Οξυρρύγχειοι πάπυροι και παραφιλολογία

Οξυρρύγχειοι πάπυροι και παραφιλολογία

Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης

Με την ονομασία "Οξυρρύγχειοι πάπυροι" ή "Πάπυροι της Οξυρρύγχου" είναι γνωστή μια πολύ σπουδαία συλλογή παπύρων που ανακαλύφθηκε τμηματικά στην Οξύρρυγχο της Αιγύπτου (σημερινή κωμόπολη el-Bahnasa) στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα με πολλά ελληνικά και λατινικά ντοκουμέντα, καθώς και αραβικά σε χαρτί. Χάρη σε αυτούς έχουν διασωθεί κομμάτια πολλών και σημαντικών έργων της αρχαιότητας, όπως και χριστιανικών.

Η Οξύρρυγχος ήταν μία αρχαία πόλη της Άνω Αιγύπτου, στη δυτική όχθη της κοιλάδας του Νείλου, που η ελληνική της ονομασία προήλθε  από ένα ψάρι του Νείλου με αυτήν την ονομασία και δεν πρέπει να συγχέεται με τα γνωστά ομώνυμα ψάρια από τα οποία προέρχεται το μαύρο χαβιάρι. 

Ήταν μια τυπική ελληνοαιγυπτιακή πόλη που ήκμασε ώς το 641 μ.Χ. οπότε κατακτήθηκε η Αίγυπτος από τους Άραβες και σύντομα μέσα σε λίγες δεκαετίες η πόλη εγκαταλείφθηκε. Η πιο γνωστή περίοδος της πόλης αυτής τοποθετείται ανάμεσα στο 250 π.Χ. και στο 700 μ.Χ. περίπου, εποχή στην οποία χρονολογούνται πάπυροι γραμμένοι στην ελληνική και στη λατινική, όπως επίσης στην αιγυπτιακή, στην κοπτική, στην εβραϊκή, στη συριακή και στην αραβική γλώσσα, που βρέθηκαν στην τοποθεσία της. Οι ανασκαφές αποδείξανε ότι η ελληνορωμαϊκή πόλη περιβαλλόταν από τείχος και οι κυριότεροι δρόμοι της ήταν αψιδωτοί.

Σκαλίζοντας τον σκουπιδότοπο της χαμένης πόλης, δύο νεαροί αρχαιολόγοι της Βικτωριανής εποχής (1896), οι Bernard Grenfell και Arthur Hunt, έκαναν μια εκπληκτική ανακάλυψη: χιλιάδες σπαράγματα αρχαίων παπύρων, με κείμενα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων είχαν χρησιμοποιηθεί για να καταγραφούν στην πίσω όψη τους αξιομνημόνευτες στιγμές της καθημερινής ζωής της πόλης (όπου επιτρεπόταν ο γάμος μεταξύ αδελφών) αλλά και δίκες, φορολογικοί κατάλογοι, επιστολές και λίστες για ψώνια ή ολόκληρα οικογενειακά αρχεία. Στο αρχείο π.χ. κάποιου Τρύφωνα, βρέθηκαν το ωροσκόπιο του, το γαμήλιο συμβόλαιο με τη Σαρκία, η έκκληση κατά της πρώτης του συζύγου η οποία προσέβαλε τη νέα σύζυγο, η μαθητεία του γιου του στην τέχνη του υφαντή και λεπτομέρειες από μια κρίση του Σολομώντα. Μέχρι τώρα, λόγω της αποσπασματικής μορφής και της κακής κατάστασης, η έρευνα και η δημοσίευση του περιεχομένου των Παπύρων της Οξυρρύγχου ήταν εξαιρετικά δύσκολη.

Τα έργα Ελλήνων συγγραφέων που βρέθηκαν στην Οξύρυγχο αποδώσανε στον κόσμο χαμένα κείμενα της αρχαίας ελληνικής λυρικής ποίησης (Πίνδαρο) και αναρίθμητα πεζά έργα ρητορικής ή ιστορίας. Ανάμεσα στα έργα αυτά συγκαταλέγονται η Αθηναίων πολιτεία του Αριστοτέλη, το σατιρικό δράμα του Σοφοκλή, Ιχνευταί Σάτυροι, και άλλα αποσπάσματα από δράματα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Περιλαμβάνονται επίσης τμήματα από τα έργα του Όμηρου, του Βακχυλίδη και του Καλλίμαχου. Κατάλογοι βιβλίων και πληρωμές σε γραφείς που έχουν βρεθεί δείχνουν ότι τα βιβλία αντιγράφονταν στην πόλη αλλά και εισάγονταν επίσης.

Περίπου 400.000 χειρόγραφα που ήταν αδύνατο τότε να διαβαστούν τα τοποθέτησαν σε 800 κιβώτια και φυλάσσονταν στην Βιβλιοθήκη Sackler της Οξφόρδης. 

Την Κυριακή 17 Απριλίου 2005 ο βρετανικός «The Independent», σε ρεπορτάζ των David Keys και Nicholas Pyke με τίτλο «Eureka! Extraordinary discovery unlocks secrets of the ancients», απεκάλυψε ότι , στην Οξφόρδη χάρις σε μια νέα τεχνολογία με υπέρυθρες ακτίνες άρχισαν να διαβάζουν τους υπόλοιπους «Οξυρρύγχειους Πάπυρους», και ότι ήδη είχαν εντοπιστεί το κείμενο της τραγωδίας του Σοφοκλή «Επίγονοι», (που δημοσιεύτηκε το 2007), ένα επικό ποίημα του Αρχίλοχου, που περιγράφει τα γεγονότα που οδήγησαν στον Τρωικό πόλεμο (δημοσιεύτηκε το 2005), ένα έργο του Ησίοδου του 7ου αι. πΧ, μια χαμένη νουβέλα του Λουκιανού του 2ου αιώνα, ένα άγνωστο κείμενο του Ευριπίδη και ποίηση του ποιητή Παρθένιου που δημοσιεύθηκαν εν όλω ή εν μέρει στο Scientific American.

Οι "Οξυρρύγχειοι πάπυροι" του Κ. Τσάτσου και η παραφιλολογία

Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, σημαντικός πολιτικός της μεταπολεμικής περιόδου, με φιλοσοφικές ανησυχίες και ενασχολήσεις, πρώτος εκλεγμένος Πρόεδρος της Δημοκρατίας μετά τη Μεταπολίτευση, είχε την έμπνευση  να δημοσιεύσει το 1954 στο φιλολογικό περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, μια σειρά κειμένων που αναδημοσιεύθηκαν αργότερα με τον τίτλο "Οξυρρύγχειοι πάπυροι", μια δήθεν μετάφραση αποσπασμάτων από επιστολές του Ρωμαίου συγκλητικού Μενένιου Απίου προς τον φίλο του Ατίλιο Νάβιο, ο οποίος επρόκειτο να τον διαδεχθεί στη διακυβέρνηση της Αχαΐας. Σ' αυτές τον συμβουλεύει για το πώς μπορεί να χειριστεί τους Έλληνες αξιοποιώντας κυρίως τα ελαττώματά τους. 

Έκτοτε αυτοί οι ψευδο-Οξυρρύγχειοι πάπυροι γνώρισαν μεγάλη δημοσιότητα και κατά καιρούς επανέρχονται στο προσκήνιο, συνοδευόμενοι συνήθως από σχόλια και προβληματισμούς για τα διαχρονικά και αυτοκαταστροφικά ελαττώματα των Ελλήνων.  Κάπως έτσι την "πάτησε" το φθινόπωρο του 2008 και ο δημοσιογράφος Παντελής Σαββίδης της τότε EΡΤ3, ο οποίος εμφάνισε  σε εκπομπή του ως πραγματικότητα, τμήμα δήθεν των πραγματικών «Οξυρρύγχειων Παπύρων», τις επιστολές του Ρωμαίου συγκλητικού Μενένιου Aπίου, που αναφέρονταν στο πολιτικό ήθος και τον χαρακτήρα των Ελλήνων.

Το ατόπημα αυτό έγινε αμέσως αντιληπτό από τον χαλκέντερο Θεσσαλονικιό πολιτικό Στέλιο Παπαθεμελή, ο οποίος του έστειλε μια επιστολή με ατράνταχτα επιχειρήματα και τεκμήρια, που αποκάλυψαν και αποδόμησαν όλη αυτήν την παραφιλολογία (http://skeftikos.blogspot.gr/2010/01/blog-post_26.html):

Κύριο 

Παντελή Σαββίδη,

EΡΤ3 

Ενταύθα 

Στην εκπομπή σας της 29/10 αναμεταδώσατε αποσπάσματα από επιστολές κάποιου Μενένιου Άπιου, Ρωμαίου συγκλητικού που αναφέρονται στο πολιτικό ήθος και τον χαρακτήρα των Ελλήνων.

Διέλαθε της προσοχής σας, καθώς και εκείνης των πανεπιστημιακών συνομιλητών σας ότι τόσο ο Μενένιος Άπιος όσο και οι επιστολές του είναι πλάσμα της φαντασίας του αειμνήστου Κωνσταντίνου Τσάτσου.

Ο Τσάτσος είχε δημοσιεύσει τα κείμενα αυτά στο περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ του 1954. Τα αναδημοσίευσε επίσης στη Β΄ σειρά των Αφορισμών και Διαλογισμών του (Βιβλιοπωλείο της Εστίας β΄ έκδ. 1970 σελ. 243 έπ.) με τον τίτλο «Οξυρρύγχειοι Πάπυροι». 

Εκεί ο συγγραφέας περιγράφει ότι πέρασε τάχα από την Αθήνα ένας παλιός συμφοιτητής του τότε Καθηγητής Πανεπιστημίου σε χώρα του Βορρά που τον πληροφόρησε ότι κάπου στην Αίγυπτο στην αρχαία Οξύρρυγχο, το σημερινό Μπενεζέ, βρέθηκαν πάπυροι σε λατινική γλώσσα που περιείχαν απόψεις του εν λόγω Μενένιου για τους Έλληνες.

Το δημιούργημα της φαντασίας του Κ.Τ. υπήρξε εξαιρετικά πειστικό, έγινε δεκτό χωρίς επιφυλάξεις. Τριάντα χρόνια μετά, τον Μάϊο του 1983, προκλήθηκε μια έντονη αμφισβήτηση της γνησιότητας των Οξυρρύγχιων Παπύρων από τις στήλες της «Καθημερινής» και της «Εστίας» οπότε τότε παρενέβη ο Κ. Τσάτσος και ομολόγησε («Καθημερινή 27/5/1983) ότι οι «Οξυρρύγχειοι Πάπυροι» είναι «ολόκληρο κατασκεύασμα δικό του».

Προς παρηγορίαν σας, ακόμη και ο κορυφαίος ιστορικός του Νέου Ελληνισμού ο μακαρίτης Καθηγητής Απόστολος Βακαλόπουλος στο βιβλίο του «Ο Χαρακτήρας των Ελλήνων» είχε αποδεχθεί ως αληθινούς τους παπύρους και τον Μενένιο (πρβλ.την μαρτυρία του σε νεότερη έκδοση του «Χαρακτήρα των Ελλήνων» εκδόσεις ΗΡΟΔΟΤΟΣ χ.χ. σ. 34 υποσ. 32). 

Θεσσαλονίκη 30/10/08

Στέλιος Παπαθεμελής

Ελπίζω ότι μετά τα παραπάνω οι αναγνώστες να απέκτησαν μια πλήρη εικόνα του ζητήματος των "Οξυρρύγχειων Παπύρων" και να είναι σε θέση πλέον να διακρίνουν "την ήρα από το σιτάρι".

Έδεσσα, 29-3-2015

 Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης