστών και προσφύγων για ανθρωπιστικούς λόγους.
Οι νικήτριες δυνάμεις του Β΄ ΠΠ ίδρυσαν τον ΟΗΕ και μαζί του διάφορες διεθνείς οργανώσεις αλλά και συμφωνίες όπως αυτή για τους πρόσφυγες το 1951. Αυτή την συμφωνία καλούνται σήμερα να υλοποιήσουν οι ευρωπαϊκές χώρες μετά από την αδιέξοδη σχέση τους με τους μουσουλμάνους γείτονές τους. Η διπλωματία της αποικιοκρατίας και στη συνέχεια της πατρωνίας και της οικονομικής εξάρτησης έχει αποτύχει.
Αυτό το οποίο είχε διαγραφεί αχνά στον ορίζοντα, από την ιρανική Επανάσταση και μετά, και τώρα πια γράφεται με μεγάλα γράμματα, είναι το ξέσπασμα του ισλάμ γενικώς και των Αράβων ειδικώς. Είναι αυτό το οποίο οι κοινωνιολόγοι και αναλυτές των διεθνών σχέσεων δεν τολμούν να εκφράσουν με απλά λόγια. Ίσως το κάλεσμα του Λένιν να πραγματοποιείται μετά έναν αιώνα υπό τον μανδύα του ισλάμ. Μια άλλη ειρωνεία της ιστορίας.
Η τροπή αυτή των γεγονότων γύρω από τη Μεσόγειο θεωρήθηκε ασήμαντη ή τουλάχιστον «διαχειρίσιμη». Η ιρανική Επανάσταση συγκλόνισε αρχικά την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, αλλά στη συνέχεια ήρθε η ρωσική περιπέτεια στο Αφγανιστάν και το σχέδιο της υπόθαλψης των Μουτζαχεντίν, το οποίο και επέτυχε. Επέτυχε τόσο καλά ώστε επέτρεψε την άνοδο της Αλ-Κάιντα και τα πολιτικά σχέδια του Μπιν Λάντεν να αρχίσουν να πραγματοποιούνται. Ήρθε η 11/9 στη Ν. Υόρκη για να υπάρξει μια αντίδραση η οποία βέβαια έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα από ό,τι οι εμπνευστές τους περίμεναν. Τα αποτελέσματα της κατάληψης του Αφγανιστάν και της εισβολής στο Ιράκ είναι ξεκάθαρα, αλλά δεν εσωτερικεύθηκαν. Η Δύση είχε ηττηθεί μεγαλοπρεπώς. Όταν το τσουνάμι της Αραβικής Άνοιξης χτύπησε τις ακτές της Ευρώπης, το ζήτημα συζητήθηκε αλλά ουδεμία πολιτική ενιαία ή μεμονωμένη εμφανίστηκε στον ορίζοντα πέραν από την πολιτική της ανατροπής δικτατόρων, της εγκαθίδρυσης δημοκρατίας και της σωτηρίας μεταναστών και προσφύγων για ανθρωπιστικούς λόγους.
Οι νικήτριες δυνάμεις του Β΄ ΠΠ ίδρυσαν τον ΟΗΕ και μαζί του διάφορες διεθνείς οργανώσεις αλλά και συμφωνίες όπως αυτή για τους πρόσφυγες το 1951. Αυτή την συμφωνία καλούνται σήμερα να υλοποιήσουν οι ευρωπαϊκές χώρες μετά από την αδιέξοδη σχέση τους με τους μουσουλμάνους γείτονές τους. Η διπλωματία της αποικιοκρατίας και στη συνέχεια της πατρωνίας και της οικονομικής εξάρτησης έχει αποτύχει.
Αυτό το οποίο είχε διαγραφεί αχνά στον ορίζοντα, από την ιρανική Επανάσταση και μετά, και τώρα πια γράφεται με μεγάλα γράμματα, είναι το ξέσπασμα του ισλάμ γενικώς και των Αράβων ειδικώς. Είναι αυτό το οποίο οι κοινωνιολόγοι και αναλυτές των διεθνών σχέσεων δεν τολμούν να εκφράσουν με απλά λόγια. Ίσως το κάλεσμα του Λένιν να πραγματοποιείται μετά έναν αιώνα υπό τον μανδύα του ισλάμ. Μια άλλη ειρωνεία της ιστορίας.
* * *
Ζούμε μια ιστορική περίοδο. Θα την ορίσουμε όμως ως μια περίοδο απόρριψης μιας καθεστηκυίας τάξης, μιας αποδεκτής νοοτροπίας, παράδοσης και πρακτικής και την ανάδυση με βίαιο τρόπο αιτημάτων και σκοπών τα οποία επιζητούν δικαίωση πέρα και από τον χώρο της ανάδυσής τους. Η απόρριψη των καθεστώτων της Αιγύπτου, της Συρίας, του Σάχη, η απόρριψη της επικυριαρχίας των σουνιτών επί των σιιτών του Ιράκ, η αντίσταση κατά της καταπίεσης των Κούρδων από το τουρκικό κράτος, και η εμφάνιση της ΙΣΙΣ πέραν της Αλ-Κάιντα, η οποία απορρίπτει και το πολιτικό ισλάμ, και το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα μέρους των επαναστατικών κινημάτων αλλά και την χριστιανική μειονότητα στα ισλαμικά κράτη και κάθε τι μη-σαλαφικό-σουνιτικό, αποδεικνύουν πως το ισλάμ στην περιοχή βρίσκεται σε ένα ξέσπασμα το οποίο ξεπερνά τα όρια των χωρών της κρίσης και εξαπλώνεται και στην Τουρκία και στην Κεντρική Ασία και στην Άπω Ανατολή.
Αυτό το οποίο αντιμετωπίζει η Ευρώπη είναι μια διελκυστίνδα πολιτισμών με την ιστορική του σημασία. Κανείς δεν θεμελίωσε αξιώματα διάρκειας και αντοχής των πολιτισμών, ή πιο απλά του τρόπου ζωής και αξιών κάποιων κοινωνιών. Οι δυτικές κοινωνίες είναι προφανές πως άρχισαν να αυτοδιαλύονται για πολλούς και διάφορους λόγους. Η ισχυρή τους οικονομία άρχισε να επισκιάζεται από την οικονομική ανάδυση της Ασίας. Η πολιτική τους πρωτοκαθεδρία ως μοντέλου κράτους δικαίου και κοινωνικής προστασίας αποδυναμώνεται. Αυτό καθ’ αυτό το πολιτικό τους σύστημα, η δημοκρατία, βρίσκεται υπό αίρεση ως αναποτελεσματική και δυσλειτουργική με τη μικρή συμμετοχή και ενδιαφέρον από τους ψηφοφόρους.
Η κατάρρευση της Ευρώπης περιγράφεται και από τη δημογραφική της κατάρρευση. Ο μέσος όρος γεννήσεων για κάθε γυναίκα στην ήπειρο είναι 1,55 ενώ θα έπρεπε να είναι 2,1 για τη διατήρηση του πληθυσμού στα ίδια επίπεδα με το σήμερα. Η Γερμανία χρειάζεται κατά μέσον όρο 533.000 μετανάστες τον χρόνο για να διατηρήσει τη σημερινή εργατική της δύναμη. Αυτό μας δίνει την εξήγηση γιατί η Καγκελάριος Μέρκελ καλωσόρισε τους Σύρους πρόσφυγες. Η Ευρώπη γερνάει και ο πληθυσμός της μειώνεται. Είναι φυσικό πληθυσμοί από χώρες με μεγάλη γεννητικότητα, ανεργία και υπαρξιακή ανασφάλεια να ζητήσουν μια καλύτερη ζωή σε μια πλούσια και ασφαλή περιοχή του πλανήτη. Το ότι μουσουλμανικοί πληθυσμοί βρίσκονται γύρω από την Ευρώπη, έχοντας τεράστια ανεργία, ποσοστά νέων ανθρώπων 15-25 ετών, και πολέμους, είναι μια ιστορική τυχαιότητα και προφανώς αυτοί οι πληθυσμοί θα είναι οι πιο άμεσα ενδιαφερόμενοι να μετεγκατασταθούν εδώ.
Είναι καθησυχαστικό και «πολιτικά ορθό» να απομειώνει κανείς το μέγεθος της αλλαγής που επέρχεται στην Ευρώπη. Η πολυπολιτισμική όψη του κόσμου, η ανεκτικότητα, οι διεθνείς νόμοι των δικαιωμάτων των προσφύγων και του ανθρώπου, ο πλούτος, ο οποίος δημιουργεί και τύψεις συγκρινόμενος με τη δυστυχία των νεοεισερχομένων, απαλύνουν τις αντιδράσεις μας και προτρέπουν να αποδεχτούμε τους ανθρώπους αυτούς.
Πέραν από κάθε υπόθεση συνωμοσίας ή σκέψεις για σχεδιασμούς από διάφορους «κακούς εχθρούς», η ιστορία γράφεται όχι από προθέσεις αλλά από πράξεις, νοοτροπίες, ιδεολογίες και ανταγωνισμούς για ό,τι είναι σπάνιο και απαραίτητο. Η ιστορία γράφεται μεταξύ των εντάσεων του παλιού και του καινούργιου, της αλλαγής και της συντήρησης. Είναι αναπόφευκτη και η ένταση και η σύγκρουση. Αυτό που δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων είναι το αποτέλεσμα, την ποιότητα και την υφή της σύνθεσης, της αποδοχής ή της απόρριψης των στοιχείων εκείνων που θα παραμείνουν ζωντανά για το μέλλον. Επίσης δεν γνωρίζουμε τι και πως θα χαθεί από τα στοιχεία τα οποία συγκροτούν την οντολογική μας ταυτότητα. Και βέβαια, όποιος φοβάται πως θα χάσει κάτι από αυτήν την επαφή, αντιδρά με κάθε τρόπο, ακόμα και με τη βία. Δεν υπάρχουν προϋποθέσεις στο σχήμα της επαφής του διαφορετικού με το γνωστό και αποδεκτό στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό που λέγεται είναι πως ο πολιτισμός με την πλέον «υψηλή» παράδοση θα αφήσει τα ίχνη του στο όποιο αποτέλεσμα επέλθει. Το ποιο ίχνος θα είναι επικυρίαρχο θα γίνει γνωστό πολύ αργότερα.
Το Ανατολικό Ζήτημα είναι μπροστά μας ολοζώντανο. Οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής ήρθαν μετά έναν αιώνα να χτυπήσουν την πόρτα όχι μόνον της Ελλάδος αλλά της Ευρώπης, η οποία καλείται να «διαχειριστεί» ένα πανάρχαιο πρόβλημα με μεταμοντέρνα εργαλεία. Και η Ευρώπη και η Ελλάδα βρίσκονται στον δρόμο της μετάβασης σε μια άλλη εποχή. Για άλλους η ιστορία έχει μια αισιόδοξη ανάγνωση, για κάποιους απαισιόδοξη, όπως έχει παρατηρήσει ο ιστορικός μελετητής Ζέφυρος Καυκαλίδης. Στην παρούσα φάση, οι ενδείξεις είναι απαισιόδοξες.
Αυτό το οποίο αντιμετωπίζει η Ευρώπη είναι μια διελκυστίνδα πολιτισμών με την ιστορική του σημασία. Κανείς δεν θεμελίωσε αξιώματα διάρκειας και αντοχής των πολιτισμών, ή πιο απλά του τρόπου ζωής και αξιών κάποιων κοινωνιών. Οι δυτικές κοινωνίες είναι προφανές πως άρχισαν να αυτοδιαλύονται για πολλούς και διάφορους λόγους. Η ισχυρή τους οικονομία άρχισε να επισκιάζεται από την οικονομική ανάδυση της Ασίας. Η πολιτική τους πρωτοκαθεδρία ως μοντέλου κράτους δικαίου και κοινωνικής προστασίας αποδυναμώνεται. Αυτό καθ’ αυτό το πολιτικό τους σύστημα, η δημοκρατία, βρίσκεται υπό αίρεση ως αναποτελεσματική και δυσλειτουργική με τη μικρή συμμετοχή και ενδιαφέρον από τους ψηφοφόρους.
Η κατάρρευση της Ευρώπης περιγράφεται και από τη δημογραφική της κατάρρευση. Ο μέσος όρος γεννήσεων για κάθε γυναίκα στην ήπειρο είναι 1,55 ενώ θα έπρεπε να είναι 2,1 για τη διατήρηση του πληθυσμού στα ίδια επίπεδα με το σήμερα. Η Γερμανία χρειάζεται κατά μέσον όρο 533.000 μετανάστες τον χρόνο για να διατηρήσει τη σημερινή εργατική της δύναμη. Αυτό μας δίνει την εξήγηση γιατί η Καγκελάριος Μέρκελ καλωσόρισε τους Σύρους πρόσφυγες. Η Ευρώπη γερνάει και ο πληθυσμός της μειώνεται. Είναι φυσικό πληθυσμοί από χώρες με μεγάλη γεννητικότητα, ανεργία και υπαρξιακή ανασφάλεια να ζητήσουν μια καλύτερη ζωή σε μια πλούσια και ασφαλή περιοχή του πλανήτη. Το ότι μουσουλμανικοί πληθυσμοί βρίσκονται γύρω από την Ευρώπη, έχοντας τεράστια ανεργία, ποσοστά νέων ανθρώπων 15-25 ετών, και πολέμους, είναι μια ιστορική τυχαιότητα και προφανώς αυτοί οι πληθυσμοί θα είναι οι πιο άμεσα ενδιαφερόμενοι να μετεγκατασταθούν εδώ.
Είναι καθησυχαστικό και «πολιτικά ορθό» να απομειώνει κανείς το μέγεθος της αλλαγής που επέρχεται στην Ευρώπη. Η πολυπολιτισμική όψη του κόσμου, η ανεκτικότητα, οι διεθνείς νόμοι των δικαιωμάτων των προσφύγων και του ανθρώπου, ο πλούτος, ο οποίος δημιουργεί και τύψεις συγκρινόμενος με τη δυστυχία των νεοεισερχομένων, απαλύνουν τις αντιδράσεις μας και προτρέπουν να αποδεχτούμε τους ανθρώπους αυτούς.
Πέραν από κάθε υπόθεση συνωμοσίας ή σκέψεις για σχεδιασμούς από διάφορους «κακούς εχθρούς», η ιστορία γράφεται όχι από προθέσεις αλλά από πράξεις, νοοτροπίες, ιδεολογίες και ανταγωνισμούς για ό,τι είναι σπάνιο και απαραίτητο. Η ιστορία γράφεται μεταξύ των εντάσεων του παλιού και του καινούργιου, της αλλαγής και της συντήρησης. Είναι αναπόφευκτη και η ένταση και η σύγκρουση. Αυτό που δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων είναι το αποτέλεσμα, την ποιότητα και την υφή της σύνθεσης, της αποδοχής ή της απόρριψης των στοιχείων εκείνων που θα παραμείνουν ζωντανά για το μέλλον. Επίσης δεν γνωρίζουμε τι και πως θα χαθεί από τα στοιχεία τα οποία συγκροτούν την οντολογική μας ταυτότητα. Και βέβαια, όποιος φοβάται πως θα χάσει κάτι από αυτήν την επαφή, αντιδρά με κάθε τρόπο, ακόμα και με τη βία. Δεν υπάρχουν προϋποθέσεις στο σχήμα της επαφής του διαφορετικού με το γνωστό και αποδεκτό στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό που λέγεται είναι πως ο πολιτισμός με την πλέον «υψηλή» παράδοση θα αφήσει τα ίχνη του στο όποιο αποτέλεσμα επέλθει. Το ποιο ίχνος θα είναι επικυρίαρχο θα γίνει γνωστό πολύ αργότερα.
Το Ανατολικό Ζήτημα είναι μπροστά μας ολοζώντανο. Οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής ήρθαν μετά έναν αιώνα να χτυπήσουν την πόρτα όχι μόνον της Ελλάδος αλλά της Ευρώπης, η οποία καλείται να «διαχειριστεί» ένα πανάρχαιο πρόβλημα με μεταμοντέρνα εργαλεία. Και η Ευρώπη και η Ελλάδα βρίσκονται στον δρόμο της μετάβασης σε μια άλλη εποχή. Για άλλους η ιστορία έχει μια αισιόδοξη ανάγνωση, για κάποιους απαισιόδοξη, όπως έχει παρατηρήσει ο ιστορικός μελετητής Ζέφυρος Καυκαλίδης. Στην παρούσα φάση, οι ενδείξεις είναι απαισιόδοξες.
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου