Κεραμική στο Αιγαίο κατά την Αρχαιότητα

Πρωτογεωμετρικός αμφορεύς

(1050 - 1000 π.Χ.) - Ύψος 39,7 εκ.

Κεραμική στο Αιγαίο κατά την Αρχαιότητα

1. Πρωτογεωμετρική κεραμική

Η γεωγραφική και η πολιτική πολυδιάσπαση των νησιών του Αιγαίου κατά την 1η χιλιετία π.Χ. είχε ως αποτέλεσμα, εκτός των άλλων, τη γέννηση μιας σειράς κεραμικών ρυθμών. Πολύ λίγα στοιχεία είναι γνωστά για την παραγωγή της κεραμικής στο χώρο του Αιγαίου κατά την Πρωτογεωμετρική περίοδο (1050-900 π.Χ.).

Πρωτογεωμετρικός αμφορεύς

(περίπου 950 π.Χ.)

Πολλά από τα αγγεία της περιόδου, τόσο στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου όσο και στη Μικρά Ασία, μαρτυρούν την αττική επίδραση, επιβεβαιώνοντας την ιστορική παράδοση που θέλει τις περιοχές αυτές να εποικίζονται από την Αθήνα. Κατά την Ύστερη Πρωτογεωμετρική περίοδο (950-900 π.Χ.), κυρίαρχο στοιχείο στις Κυκλάδες είναι οι επιδράσεις από την Εύβοια, που έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή αγγείων που μοιάζουν πολύ με τα ευβοϊκά. Δεσπόζουσα θέση ανάμεσά τους κατέχει ο σκύφος, είδος πήλινου ποτηριού, με κρεμάμενα ημικύκλια.

Πρωτογεωμετρικός σκύφος (κοτύλη)

Θα χρειάζονταν εργαστηριακές αναλύσεις του πηλού για να αποφασίσει κανείς ποια από τα αγγεία της συγκεκριμένης ομάδας έχουν παραχθεί στον κυκλαδικό χώρο, ποια είναι ευβοϊκά και ποια είναι απομιμήσεις από άλλες περιοχές, από τη Συρία ως την Ιταλία, όπου απαντούν δείγματα. Το συγκεκριμένο κεραμικό σχήμα έχει πολύ μακρά διάρκεια ζωής και ορισμένες μελέτες ανάγουν το τέλος του στον 8ο αι. π.Χ.

Πρωτογεωμετρική Πυξίς

(Αγγείο φύλαξης αντικειμένων)

2. Γεωμετρική κεραμική

Κατά την επόμενη φάση, τη Γεωμετρική περίοδο (900-700 π.Χ.), οι κεραμείς των Κυκλάδων, του ανατολικού Αιγαίου και των Δωδεκανήσων διατηρούν το ενδιαφέρον τους για τα αττικά προϊόντα, κυρίως για τους μεγάλους ταφικούς αμφορείς. Τόσο οι απομιμήσεις όσο και οι εισαγωγές είναι συχνές. Ιδιαίτερα κατά τη Μέση Γεωμετρική περίοδο (850-750 π.Χ.), όταν εγκαθιδρύεται ένα είδος «πολιτισμικής κοινής», τα αγγεία του αιγαιακού χώρου μοιάζουν πολύ με τα αντίστοιχά τους αττικά.

Μια ενδιαφέρουσα ομάδα παράγεται στη Ρόδο, όπου το αγαπημένο σχήμα είναι ο κρατήρας με ψηλό πόδι και διακόσμηση γεωμετρικού χαρακτήρα μέσα σε μετόπη (μαίανδρος, δέντρο της ζωής κλπ.). Κατά την τελευταία φάση της Γεωμετρικής περιόδου (750-700 π.Χ.) παρατηρείται το φαινόμενο της έντονης πολυδιάσπασης των ρυθμών, που χαρακτηρίζει το σύνολο του ελληνικού χώρου εκείνη την περίοδο. Στις Κυκλάδες αναπτύσσεται ιδιαίτερα το θηραϊκό και το μηλιακό εργαστήριο, που παράγουν στιβαρά αγγεία (κυρίως κρατήρες και αμφορείς με ψηλό πόδι), ενώ στη Νάξο και στην Πάρο τα εργαστήρια διατηρούν μια επαφή με την Αττική. Ειδικά στην Πάρο, αξίζει να τονιστεί το σημαντικότατο εύρημα του Πολυανδρίου της Παροικιάς, όπου ανακαλύφθηκαν δύο ομαδικοί τάφοι με πάνω από διακόσια αγγεία. Δύο από αυτά διακοσμούνται με ζωηρές σκηνές μάχης και συγκαταλέγονται μεταξύ των πρωιμότερων εικονιστικών παραστάσεων με αφηγηματικό περιεχόμενο στην ελληνική τέχνη. Στη Ρόδο, κατά την Ύστερη Γεωμετρική περίοδο, απομακρυνόμαστε επιτέλους από την αττική επιρροή. Παρατηρείται έντονη πρόσμειξη φοινικικών και κυπριακών στοιχείων στην κεραμική του νησιού, ως αποτέλεσμα της κομβικής του θέσης μεταξύ Ανατολής και Ελλάδας. Αγγεία της σχολής αυτής εξάγονται σε μεγάλους αριθμούς στη Δύση, όπως μαρτυρά και η περίφημη κοτύλη (αγγείο πόσεως με δύο οριζόντιες λαβές) του Νέστορα, με την πρωιμότερη έμμετρη επιγραφή στην ελληνική γλώσσα, που βρέθηκε σε τάφο ενός παιδιού φοινικικής καταγωγής στην ευβοϊκή αποικία των Πιθηκουσσών στην Καμπανία. Αγαπημένα σχήματα είναι οι σφαιρικές φλάσκες, οι κάνθαροι και οι κρατήρες με ψηλό πόδι.

Βορειότερα, στη Χίο, αντιγράφονται οι λεγόμενοι σκύφοι με πτηνά, προϊόντα που εντοπίζονται στη βόρεια Ιωνία, ενώ η Σάμος συνεχίζει την αττικίζουσα παράδοση, με σκηνές πρόθεσης και γεωμετρικούς κρατήρες με ψηλό πόδι και γεωμετρική διακόσμηση.

Ο αμφορεύς του Διπύλου

(ύψος 1,55 μέτρα)

Γεωμετρικός αμφορεύς

Ο κρατήρας των "πολεμιστών"

3. Ανατολίζουσα κεραμική

Κατά την Ανατολίζουσα περίοδο (7ος αι. π.Χ.), τα εργαστήρια των νησιών του Αιγαίου ακμάζουν ιδιαίτερα. Σε πολλές περιοχές, όπως στη Χίο, ή ακόμα και τις Κυκλάδες, συνεχίζεται η παραγωγή αγγείων υπογεωμετρικού χαρακτήρα, με προεξάρχον σχήμα την κοτύλη (=σκύφος) με πτηνά, όπου το ανατολίζον, κορινθιακό σχήμα «παντρεύεται» με τη γεωμετρικού τύπου διακόσμηση και τα στιλιζαρισμένα πτηνά. Τα αγγεία αυτής της κατηγορίας είναι εξαιρετικά δημοφιλή στην Ιταλία, όπου οι θαλασσοπόροι του Αιγαίου δραστηριοποιούνται πλέον έντονα. Σάμιοι, Χίοι και Ρόδιοι ναυτικοί συγκαταλέγονται μεταξύ των δυναμικότερων εμπόρων και ιδρυτών αποικιών, τόσο στη Δύση όσο και στη Μαύρη θάλασσα και τη Βόρεια Αφρική.

Κυρίαρχη όμως τάση πλέον είναι η απαλοιφή των γεωμετρικών κοσμημάτων και η αντικατάστασή τους με μοτίβα που εισάγονται από την τέχνη της Ανατολής: καμπυλόγραμμα φυτικά κοσμήματα (ρόδακες, ανθέμια, πλόχμοι), που συνδυάζονται με γραμμικά κοσμήματα και πλαισιώνουν μεγαλόσωμες και αρκετά απλοϊκές μορφές ζώων που βόσκουν, λιονταριών και πτηνών. Αρκετές από τις ομάδες κεραμικών που προέρχονται από τη Δήλο διακοσμούνται με υπογεωμετρικά ζώα, αν και τα σχήματα γνωρίζουν πλέον εξέλιξη. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά το γραμμικό νησιωτικό ρυθμό των μέσων του 7ου αι. π.Χ., που φαίνεται πως ήταν δημοφιλής σε όλες τις περιοχές των Κυκλάδων, αλλά κεραμικά αυτού του ρυθμού παρασκευάζονταν κυρίως στη Θήρα ή την Πάρο. Ένα από τα αριστουργήματα της κυκλαδικής αγγειογραφίας είναι η οινοχόη (δοχείο άντλησης κρασιού από τους κρατήρες) από την Αίγινα που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, με ανάγλυφη κεφαλή γρύπα, στο στόμιο και σκηνή λιονταριού που κατασπαράσσει ελάφι και αλόγου που βόσκει, στο σώμα. Το κυριότερο ανατολίζον εργαστήριο της περιοχής εντοπίζεται στην Πάρο και είναι το εσφαλμένα αποκαλούμενο «μηλιακό» εργαστήριο. Χαρακτηριστικοί είναι οι μεγάλοι ταφικοί πιθαμφορείς με ψηλό πόδι, παλαιότερο σχήμα που όμως εμπλουτίζεται με τεχνοτροπία δανεισμένη από το ρυθμό των Αιγάγρων της Μιλήτου και των Κλαζομενών και παράγει αξιόλογες παραστάσεις, με άρματα και σκηνές μάχης.

Συχνότερα πάντως απαντούν τα πινάκια (=πιάτα, αλλά σε μεγάλη ποικιλία σχημάτων και τύπων - Σημ. ΔΕΕ) με ωραίες εικονιστικές παραστάσεις (που τα συναντάμε και στη Θάσο), καθώς και οι μικρού μεγέθους υδρίες, με διακόσμηση από γυναικείες προτομές με την τεχνική του περιγράμματος. Γενικά στον κυκλαδικό χώρο παρατηρείται μια τάση πολυχρωμίας, την οποία μεταφέρουν μετανάστες κεραμείς και στο σικελικό χώρο, ιδιαίτερα στις Συρακούσες. Στη Χίο εντοπίζεται ένα ιδιαίτερα σημαντικό εργαστήριο με πολύχρωμα αγγεία με λευκό επίχρισμα. Χαρακτηριστικότερο σχήμα είναι ο κάλυκας, αγγείο με κωνικό πόδι και δύο οριζόντιες λαβές. Ο ρυθμός εμπνέεται αρχικά από το σύγχρονο μέσο ρυθμό των Αιγάγρων, ενώ αργότερα αναπτύσσεται ανεξάρτητα. Πολλά αγγεία του ρυθμού αυτού έχουν βρεθεί στη Ναύκρατι και την Αίγινα.

Τριποδικό αγγείο του ρυθμού των Αιγάγρων.

περ. 630-600 π.Χ. Εμποριό, Χίος

Νοτιότερα, στη Ρόδο, οι κεραμείς ακολουθούν ως επί το πλείστον τις παραδόσεις της γειτονικής Μιλήτου. Εισάγουν αγγεία του ρυθμού των Αιγάγρων και παράγουν απομιμήσεις σε απλούστερο στιλ ή αμφορείς όχι ιδιαίτερα δουλεμένους με χοντροκομμένα σχέδια ζώων. Η σημαντικότερη ομάδα αγγείων από τη Ρόδο χρονολογείται στον ύστερο 7ο και τον πρώιμο 6ο αι. π.Χ. Πρόκειται για τις κύλικες και τους αμφορείς του ρυθμού των Βρουλίων, όπου συνδυάζεται η υπογεωμετρική παράδοση με εγχάρακτα και γεμισμένα με ερυθρό και μαύρο βερνίκι φυτικά κοσμήματα ανατολίζουσας έμπνευσης. Ροδιακά είναι, πιθανότατα, τα ωραία πινάκια με εικονιστικές παραστάσεις. Το πιο αξιόλογο αγγείο της ομάδας αυτής είναι το πινάκιο του Βρετανικού Μουσείου με παράσταση μονομαχίας του Έκτορα και του Μενέλαου πάνω από το νεκρό Εύφορβο.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τις μορφές είναι σε αργολικό αλφάβητο, υποδηλώνοντας προφανώς την παρουσία ενός μετανάστη αγγειογράφου.

Ανατολίζοντα αγγεία

4. Αρχαϊκή και κλασσική κεραμική

Ο 6ος αι. π.Χ. αποτελεί το απόγειο της κεραμικής παραγωγής του αιγαιακού χώρου. Στα ακμάζοντα εργαστήρια της Χίου, παράγονται πλέον κάλυκες που διακοσμούνται με την πολύχρωμη, και αργότερα με τη μελανόμορφη τεχνική. Στη Ρόδο συναντάμε κυρίως πλαστικά αγγεία, σε ευφάνταστα σχήματα (φαλλόσχημα, κεφαλές οπλιτών, υποδημένα με σανδάλια πόδια, πίθηκοι, ο Αιγύπτιος θεός Bes), πολλές φορές με βάση την τεχνική εφυάλωσης που είναι γνωστή ως φαγεντιανή και θεματικές και τεχνοτροπικές επιρροές από τη Φοινίκη και την Αίγυπτο. Στη Ρόδο αποδίδονται επίσης και οι λεγόμενοι «κάδοι», μονοκόμματοι αμφορείς, με μελανόμορφες μυθολογικές παραστάσεις, που προέρχονται κυρίως από αιγυπτιακές θέσεις. Το σημαντικότερο είναι το εργαστήριο της Σάμου, όπου παράγονται οι μικρογραφικές μελανόμορφες κύλικες και οι αμφιπρόσωποι πλαστικοί κάνθαροι (αγγεία πόσεως με δύο ψηλές, κάθετες λαβές, ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας), που εξάγονται στην Ετρουρία ή αφιερώνονται στο τοπικό Ηραίο. Στο β΄ μισό του 6ου αι. π.Χ., οι μετρημένες εισαγωγές κορινθιακών αγγείων αντικαθίστανται από τις κατά πολύ μαζικότερες εισαγωγές αττικών μελανόμορφων. Η τάση αυτή οδηγεί σταδιακά σε μαρασμό τα νησιωτικά εργαστήρια. Σε συνδυασμό με την περσική κατάκτηση και την επακόλουθη κυριαρχία της Αθήνας στο Αιγαίο, η κεραμική παραγωγή γνωρίζει παρακμή ή σταματά εντελώς στα περισσότερα κέντρα, καθ’ όλη τη διάρκεια του 5ου και του 4ου αι. π.Χ., είτε περιορίζεται στην παραγωγή εμπορικών αμφορέων και μελαμβαφών αγγείων.

Καλυκόσχημος κρατήρ

Κιονωτός κρατήρ

Ελικωτός κρατήρ

(Ο περίφημος κρατήρας Francois)

5. Ελληνιστική και ρωμαϊκή κεραμική

Στην Ελληνιστική περίοδο, ο διαχωρισμός των κεραμικών εργαστηρίων των νήσων του ανατολικού Αιγαίου από τα αντίστοιχα της Μικράς Ασίας δεν είναι πάντα εφικτός. Στη Ρόδο κυριαρχεί ο ρυθμός της Hadra, ένας απόηχος του μελανόμορφου ρυθμού με τον οποίο διακοσμούνται υδρίες ταφικής χρήσης. Ενδέχεται πολλά από τα αγγεία αυτά να μην είναι επιχώρια, αλλά εισαγωγές από την Κρήτη. Ιδιαίτερα δημοφιλής στη Ρόδο και τη Χάλκη είναι και ο τύπος της σταμνοειδούς πυξίδας. Απομιμήσεις του αττικού ρυθμού της δυτικής κλιτύος (μελανό βάθος με διακόσμηση σε επίθετο λευκό και ερυθρό χρώμα και σχήματα όπως αμφορείς, κάνθαροι και σκύφοι) απαντούν στη Δήλο και πιθανότατα και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου. Κατά τον 3ο και 2ο αι. π.Χ. εργαστήρια παραγωγής των λεγόμενων «μεγαρικών σκύφων» υπήρχαν σε όλο τον ελλαδικό και μικρασιατικό χώρο. Στο Αιγαίο η παραγωγή αυτού του εξαιρετικά διαδεδομένου τύπου έχει διαπιστωθεί στη Λήμνο, τη Σάμο, την Αμοργό και είναι πολύ πιθανή στη Δήλο και τη Ρόδο.

Το ίδιο ισχύει και για τους εφυαλωμένους σκύφους που απομιμούνται σε μορφή και χρώμα χάλκινα και αργυρά αγγεία και θεωρείται ότι παράγονταν σε κέντρα όπως η Μυτιλήνη και η Πέργη της Μικράς Ασίας. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, τέλος, ορισμένα από τα κέντρα της ανατολικής sigillata, που σε γενικές γραμμές επιχωριάζει στη Μικρά Ασία και την Αντιόχεια, δραστηριοποιούνταν και στα νησιά του Αιγαίου.

Οινοχόη - Υδρία

Κάνθαρος

Βασική Πηγή: http://www2.egeonet.gr/AIGAIO/forms/fLemma.aspx?lemmaId=10396

IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Βιβλιογραφία:
Cook R.M., Dupont P., East Greek Pottery, London 1998
Cook R.M., Ελληνική Αγγειογραφία, 3, Αθήνα 1994, Τσουκλίδου, Δ. (μτφρ.)
Boardman J., Η Πρώιμη Ελληνική Αγγειογραφία, Αθήνα 2002
Coldstream J.N., Γεωμετρική Ελλάς, Αθήνα 1999

Η μελέτη της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας

Η μελέτη της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας

του Γ. Μπαμπινιώτη

Η Μελέτη της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας ενδιαφέρει γενικότερα ως το μοναδικό παράδειγμα ζωντανής σήμερα γλώσσας με αδιάσπαστη προφορική παράδοση 4.000 χρόνων και τουλάχιστον 3.000 χρόνων συνεχή γραπτή παράδοση. Μέσα δηλ. από την Ελληνική μπορεί κανείς να μελετήσει γλωσσολογικά πως εξελίσσεται ιστορικά η γλώσσα του ανθρώπου στον καίριο χώρο της Ευρώπης και σε σχέση με έναν λαό που καλλιέργησε τη γλώσσα όσο λίγοι. Επίσης, λόγω της παλαιότητάς της η Ελληνική χρησίμευσε - μαζί με την αρχαία Ινδική, τη Χεττιτική και τη Λατινική - ως βάση για τη μελέτη της εξέλιξης της ινδοευρωπαϊκής πρωτογλώσσας, στην οποία ανάγονται οι γλώσσες της Ευρώπης και, γενικότερα, της ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας.

Η έρευνα της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας ταυτίζεται με τον ιδρυτή της γλωσσικής επιστήμης στην Ελλάδα, τον πρώτο καθηγητή της Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τον Γεώργιο Ν. Χατζιδάκι (1848-1941), στη συμβολή του οποίου θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω. Δύο 'Ελληνες μελετητές της γλώσσας αξίζει ιδιαίτερα να μνημονευθούν: ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 - 1833) και ο Δημήτριος Μαυροφρύδης (1828-1866).

Ο Αδαμάντιος Κοραής δεν υπήρξε επιστήμονας γλωσσολόγος (ούτε καν σπουδαγμένος φιλόλογος- είχε σπουδάσει γιατρός!) Στη σπουδή της ελληνικής γλώσσας και μάλιστα στην ιστορική της διάσταση εισήλθε ο Κοραής από την πύλη της βαθιάς και εκτεταμένης γνώσης της γλώσσας των κειμένων αφενός και από το ενδιαφέρον του να νομιμοποιήσει ο Νέος Ελληνισμός τη δική του γλωσσική έκφραση, την "κοινή" γλώσσα, ώστε μέσα από αυτή να μορφωθεί (Διαφωτισμός) και να απελευθερωθεί από τον τουρκικό ζυγό. 'Ετσι ο Κοραής υπήρξε αυτοδίδακτος γλωσσολόγος, που μελέτησε τη συνέχεια αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας, την ετυμολογική προέλευση των λέξεων της Νέας Ελληνικής και γενικότερα θέματα ιστορικής εξέλιξης και προέλευσης της Ελληνικής μέσα από τη γνωστή εκστρατεία του για καθαρισμό της Νέας Ελληνικής από τουρκικά και ιταλικά λεξιλογικά δάνεια. Σε δύο σειρές δημοσιευμάτων του ο Κοραής ασχολήθηκε με την ιστορία των λέξεων: στα "Ατακτα" (στους 3 από τους 5 τόμους) και στους "Αυτοσχέδιους Στοχασμούς".

Αντίθετα προς τον αποσπασματικό χαρακτήρα που είχε η ιστορική έρευνα του Κοραή, το έργο του Δημητρίου Μαυροφρύδη "Δοκίμιον ιστορίας της ελληνικής γλώσσης" αποτελεί την πρώτη ιστορία της ελληνικής γλώσσας που γράφτηκε από 'Ελληνα γλωσσολόγο. Ωστόσο, η θεωρητική βάση του έργου του, ότι κάθε ελληνική λέξη παράγεται απευθείας από αντίστοιχες ινδοευρωπαϊκές ρίζες, είναι εσφαλμένη και μειώνει την αξία του κατά τα άλλα, πρωτοποριακού του έργου.

Φαίνεται περίεργο, ωστόσο είναι γεγονός ότι η αρχαία Ελληνική και η βυζαντινή μας γλώσσα, για το κύρος που είχαν διεθνώς - και ιδιαίτερα στην Ευρώπη - οι κλασικές και, λιγότερο, οι βυζαντινές σπουδές, μελετήθηκε περισσότερο από ξένους γλωσσολόγους και φιλολόγους. Οι 'Ελληνες γλωσσολόγοι - και κατ' εξαίρεσιν φιλόλογοι με γλωσσικά ενδιαφέροντα - που ασχολήθηκαν επιστημονικά με ζητήματα της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας - και στους οποίους οι περιορισμοί του παρόντος αφιερώματος δεν μας επιτρέπουν να αναφερθούμε ονομαστικά - προήλθαν από τρεις ερευνητικούς χώρους: το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (με το θυγατρικό του αρχικά Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων).

Συστηματικά έργα ιστορίας της ελληνικής γλώσσας συνέγραψαν ο Γ. Χατζιδάκις, ο Μαν. Τριανταφυλλίδης, ο Γ. Αναγνωστόπουλος και ο γράφων, ενώ πανεπιστημιακές παραδόσεις ιστορίας της ελληνικής γλώσσας εξέδωσαν οι Γ. Κουρμούλης, Ν. Ανδριώτης, Αντ. Θαβώρης, Μιχ. Σετάτος, Χρ. Χαραλαμπάκης κ.α. Συλλογικά έργα, όπου εξετάζεται η ιστορία της ελληνικής γλώσσας, είναι και τα εκτενή άρθρα για την ελληνική γλώσσα στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (τ. Ελλάς) και στην Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος -Λαρούς - Μπριτάνικα (Ελλάς α' τομ.).

Ερευνητικά προβλήματα

Η έρευνας της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας είχε εξ αρχής να αντιμετωπίσει πολλά και δυσεπίλυτα προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά οξύνονταν συχνά ακόμη περισσότερο από εθνικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους, όπως συμβαίνει με επιστημονικά αντικείμενα - η γλώσσα είναι χαρακτηριστική περίπτωση - που έχουν εθνικές ή κοινωνικές προεκτάσεις. Θα θίξω, με μεγάλη συντομία, μερικά από αυτά.Η προέλευση της Ελληνικής υπήρξε ένα σημαντικό θέμα που απασχόλησε τους ιστορικούς της γλώσσας. Με την ίδρυση της επιστήμης της γλώσσας, της γλωσσολογίας (το 1816) διαπιστώθηκε από τους μελετητές μια στενή δομική (γραμματική και συντακτική) και λεξιλογική σχέση της Ελληνικής με άλλες ευρωπαϊκές και μη γλώσσες: αρχικά με τη Λατινική, τη Γοτθική (αρχαία Γερμανική) και τη Σανσκριτική (αρχαία Ινδική), έπειτα με τις γερμανικές γλώσσες γενικότερα (Γερμανική, Αγγλική, Ολλανδική, Νορβηγική, Δανική, Σουηδική) με τις σλαβικές (Ρωσική, Σερβική, Πολωνική κ.α.) με την αρχαία Περσική, την αρχαία Χεττιτική, με τις ιταλικές γλώσσες, με την Αλβανική, με την Κελτική και την Ταχαρική. Αυτό οδήγησε στη λεγόμενη ινδοευρωπαϊκή θεωρία, ότι δηλ. οι γλώσσες αυτές έχουν στενή γενετική σχέση μεταξύ τους, αποτελούν ιδιαίτερη οικογένεια γλωσσών (άλλη από τις ουραλοαλταϊκές γλώσσες, τις αφρικανικές, τις ινδιάνικες, τις σημιτικές, την κινεζική, κ.λπ., που αποτελούν άλλες μεγάλες γλωσσικές οικογένειες). 'Ετσι ερμηνεύεται και η στενή σχέση που εμφανίζουν μεταξύ τους σε αντίθεση με όλες τις άλλες γλώσσες που υπάρχουν (περ. 2.700). Η θεωρία αυτή είναι καθολικά σχεδόν παραδεκτή από τους γλωσσολόγους της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας καθώς και από όλους τους 'Ελληνες γλωσσολόγους, με θεμελιωτή της θεωρίας στην Ελλάδα τον Γ. Χατζιδάκι.

Το θέμα της γραφής υπήρξε εξίσου σημαντικό για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Επειδή η ιστορία μιας γλώσσας αρχίζει από τα χρόνια που σώζονται γραπτές μαρτυρίες, η ιστορία της ελληνικής γλώσσας παλαιότερα μεν θεωρούσαν ότι άρχιζε με τις πρώτες επιγραφές σε ελληνική αλφαβητική γραφή δηλ. τον 8ο π.Χ. αιώνα, αργότερα όμως (1953) με την ανάγνωση των πινακίδων της κρητομυκηναϊκής γραμμικής γραφής Β', οι απαρχές της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας μετατέθηκαν 7 αιώνες νωρίτερα στον 15ο π.χ. αιώνα (1450). Δεν έχουν ακόμη αποκρυπτογραφηθεί η γραμμική γραφή Α', που χρονολογείται περ. στο 1750 π.Χ. ούτε η ιερογλυφική του Ελλαδικού χώρου (περ. 2000 π.Χ.) Η επικρατήσασα ελληνική αλφαβητική γραφή (και η προέκτασή της, το λατινικό αλφάβητο, που είναι εξέλιξη του δυτικού ελληνικού αλφάβητου της Χαλκίδας) αποτελεί, από δομικής - λειτουργικής πλευράς (με την επινόηση της δήλωσης των φωνηέντων από τους 'Ελληνες), μεγάλης σημασίας επίτευγμα των Ελλήνων, έστω κι αν στοιχεία της γραφής (τα σημεία που δήλωναν σύμφωνα) δανείστηκαν οι 'Ελληνες από το σημιτικό αλφάβητο, όπως πιστεύεται από όλους τους μελετητές της ιστορίας της γραφής.

Η σχέση των διαφόρων φάσεων της ελληνικής γλώσσας δηλ. η σχέση της Νέας Ελληνικής με τη Βυζαντινή και την αρχαία ελληνική γλώσσα και η, άμεσα συνδεόμενη, ερμηνεία διαφόρων μεταβολών ή ομοιοτήτων στη γλώσσα των αντίστοιχων περιόδων, ήταν ένα μείζον πρόβλημα που προέκυψε στην έρευνα της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Από πού προήλθε η Νέα ελληνική, από την αρχαία με τη μεσολάβηση της Βυζαντινής ή απευθείας από την αρχαία και μάλιστα από συγκεκριμένες διαλέκτους της; Και πόσο διαφορετική ή ίδια και απαράλλακτη είναι η νέα ελληνική γλώσσα με την αρχαία; Σχετικά με τα θέματα αυτά διατυπώθηκε η περίφημη "αιολοδωρική θεωρία" του ποιητή Αθαν. Χριστόπουλου κ.α. σύμφωνα με την οποία η Νέα Ελληνική συνδέεται απευθείας με την αρχαία γλώσσα, της οποίας αποτελεί άμεση εξέλιξη, προερχόμενη μάλιστα όχι από την αρχαία αττική διάλεκτο αλλά από την αιολική και τη δωρική διάλεκτο. Ως προς την ομοιότητα - και άμεση συνέχεια - αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας, χρησιμοποιήθηκε το "επιχείρημα" της προφοράς της αρχαίας γλώσσας, η οποία εμφανίστηκε ότι ταυτιζόταν δήθεν με την προφορά της Νέας Ελληνικής, αφού όσες αλλαγές έγιναν στην προφορά έγιναν - σύμφωνα πάντοτε με την άποψη αυτή - ήδη στους κλασικούς χρόνους. Και τις δύο αυτές "θεωρίες" (της Αιολοδωρικής και της αρχαίας προφοράς) απέδειξε αβάσιμες και αναληθείς ο Γ. Χατζιδάκις, χρησιμοπιώντας την αυστηρή μέθοδο της ιστορικής γλωσσολογίας.

Ο μέγας αυτός γλωσσολόγος έδειξε ότι η Νέα Ελληνική είναι φυσική εξέλιξη της Ελληνικής των Βυζαντινών χρόνων που, με τη σειρά της, εξελίχθηκε από την Αλεξανδρινή Κοινή γλώσσα, η οποία προήλθε από την επικρατήσασα αρχαία αττική διάλεκτο. Μ' αυτόν τον τρόπο ο Χατζιδάκις και την αλήθεια αποκατέστησε και εδραίωσε την αίσθηση της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας, που με την αιολοδωρική θεωρία τιναζόταν στον αέρα, αφού η βυζαντινή Ελληνική και η Αλεξανδρινή Κοινή (20 αιώνων γλωσσική παράδοση!) φαίνονταν σαν να μην υπήρξαν ποτέ, ενώ αντιθέτως στηνόταν μια πλαστή γέφυρα που ένωνε απευθείας τη νέα Ελληνική με την αρχαία, και μάλιστα με δύο διαλέκτους που εκτοπίστηκαν νωρίς από την επικράτηση της αττικής διαλέκτου. Ως προς την προφορά ο Χατζιδάκις, ακολουθώντας τα διδάγματα της γλωσσικής επιστήμης, έδειξε ότι ανάμεσα στην προφορά της αρχαίας και της νέας γλώσσας υπάρχουν σημαντικές διαφορές, αναμενόμενες στην εξέλιξη κάθε φυσικής γλώσσας. Και για τις δύο θέσεις του, επιστημονικά αδιάσειστες και καθολικά αποδεκτές από τους γλωσσολόγους, ο Χατζιδάκις δέχθηκε σκληρές επιθέσεις από αγλωσσολόγητους επικριτές, οι οποίοι πίστευαν ότι με τα διδάγματα του μεγάλου γλωσσολόγου υπονομεύεται η ελληνικότητα της σύγχρονης γλώσσας των Ελλήνων, ενώ στην πραγματικότητα συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο: με τις απόψεις του Χατζιδάκι και άλλων αποδεικνυόταν η ενότητα και η άνευ χασμάτων συνέχεια της ελληνικής γλώσσας.

Το γλωσσικό ζήτημα - δηλαδή ο αγώνας για την καθιέρωση της προφορικής γλωσσικής παράδοσης (δημοτικής) και ως επίσημης γραπτής γλώσσας - υπήρξε, τέλος, μείζον πρόβλημα της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Η καθιέρωση της δημοτικής επιτεύχθηκε μεν το 1976, αλλά πέρασε από μια οξύτητα που διήρκεσε δύο περίπου αιώνες (19ο - 20ο) με τη μορφή ενός "γλωσσικού εμφύλιου" γνωστού με τον ιστορικό χαρακτηρισμό "γλωσσικό ζήτημα" (κατά το "ανατολικό ζήτημα").

Στην πραγματικότητα κι αυτό αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της ιστορικής εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας που σε καμιά άλλη γλώσσα δεν εμφανίζεται με τη μορφή της Ελληνικής (το παράδειγμα της Αραβικής διαφέρει), η διάσχιση της γλώσσας σε δύο μορφές χρήσης, τη λόγια αττικίζουσα γραπτή κυρίως γλώσσα (τη μετέπειτα καθαρεύουσα) και την απλή προφορική γλώσσας, τη φυσική εξέλιξη της αρχαίας μας γλώσσας (τη μετέπειτα δημοτική γλώσσα). Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι οι δύο αυτές μορφές παράδοσης της ελληνικής γλώσσας, η λόγια και η δημώδης, από τότε που γίνεται η διάσχιση (τον 1ο π.χ. αι., με το κίνημα των Αττικιστών) μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα (με ελάχιστες εξαιρέσεις, Σοφιανός κ.α.) δηλ. επί 10 αιώνες, είναι ευρύτερα αποδεκτές ως μια οιονεί φυσική γλωσσική κατάσταση.

Η γλωσσική διμορφία, δηλαδή (ο όρος διγλωσσία είναι άστοχος, γιατί δεν είχαμε ποτέ στην Ελλάδα δύο διαφορετικές γλώσσες, αλλά δύο διαφορετικές μορφές της ίδιας γλώσσας) χαρακτηρίζει την ελληνική γλώσσα επί αιώνες, πολύ πριν διχάσει τους λογίους σε αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Οι γνωστές διαμάχες για την επισημοποίηση της δημοτικής γλώσσας κράτησαν σε συνεχή εγρήγορση τόσο τους 'Ελληνες λογίους όσο και τους απλούς πολίτες. Με καμία άλλη γλώσσα δεν ασχολήθηκαν τόσοι πολλοί μελετητές (γλωσσολόγοι, φιλόλογοι, εκπαιδευτικοί, κοινωνιολόγοι, πολιτικοί, νομικοί κ.α.) και καμιάς άλλης γλώσσας οι ομιλητές δεν υπήρξαν τόσο ευαισθητοποιημένοι σε θέματα που αφορούν στη χρήση της γλώσσας όσο οι 'Ελληνες στην Ελλάδα. Βεβαίως, αυτή η κατάσταση απορρόφησε δυνάμεις - αναφέρομαι στους γλωσσολόγους - που θα μπορούσαν να είχαν δαπανηθεί σε άλλες πλευρές μελέτης της ελληνικής γλώσσας (γραμματική, σύνταξη, λεξικογραφία κ.λπ) πράγμα που άργησε να γίνει, συνετέλεσε ωστόσο στην ευρύτερη γλωσσική ευαισθητοποίηση των Ελλήνων για την οποία μιλήσαμε.

Επίλογος

Στο χώρο της γλωσσολογίας σήμερα παρατηρείται, δυστυχώς, μια κάμψη των σπουδών της ιστορικής γλωσσολογίας και της ιστορικής έρευνας των επιμέρους γλωσσών. Αυτό οφείλεται στο ότι κατά τον 20ο αιώνα η έμφαση δόθηκε στη συγχρονική σπουδή της γλώσσας, δηλ. τη γλώσσα ως κατάσταση και όχι ως εξέλιξη, στο είναι και όχι στο ιστορικό γίγνεσθαι των γλωσσών.

Στην πραγματικότητα, όμως, χρειαζόμαστε και τις δύο θεωρήσεις: και τη συγχρονική και τη διαχρονική - ιστορική μελέτη της γλώσσας. Ιδίως γλώσσες όπως η Ελληνική, με τη μακραίωνη και πολλαπλώς ενδιαφέρουσα ιστορική παράδοση και εξέλιξη, είναι ανάγκη να μελετώνται και ιστορικά. Αυτό πρέπει, νομίζω, να γίνει συνείδηση στα ελληνικά Πανεπιστήμια - στα παλαιότερα υπάρχει αυτή η αντίληψη - όπως πρέπει, πάση θυσία να τονωθεί η διαχρονική και ιστορική έρευνα της ελληνικής γλώσσας. Η επιστημονική προσφορά ενός Χατζιδάκι, ενός Ψυχάρη, ενός Τριανταφυλλίδη, του Κουρμούλη, του Ανδριώτη, του Τσοπανάκη και τόσων άλλων άξιων γλωσσολόγων της ιστορικής γλωσσολογίας πρέπει να βρει περισσότερους συνεχιστές, όπως συνέβη μέχρι σήμερα.

Νέοι γλωσσολόγοι, με τα διδάγματα της σημερινής γλωσσικής επιστήμης, που φώτισε πλείστα όσα θέματα στην ανάλυση των γλωσσών και στην όλη υφή και λειτουργία της γλώσσας, μπορούν να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν σημαντικές άγνωστες πλευρές του αχανούς και δυσεξερεύνητου πεδίου της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, ενός ερευνητικού χώρου που απαιτεί επίμοχθη αναζήτηση σε αρχαία κείμενα, σε επιγραφές, σε παπύρους, σε όλη τη γραπτή αλλά και την προφορική παράδοση, ιδίως στις διαλέκτους και στα ιδιώματα.

Η ιδιαιτερότητα της Ελληνικής, δηλ. η μοναδική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην αρχαία και τη σύγχρονη γλώσσα, όπως την περιγράφει λ.χ. ο αείμνηστος R. Browning ή όπως την είδε ο Γ. Χατζιδάκις εξετάζοντας στα μέσα του 20ου αιώνα το κείμενο της Κ. Διαθήκης σε σχέση με τη σημερινή γλώσσα («εκ των 4.900 περίπου λέξεων της Κ. Διαθήκης σχεδόν αι ημίσειαι, ήτοι λέξεις 2.280, λέγονται και σήμερον έτι εν τη κοινή λαλιά των δε λοιπών αι πλείσται μεν, 2.220 νοούνται καλώς υπό πάντων των Ελλήνων αναγιγνωσκόμεναι ή ακουόμεναι, ολίγαι δε μόνον, περί τας 400, είναι αληθώς ακατανόητοι υπό του ελληνικού λαού») αποτελεί μια γόνιμη πρόκληση για τον ερευνητή της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, ο οποίος καλείται να αναλύσει γλωσσολογικά αυτή τη σχέση και να ερμηνεύσει τους λόγους που την εδημιούργησαν.

Ο κ. Γιώργος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας στο Παν. Αθηνών.

Από το ένθετο περιοδικό της Καθημερινής "Επτά Ημέρες"
3 Οκτωβρίου 1999

http://abnet.agrino.org/htmls/H/H006.html

                 

Ἀνακοίνωσις τοῦ Πρωθυπουργοῦ Ἰ. Μεταξᾶ (Επετειακά) ΙΙ

Ἀνακοίνωσις τοῦ Πρωθυπουργοῦ Ἰ. Μεταξᾶ πρὸς τοὺς ἰδιοκτήτας καὶ ἀρχισυντάκτας τοῦ Ἀθηναϊκοῦ Τύπου εἰς τὸ Γενικὸν Στρατηγεῖον (ξενοδοχεῖον «Μεγάλη Βρεταννία») εἰς τὰς 30 Ὀκτωβρίου 1940

Ἡ ἀνακοίνωσις τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ

Κύριοι,

Έχω λογοκρισίαν [1] και ημπορώ να σας υποχρεώσω να γράφετε μόνον ό,τι θέλω. Aυτήν την ώραν όμως δεν θέλω μόνον την πέννα σας. Θέλω και την ψυχήν σας. Γι' αυτό σας εκάλεσα σήμερα για να σας μιλήσω με χαρτιά ανοιχτά. Θα σας ειπώ τα πάντα. Θα σας ειπώ ακόμη και τα μεγάλα μου πολιτικά μυστικά. Θέλω vα ξέρετε και σεις όλα τα σχετικά με την εθνικήν μας περιπέτεια ώστε να γράφετε, όχι συμμορφούμενοι προς τας οδηγίας μου, αλλά εμπνεόμενοι εις την προσωπική σας πίστιν από την γνώσιν των πραγμάτων.

Σας απαγορεύω να ανακοινώσητε σχετικά το παραμικρόν σ' οποιονδήποτε. Απολύτως και γιά οιονδήποτε λόγον. Κάθε παράβασις αυτής της εντολής μου θα έχη διά τον υπεύθυνον -και να είσθε βέβαιοι ότι θα ευρεθή ο υπεύθυνος- τας συνεπείας τας οποίας πρέπει να έχη σε πόλεμο ζωής ή θανάτου του Έθνους η προδοσία ενός μεγάλου μυστικού, έστω και αυτό αν έγινε από αφέλεια, χωρίς την παραμικρή κακή πρόθεσι. Φυσικά έχω τον λόγον σας...

Mη νομίσητε ότι η απόφασις του ΟΧΙ πάρθηκε έτσι, σε μια στιγμή. Μην φαντασθήτε ότι εμπήκαμε στον πόλεμο αιφνιδιαστικά. Ή ότι δεν έγινε παν ό,τι επετρέπετο και μπορούσε να γίνει διά να τον αποφύγωμε. Από την εποχήν της καταλήψεως της Αλβανίας το Πάσχα πέρυσι το πράγμα άρχισε να φαίνεται. Από τον περασμένο Μάιο είπα καθαρά στον κ. Γκράτσι [2] ότι αν προσεβαλλόμεθα εις τα εθνικά κυριαρχικά μας δικαιώματα, θα ανθιστάμεθα αντί πάσης θυσίας και δι' όλων των μέσων. Συγχρόνως όμως μου ήρχοντο από την Ρώμην, από την Βουδαπέστην, από τα Τίρανα, από παντού πληροφορίαι αντίθετοι [3].

Εις τας 15 Αυγούστου έγινεν ο τορπιλλισμός της ΕΛΛΗΣ. Γνωρίζετε ότι από την πρώτην στιγμήν διεπιστώθη ότι το έγκλημα ήτο Ιταλικόν. Εν τούτοις δεν επετρέψαμεν να γνωσθή ότι είχομεν και τας υλικάς πλέον αποδείξεις περί της εθνικότητος του εγκληματίου [4]. Συγχρόνως όμως διέταξα τα αντιτορπιλικά τα οποία συνώδευον τα πλοία που μετέφερον τους προσκηνητάς από την Τήνον μετά το έγκλημα, άν προσβληθούν από αεροπλάνα ή οπωσδήποτε άλλως να κάμουν αμέσως χρήσιν των όπλων των.

Θα σας αποκαλύψω τώρα, ότι τότε διέταξα να βολιδοσκοπηθή καταλλήλως το Βερολίνον. Μου διεμηνύθη εκ μέρους τον Χίτλερ, η σύστασις να αποφύγω οιονδήποτε μέτρον δυνάμενον να θεωρηθή από την Ιταλίαν πρόκλησις. Έκαμα το πάν διά να μη μπορούν οι Ιταλοί να εμφανισθούν ως δυνάμενοι να έχουν όχι αφορμάς ευλόγους, αλλ' ούτε ευλογοφανές παράπονον εκ μέρους μας, αν και από την πρώτην στιγμήν αντελήφθην τι πράγματι εσήμαινεν η όλως αόριστος σύστασις του Βερολίνου. Σεις καλύτερον παντος άλλου γνωρίζετε ότι έκαμα το πάν διά να μη δώσωμεν αφορμήν εμφανίσεως της Ιταλίας ως δυναμένης να έχη ευλογοφανείς καν αφορμάς αιτιάσεων. Λόγω του επαγγέλματός σας έχετε παρακολουθήσει εις όλες τις λεπτομέρειες την ιστορίαν των ατελειώτων ιταλικών προκλήσεων δημοσιογραφικών και άλλων, αλλά και την χριστιανικήν υπομονήν την οποίαν ετηρίσαμεν, προσποιούμενοι ότι δεν τις καταλαβαίνουμε, περιοριζόμενοι μόνον σε δημοσιογραφικάς ανασκευάς των ιταλικών εναντίον μας κατηγοριών [5].

Ομολογώ ότι εμπρός εις την φοβεράν ευθύνην της αναμίξεως της Ελλάδος εις τέτοιον μάλιστα πόλεμον, έκρινα πώς καθήκον μου ήτο να δω εάν θα ήτο δυνατόν να προφυλάξω τοv τόπον από αυτόν έστω και διά παντός τρόπου, ο οποίος όμως θα συμβιβάζετο με τα γενικώτερα συμφέροντα του Έθνους. Εις σχετικάς βολιδοσκοπήσεις προς την κατευθυνσιν τον Άξονος μου έδόθη να εννοήσω σαφώς ότι μόνη λύσις θα μπορουσε να είναι μία εκουσία προσχώρησιν της Ελλάδος εις την "Νέαν Τάξιν" [6]. Προσχώρησις που θα εγένετο όλως ευχαρίστως δεκτή από τον Χίτλερ "ως εραστήν του Ελληνικού πνεύματος".

Συγχρόνως όμως μου εδόθη να εννοήσω ότι η ένταξις εις την Νέαν Τάξιν προϋποθέτει προκαταρκτικήν άρσιν όλων των παλαιών διαφορών με τους γείτονάς μας, και ναι μεν αυτό θα συνεπήγετο φυσικά θυσίας τινάς διά την Ελλάδα, αλλά αι θυσίαι θα έπρεπε να θεωρηθούν απολύτως "ασήμαντοι" εμπρός εις τα "οικονομικά και άλλα πλεονεκτήματα" τα οποία θα είχεν διά την Ελλάδα ή Νέα Τάξις εις την Ευρώπην και εις την Βαλκανικήν. Φυσικά με πάσαν περίσκεψιν και ανεπισήμως επεδίωξα δι' όλων των μέσων να κατατοπισθώ συγκεκριμένως ποίαι θα ήσαν αι θυσίαι αυταί, με τας οποίας η Ελλάς θα έπρεπε να πληρώση την ατίμωσιν της εξ ιδίας θελήσεως προσφοράς της να υπαχθή υπό την Νέαν Τάξιν.

Με καταφανή προσπάθειαν αποφυγής σαφούς καθορισμού μου εδόθη να καταλάβω ότι η προς τους Έλληνας στοργή του Χίτλερ ήτο οι εγγυήσεις oτι αι θυσίαι αυταί θα περιορίζοντο "εις το ελάχιστον δυνατόν". Όταν επέμεινα να κατατοπισθώ, πόσον επί τέλους θα μπορουσε να είναι αύτο το έλάχιστον τελικώς, μάς εδόθη να καταλάβωμεν ότι τούτο συνίστατο εις μερικάς ικανοποιήσεις προς την Ιταλίαν δυτικώς μέχρι Πρεβέζης, ίσως και προς την Βουλγαρίαν ανατολικώς μέχρι Δεδεαγάτς [7].

Δηλαδή θα έπρεπε διά να αποφύγωμεν τov πόλεμον, να γίνωμεν εθελονταί δούλοι και να πληρώσωμεν αυτήν την τιμήν... με το άπλωμα του δεξιού χεριού της Ελλάδος προς ακρωτηριασμόν από την Ιταλίαν και του αριστερού προς ακρωτηριασμόν από την Βουλγαρίαν. Φυσικά δεν ήτo δύσκολον να προβλέψη κανείς ότι εις μίαν τοιαύτην περίπτωσιν οι Άγγλοι θα έκοβαν και αυτοί τα πόδια της Ελλάδος. Και με το δίκαιόν των.

Κυρίαρχοι πάντοτε της θαλάσσης δεν θα παρέλειπον, υπερασπίζοντες πλέον τον εαυτόν των, έπειτα από μίαν τοιαύτην αυτοδούλωσιν της Ελλάδος εις τους εχθρούς των να καταλάβουν την Κρήτην και τας άλλας νήσους μας τουλάχιστον. Το συμπέρασμα αυτό δεν προέκυψεν μόνον από την πλέον απλήν λογικήν, άλλά και από ασφαλείς και βεβαίας πληροφορίας εξ Αιγύπτου, καθ' ας ειχεν ήδη προμελετηθή και αντιμετωπισθή η ενέργεια που θα έπρεπε να γίνη ως φυσικόν επακόλουθον πάσης τυχόv εκουσίας ή ακουσίας συνεργασίας της Ελλάδος με τον Άξονα, εις τας ελληνικάς νήσους και προς παρεμπόδισιν εν περιπτώσει της δυνατότητος διά τόν Άξονα να τας χρησιμοποιήση.

Δεν δύναμαι αφ' ετέρου να μη παραδεχθώ ότι εις μίαν τοιαύτην περίπτωσιν το δίκαιον δεν θα ευρίσκετο με το μέρος της Κυβερνήσεως των Αθηνών και να μην αναγνωρίσω, ότι όταν ένας λαός, όπως ο αγγλικός, αμύνεται διά την ζωήν του, θα ήτο πλήρως δικαιολογημένος να κάνη τα ανωτέρω. Αλλά τότε ο Ελληνικός λαός δικαίως θα ετάσσετο εναντίον της κυβερνήσεως η οποία διά vα τον προφυλάξη από τον πόλεμον θα τον κατεδίκαζε εις εθελουσίαν υποδούλωσιν μετ' εθνικού ακρωτηριασμού. Αυτή η δήθεν προφύλαξις θα ήτο διά την τύχην της εις το μέλλον Ελληνικής φυλής, πλέον ολεθρία και από τας χειροτέρας έστω συνεπείας οποιουδήποτε πολέμου. Το δίκαιον λοιπόν, δεν θα ήτο με το μέρος της Κυβερνήσεως των Αθηνών, εάν η τελευταία ενήργει κατά τας υποδείξεις του Βερολίνου που ανέφερα. Το δίκαιον θα ήτο με το μέρος του Ελληνικού Λαού, ο οποίος θα κατεδίκαζεν αυτήν, και των Άγγλων οι οποίοι υπερασπίζοντες την ύπαρξίν των επίσης δικαίως θα ελάμβανον τα μέτρα που εφέροντο έχοντες μελετήσει, εισακούοντες άλλωστε τας δικαίας αιτιάσεις των Ελλήνων, οίαι θα προέκυπτον εν καιρώ εάν εδίδετο ή εύλογος αυτή αφορμή.

Θα εδημιουργούντο έτσι όχι δύο, όπως το 1916, άλλά τρείς αυτήν την φοράν Ελλάδες [8].

Η πρώτη θα ήτο η επίσημος των Αθηνών η οποία είχεν φθάσει εις την πόρωσιν και το κατάντημα διά να αποφύγη τον πόλεμον να δεχθή να γίνη εθελοντής δούλος, πληρώνουσα μάλιστα την τιμήν αυτήν και με την συγκατάθεσίν της να αυτοακρωτηριασθή τραγικώτατα, παραδίδουσα εις την δουλείαν πληθυσμούς αμιγώς Ελληνικούς και μάλιστα δύναμαι να είπω τους Ελληνικωτέρους των Ελληνικών τοιούτους. Δευτέρα θα ήτο η πραγματική Ελλάς. Δηλαδή η παμψηφία της κοινής γνώμης του Έθνους, το οποίον ποτέ δεν θα απεδέχετο την εκουσίαν του υποδούλωσιν πληρωνομένην μάλιστα με εθνικόν ακρωτηριασμόν αφόρητον και ισοδυναμούσαν με οριστικήν ατίμωσιν και μελλοντικήν βεβαίαν εκμηδένισιν του Ελληνισμού ως εννοίας και οντότητος, εκμηδένισιν πρώτον ηθικήν και δεύτερον εν συνεχεία της ηθικής και υλικήν.

Tο Έθνος ουδέποτε θα συνεχώρει εις τόν Βασιλέα και την Εθνικήν Κυβέρνησιν της 4ης Αυγούστου, τοιαύτην πολιτικήν.

Τρίτη τέλος θα προέκυπτε μία ακόμη Ελλάς, η Ελλάς την οποίαν δεν θα παρέλειπον να δημιουργήσουν, φυσικά με την επίκλησιν του δημοκρατισμού, οι δημοκρατικοί Έλληνες υπό την κάλυψιν του βρετανικού Στόλου εις τα νήσους, Κρήτην και εις τας άλλας. Η τρίτη αυτή Ελλάς, η "Δημοκρατική" θα είχε με το μέρος της όχι μόνον την πρόθυμον υποστήριξιν της Αγγλίας εις την οποίαν θα έδιδε το δικαίωμα να καλύψη τας νήσους μας, καλυπτομένη και η ιδία εις την Βόρειον Αφρικήν, αλλά θα είχε με το μέρος της και το Εθνικόν δίκαιον. Η ηθική της δύναμις λοιπόν θα απερρόφα μοιραίως την επίσημον Ελλάδα, διότι θα διέθετεν η τρίτη αυτή Ελλάς, την ανεπιφύλακτον έγκρισιν και ενίσχυσιν της ανεπισήμου, της "δευτέρας" Ελλάδος, της Εθνικής δημοσίας γνώμης εν τη παμψηφία της.

Έζησα κύριοι την περίοδον του Εθνικού Διχασμού που εδημιουργήθη το 1916 όταν από την κατάστασιν εκείνην προέκυψαν δύο Ελλάδες, η των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης. Τον κίνδυνον από μίαν νέαν διαίρεσιν της Ελλάδος προκύπτουσαν συνεπεία του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, όπως η διαίρεσις του 1916 πρέκυψε συνεπεία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, μίαν νέαν διαίρεσιν μάλιστα πολύ τραγικωτέραν, διότι όπως την εσκιαγράφησα δεν θα είναι καν διχασμός, αλλά τριχοτομισμός. Toν κίνδυνον αυτόν τον θεωρώ κύριοι, διά το Έθνος και το μέλλον του ασυγκρίτως χειρότερον από τον πόλεμον, έστω και αυτόν τον πόλεμον, από τον οποίον είναι δυνατόν και δουλωμένη ακόμη να βγη προσωρινώς η Ελλάς. Λέγω προσωρινώς, διότι πιστεύω ακράδαντα ότι τελικώς η νίκη θα είναι με το μέρος μας.

Γιατί οι Γερμανοί δεν θα νικήσουν. Δεν μπορεί να νικήσουν.

Υπάρχουν πολλά εμπόδια.

Η Ελλάς είναι αποφασισμένη να μη προκαλέση, μεν, με κανένα τρόπο κανένα, αλλά και με κανένα τρόπο να μη υποκύψη. Προ παντός είναι αποφασισμένη να υπερασπίση τα εδάφη της, έστω και αν πρόκειται να πέση. Ήδη δε, η απόφασίς της αυτή και η πολιτική της αυτή, χάρις εις την οποίαν απρόκλητα προσεβλήθη, χάρισαν στον τόπο και στον λαό μας το πλέον ανεκτίμητον των αγαθών και το μεγαλύτερον στοιχείον της δυνάμεως του: Αυτή η πολιτική έδωσεν εις τον λαόν την απόλυτη ψυχική, και πανεθνική ένωσί του [9].

Σήμερα όμως επί πλέον υπάρχουν και μερικοί άλλοι παράγοντες που προδικάζουν την τελική μας νίκη. Η Τουρκία δεν είναι όπως το 1916 σύμμαχος των Γερμανών. Είναι σύμμαχος των Άγγλων [10]. Η Βουλγαρία βέβαια ενεδρεύει και τώρα όπως και τότε, αλλ' εν πάση περιπτώσει αυτήν την εποχήν τουλάχιστον προς το παρόν δεν τολμά. Ο καιρός όμως δεν δουλεύει για τον Άξονα. Δουλεύει για τους αντιπάλους του. Τέλος διά την Γερμανίαν η νίκη θα ήτο εν πάση περιπτώσει δυνατή μόνο με κοσμοκρατορίαν.

Αλλ' η κοσμοκρατορία διά την Γερμανίαν κατέστη οριστικά αδύνατος στην Δουνκέρκη [11]. Ο πόλεμος διά τον Άξονα έχει χαθή, από την στιγμήν που η Αγγλία διεκήρυξε: "Θα πολεμήσωμεν έστω και μόνον εις το νησί μας και πέραν των θαλασσών, θα πολεμήσωμεν μέχρι της νίκης" [12]. Αλλά επί πλέον και ημείς οι Έλληνες πρέπει να γνωρίζωμεν ότι δεν πολεμούμεν μόνον διά την νίκην, αλλά και διά την δόξαν [13].

Δεν ξέρω αν κανείς αντιβενιζελικός από σας είναι πάντοτε αδιάλλακτος.

"Είμαι εγώ, κύριε Πρόεδρε", απήντησεν ο παριστάμενος παλαίμαχος και αδιάλλακτος αρθρογράφος του αντιβενιζελικού τύπου κ. Κρανιωτάκης [14].

Λοιπόν ακούστε διά να συνεννοηθούμε. Εγώ, κύριοι, όπως επαρκώς σας εξήγησα, ετήρησα μέχρι σήμερον την πολιτικήν του αειμνήστου Βασιλέως Κωνσταντίνου, δηλαδή την πολιτικήν της αυστηράς ουδετερότητος. Έκαμα το παν διά να κρατήσω την Ελλάδα μακράν της συγκρούσεως των μεγάλων κολοσσών. Ήδη μετά την άδικον επίθεσιν της Ιταλίας, η πολιτική την οποίαν ακολουθώ είναι η πολιτική του αειμνήστου Βενιζέλου. Διότι είναι η πολιτική του συνταυτισμού της Ελλάδος με την τύχην της δυνάμεως, διά την οποίαν η θάλασσα είναι ανέκαθεν όπως και διά την Ελλάδα, όχι το εμπόδιον που χωρίζει αλλά η υγρά λεωφόρος που συνδέει. Βέβαια εις την ιστορίαν μας την νεωτέραν δεν είχομεν μόνον ευγνωμοσύνης λόγους και αφορμάς διά την Αγγλίαν, της οποίας άλλως τε η μεταπολεμική, πολιτική των τελευταίων ιδίως ετών, είναι πολιτική μεγίστων και ιστορικών αγγλικών ευθυνών [15]. Αλλά τας ευθύνας της αυτάς η Αγγλία τας αποδίδει σήμερον με την υπερήφανον αποφαστικότητα λαού μεγάλου, σώζοντος την ελευθερίαν του κόσμου και του πολιτισμού. Διά την Ελλάδα η Αγγλία είναι η φυσική φίλη και επανειλημμένως εδείχθη προστάτρια, ενίοτε δε η μόνη προστάτρια. Η νίκη θα είναι και δεν μπορεί παρά να είναι δική της. Θα είναι νίκη του Αγγλοσαξωνικού κόσμου, απέναντι του οποίου η Γερμανία, η οποία αφού έως τώρα δεν ηδυνήθη να επιτύχη οριστικόν αποτέλεσμα, είναι καταδικασμένη να συντριβή. Διότι από τώρα και πέρα ο ορίζων δεν πρέπει να θεωρήται διά τον Άξονα ανέφελος ούτε προς Ανατολάς και η Ανατολή είναι πάντοτε μυστηριώδης [16]. Πάντοτε ήτο, αλλά σήμερον υπέρ ποτέ είναι γεμάτη απρόοπτα και μυστήριο. Τελικώς λοιπόν θα νικήσωμεν. Και θέλω φεύγοντες από την αίθουσαν αυτήν να πάρετε μαζί σας όλην την δική μου απόλυτη βεβαιότητα, ότι θα νικήσωμεν. Εν τούτοις πρέπει να σας επαναλάβω ό,τι επισημότερον διεκήρυξα από την πρώτην στιγμήν. Η Ελλάς δεν πολεμά διά την νίκην. Πολεμά διά την Δόξαν. Και διά την τιμήν της. Έχει υποχρέωσιν προς τον εαυτόν της να μείνη αξία της ιστορίας της.

Η Ιταλία είναι μεγάλη δύναμις, όταν δε προχθές έγινεν η πρώτη αεροπορική επιδρομή, ομολογώ ότι με έκπληξιν ήκουσα εις σχετικήν ερώτησίν μου την απάντησιν, ότι τα επιδραμόντα αεροπλάνα ήσαν μόνον ιταλικά [17]. Αυτό φθάνει να σας δώση να καταλάβετε με ποιες ιδέες μπήκα στον πόλεμο. Αλλά υπάρχουν στιγμές κατά τις οποίες ένας λαός οφείλει, αν θέλη να μείνη μεγάλος, να είναι ικανός να πολεμήση, έστω και χωρίς καμμίαν ελπίδα νίκης. Μόνον διότι πρέπει. Γνωρίζω ότι ο ελληνικός λαός θα ήτο αδύνατον να δεχθή άλλο τι αυτήν την στιγμήν. Διότι είναι ελεύθερος και απερίσπαστος εις την φυσικήν ευθυκρισίαν και υπερηφάνειαν, εφ' όσον δεν εδόθη ευκαιρία να θολωθή η κρίσις του δι' αγοραίων θορύβων και παραπλανητικών εκστρατειών. Εκάμαμεν ότι ήτο δυνατόν διά να μη έχωμεν το παραμικρόν άδικον. Και θα εξακολουθήσωμεν την ιδίαν τακτικήν μέχρι τέλους. Σας έχω στο τραπέζι μερικά έγγραφα. Είναι όλαι αι αποδείξεις της ιταλικής ενέδρας εκ προμελέτης. Όταν τελειώσω μπορείτε να τα δείτε. Περιττόν να πάρετε σημειώσεις. Συντομώτατα θα δημοσιευθούν εις την Λευκήν Βίβλον, η οποία διέταξα να εκδοθή το ταχύτερον. Δεν σας κρύβω κύριοι, ότι η κατάστασις είναι εξαιρετικά δύσκολη. Μας περιμένουν μάλιστα δοκιμασίαι μεγάλαι. Διά να μη δώσω ευκαιρίαν προς την επιζητουμένην διά παντός τρόπου αφορμήν κατασυκοφαντήσεώς μας, ευρέθην υποχρεωμένος να πάρω μίαν απόφασιν εξόχως σοβαράν. Να μην κάμω την επιστράτευσιν, όταν από καιρού την εζήτησε και εξηκολούθησεν επανειλημμένως να μού την ζητά το Επιτελείον... [18]

Ο ιταλικός όγκος λοιπόν ευρήκεν απέναντι του δυνάμεις πάρα πολύ ασθενείς, τουλάχιστον διά την κρούσιν των πρώτων ημερών. Ο ρόλος σας είναι σήμερον μεγάλος και επισημότατος.

Μη χάνετε το θάρρος σας, οτιδήποτε και αν γίνη. Διότι άλλως αδύνατον να φανήτε άξιοι του λαού σας και του καθήκοντος σας, το οποίον είναι να συντηρήσητε την ιερή φλόγα του ελληνικού λαού, να βοηθήσητε τον μαχόμενον Στρατόν, να υπάρξητε συνεργάται της Κυβερνήσεως, ότι και αν αισθάνεσθε δι' αυτήν. Πρέπει να πιστεύσητε σεις διά να μπορέσετε να μεταδώσητε την πίστιν εις το κοινόν σας, μολονότι αυτήν την φοράν έχομεν όλοι μας να πάρωμεν από τον Ελληνικόν λαόν, και από το απερίγραπτον θάρρος του και όχι να του δώσωμεν.

Θέλω ακόμη να σας ειπώ κάτι. Ξέρω με βεβαιότητα ότι από την φοβεράν αυτήν δοκιμασίαν η Ελλάς θα υποφέρη. Ξέρω όμως επίσης με βεβαιότητα ότι τελικώς θα εξέλθη όχι μόνον ένδοξος αλλά και μεγαλύτερη. Θα προσέξατε το τηλεγράφημα του κ. Τσώρτσιλ το οποίον εδημοσιεύθη σήμερον εις τας εφημερίδας, ανακοινωθέν από του Υπουργείου Εξωτερικών [19]. Λοιπόν επειθυμώ να σας τονίσω τούτο: εκείνοι οι οποίοι εις το τηλεγράφημα αυτό δεν βλέπουν γραπτήν την επιβεβαίωσιν αγράφου συμφωνίας διά τα Δωδεκάνησα, δεν ξέρουν να διαβάζουν μέσα από τις γραμμές. Και κάτι άλλο. Τα Δωδεκάνησα προδικάζουν...

--------------------------------------------------------------------------------

Σημειώσεις (Γ.Λ. Μπακοῦρος)

1. Τα άρθρα του Συντάγματος του 1911 τα οποία ανεστάλησαν την 4ην Αυγούστου 1936 ήταν τα 5,6,10,11,12,14,20 και 95. Το 14 εξασφάλιζε την ελευθερία του Τύπου και απαγόρευε την λογοκρισία.

2. Εμμανουέλλε Γκράτσι. Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα από 19 Απρ. 1939. Προσπάθησε να αποτρέψει τον Μουσσολίνι και τον Τσιάνο (υπουργό Εξωτερικών) από το να επιχειρήσουν ιταλικήν εισβολήν στην Ελλάδα. Οι προσπάθειές του σχολιάζονταν στην Ρώμη ειρωνικά. Ο ίδιος ο Μουσσολίνι τον είχε κατηγορήσει ότι ήταν "φιλέλληνας, αλλά ότι δεν έπρεπε να εκπλήσσεται κανείς, δεδομένου ότι είχε κλασσική μόρφωση". (Εμ. Γκράτσι, "Η Αρχή του Τέλους", ΕΣΤΙΑ 1980, σελ. 212.)

Για την Ελλάδα, ο Γκράτσι, στο ίδιο βιβλίο, σελ. 212, γράφει: "...τρέφω για την ευγενή εκείνη χώρα μια πολύ έντονη συμπάθεια...".

3. Ιδίως οι πληροφορίες που έστελνε ο πρέσβης μας στην Ρώμη Ιωάννης Πολίτης ήταν πολύτιμες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, με τηλεγράφημά του στις 23 Οκτωβρίου, προέβλεπε εκδήλωση της ιταλικής επιθέσεως το τεραήμερο 25 έως 28 Οκτωβρίου.

4. Με ανακοινωθέν του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού της 30ής Οκτωβρίου 1940, το Υπουργείο Ναυτικών ανεκοίνωσε, επισήμως πλέον, ότι τον τορπιλισμόν του ευδρόμου μας ΕΛΛΗ "...εξετέλεσεν ιταλικόν υποβρύχιον... το γεγονός τούτο δεν ανεκοινώθη μέχρι τούδε επισήμως διά λόγους πολιτικής σκοπιμότητος, οίτινες βεβαίως εξέλιπον ήδη".

5. Απαντήσεις στις ιταλικές αιτιάσεις έδινε το "Αθηναϊκόν Πρακτορείον". Είχε ιδρυθεί το 1905 με πρωτοβουλία του Υπουργείου Εξωτερικών και λειτουργούσε κάτω από κρατική εποπτεία.

6. "Νέα Τάξις". Όρος της ναζιστικής προπαγάνδας. Η "Νέα Τάξις" θα επικρατούσε στην Ευρώπη μετά την επικράτηση του "χιλιόχρονου" Τρίτου Ράιχ!

7. Δεδεαγάτς. Ονομασία της Αλεξανδρουπόλεως επί Τουρκοκρατίας.

8. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος σχηματίζει "προσωρινή" κυβέρνηση, στις 13 Σεπτεμβρίου 1916 (π.ημ.), αρχικώς στα Χανιά της Κρήτης και από 26 Σεπτεμβρίου στην Θεσσαλονίκη. Επί εννιά μήνες η χώρα έχει δύο κυβερνήσεις. Στις 22 Μαΐου 1917 απομακρύνεται από το θρόνο ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Στις 11 Ιουνίου 1917 παραιτείται ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, πρωθυπουργός της κυβερνήσεως των Αθηνών, και στις 17 Ιουνίου επιστρέφει στην Αθήνα ο Βενιζέλος.

9. Είναι γεγονός ότι την 28η Οκτωβρίου 1940, ο λαός μας βρέθηκε, όσο ποτέ άλλοτε, ενωμένος. Τα πολλά "εγώ" έγιναν "εμείς".

10. Η Τουρκία θα παραβιάσει κατάφωρα την αγγλο-γαλλο-τουρκικήν συμμαχίαν της 19ης Οκτωβρίου 1939 και δεν θα βγει στον πόλεμον παρά μόνον στις 12 Φεβρουαρίου 1945, όταν η Γερμανία καταρρέει. Μέχρι τότε θα παίζει ένα ευφυιέστατο, αλλά ανέντιμο παιχνίδι. Θα ερωτοτροπεί και με τα δύο εμπόλεμα στρατόπεδα, εκθέτοντας σε πλειοδοτικό διαγωνισμό την εύνοιά της και θα προσπαθεί να αποκομίζει ανταλλάγματα, εις βάρος κυρίως της χώρας μας.

11. Πράγματι η Γερμανία έχασε την ευκαιρία να αιχμαλωτίσει στην Δουνκέρκη το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα και τις γαλλικές μεραρχίες του Βορείου Τομέως (28 Μαΐου έως 4 Ιουνίου 1940). Το "θαύμα" της εκκενώσεως της Δουνκέρκης στέρησε την Γερμανία από την δυνατότητα να κάμψει την αντίσταση της Βρετανίας και να κερδίσει τον πόλεμον το καλοκαίρι του 1940.

12. Από την μνημειώδη ομιλία του Τσώρτσιλ στο Βρετανικό κοινοβούλιο στις 4 Ιουνίου 1940.

13. Η φράση αυτή, καθώς και μια ιδιόχειρη σημείωση προς τον εκδότη της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ Γεώργιον Βλάχον, "υπέρ την Νίκην η Δόξα", θα δώσουν αφορμή σε ορισμένους να υποστηρίξουν ότι ο Μεταξάς δεν πίστευε ότι ήταν δυνατόν να νικήσουμε τους Ιταλούς. Παραπέμπουν και στο "Ημερολόγιό" του, όπου την δεύτερη μέρα του πολέμου σημειώνει: "Με ανησυχεί η υπεραισιόδοξος κοινή γνώμη". Βεβαίως, ένας υπεύθυνος ηγέτης πρέπει να αντιμετωπίζει όλα τα ενδεχόμενα. Δεν ήταν δυνατόν ο Μεταξάς, με το επιτελικό του δαιμόνιο, να συμμερισθεί την ανεύθυνη αισιοδοξία, με την οποίαν οι πιτσιρικάδες της Αθήνας έγραφαν με κιμωλία στα τραμ και τα λεωφορεία "ΑΘΗΝΑ-ΤΙΡΑΝΑ-ΡΩΜΗ", περιφρονώντας Γεωγραφία και Στρατηγική.

14. Πρόκειται, κατά πάσαν πιθανότητα, για τον Νικόλαον Κρανιωτάκην, αρχισυντάκτη της ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ και της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ.

15. Εννοεί την ηττοπαθή πολιτικήν, ιδίως του Νέβιλ Τσάμπερλαιν, που επέτρεψε στον Χίτλερ να κερδίσει χρόνο για συμπλήρωση των εξοπλισμών της Γερμανίας και να αποτολμήσει την ανακατάληψη της Ρηνανίας, την ενσωμάτωση της Αυστρίας, την διάλυση της Τσεχοσλοβακίας κ.λπ.

16. Ίσως να προβλέπει ο Μεταξάς ότι παρ' όλον ότι υπάρχει το Σύμφωνον Ρίμπεντροπ-Μολότωφ της 23ης Αυγούστου 1939, δεν αποκλείεται, μελλοντικώς, αναμέτρηση της Γερμανίας με την Σοβιετική Ένωση.

17. Υπαινιγμός για το ότι κάποτε ο Χίτλερ θα σπεύσει να βοηθήσει τον Ιταλό δικτάτορα.

18. Η επιμονή του Μεταξά να μην κηρύξει επιστράτευση οφείλεται σε αρκετούς λόγους. Παρατεταμένη επιστράτευση σημαίνει τεράστιες δαπάνες, μείωση του παραγωγικού δυναμικού της χώρας, κόπωση και πτώση του ηθικού των επιστρατευμένων. Ειδικώς όμως για την περίοδο που προηγήθηκε της ιταλικής επιθέσεως, υπήρχε και ο κίνδυνος να θεωρηθεί ως πρόκληση από την κυβέρνηση της Ρώμης, η έστω και μερική επιστράτευση της Ελλάδος. Ο Άγγελος Σ. Βλάχος στο βιβλίο του «Μια φορά κι έναν καιρό ένας διπλωμάτης», τόμος Α', σελ. 57, περιγράφει μια πολιτικοστρατιωτική σύσκεψη, περί τα τέλη Σεπτεμβρίου 1940, στην οποίαν έλαβε μέρος και ο ίδιος. Στην έντονη σύσταση του Στρατηγού Ι. Πιτσίκα, που ήταν Διοικητής του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας, για άμεση επιστράτευση, ο Μεταξάς αποκρίθηκε: «Άκουσε Πιτσίκα! Δεν κινδυνεύεις εσύ να σε βγάλει προδότη η Ιστορία! Κινδυνεύω εγώ! Αν διατάξω επιστράτευση, για έναν στρατιώτη που θα στέλνω στα σύνορα ο Μουσσολίνι θα στέλνει δύο και τότε η ελάχιστη ελπίδα που έχουμε να μην επιτύχει το σχέδιό τους θα εξατμισθεί!».

[Σημ. Φ.Μ.: Αντί ασκόπου γενικής επιστρατεύσεως, είχε γίνει, όμως, μυστική επιστράτευσις συγκεκριμένων μονάδων, είχαν γίνει ασκήσεις και είχαν αναπτυχθεί λεπτομερή σχέδια επιστρατεύσεως, τα οποία εκτελέστηκαν υποδειγματικώς. (Βλ. π.χ. Χαράλαμπος Νικολάου, ταξίαρχος ε.α., τ. καθηγητής στρατιωτικής ιστορίας ΣΣΕ, «Η οργάνωση και η προπαρασκευή του Ελληνικού Στρατού κατά τον πόλεμο του 1940-1941», στο «Ο Ελληνικός Στρατός και το Έπος της Β. Ηπείρου (1940-41)», εκδ. περιοδικού «Στρατιωτική Ιστορία», σειρά «Μεγάλες Μάχες», τ. 3, Οκτ. 2001.)]

19. Πρόκειται, προφανώς, για το γνωστό τηλεγράφημα του Τσώρτσιλ, το οποίον κατέληγε με την φράση: "Μαζί θα μοιρασθώμεν την Νίκην".

--------------------------------------------------------------------------------

Ἐπιπρόσθετες σημειώσεις (Φ.Ν. Μπουρλᾶς, 28-10-2008)

Ἡ ἀνακοίνωσις τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ δημοσιεύθηκε ἐπίσης ἀπὸ τὴν ἐφημερίδα «Καθημερινή»:

Ἀντώνης Καρκαγιάννης, «Ὁ Ἰωάννης Mεταξᾶς ἦταν «ἕτοιμος ἀπὸ καιρὸ» νὰ πεῖ τὸ OXI...», «Ἡ Καθημερινή», 27-10-2002.

Ἀντώνης Καρκαγιάννης, «Τὸ κείμενο τοῦ Μεταξᾶ», «Ἡ Καθημερινή», 30-10-2002.

Γιὰ τὴν πολιτικὴ τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ καὶ τὴν προετοιμασία τῆς Ἑλλάδος γιὰ τὸ μεγάλο ΟΧΙ, βλέπε ἐπίσης, ἐνδεικτικῶς:

Ἰωάννης Μεταξᾶς.Ὁ δικτυακὸς τόπος τῆς ἱστορικοῦ- ἀρχαιολόγου Ἰωάννας Φωκᾶ γιὰ τὸν παππού της καὶ κυβερνήτη τοῦ ΟΧΙ Ἰωάννη Μεταξᾶ.

Φωτεινὴ Τομαῆ, «Τὸ ἄλλο πρόσωπο τοῦ Ἰωάννη Μεταξᾶ», «Τὸ Βῆμα», 3-8-2008. («Η σημερινή μνεία γίνεται με αφορμή μια επώδυνη επέτειο για τη χώρα μας, ένα πραξικόπημα (4-8-1936), που όμως είναι γενναίο να ειπωθεί εδώ ότι μπορεί να ανέστειλε τον κοινοβουλευτισμό, με όλες τις συνέπειες που αυτό εσήμανε για τον τόπο, αλλά συνετέλεσε στη στρατιωτική προπαρασκευή της χώρας, στο μέτρο που βοηθούσαν βεβαίως οι συνθήκες, επιτρέποντάς της να γράψει μία από τις ενδοξότερες και ηρωικότερες σελίδες της ιστορίας της, σε αντίθεση με εκείνο της 21ης Απριλίου, που οδήγησε σε καταρράκωση του στρατιωτικού φρονήματος και σε κρίση στις σχέσεις λαού και στρατού.»)

Ἰ. Κολιόπουλος, «Ὁ «μπαρμπα Γιάννης» τῆς 28ης Ὀκτωβρίου», «Ἡ Καθημερινή», 27-10-2007. («Η αλήθεια προκύπτει αβίαστα από τις πηγές της εποχής. Είναι γνωστό, πέραν κάθε αμφιβολίας α) ότι ο Μεταξάς πήρε μόνος του την απόφαση να αντισταθεί η Ελλάς κατά της Ιταλίας χωρίς καν να συμβουλευθεί τον ανώτατο άρχοντα, β) ότι αυτή του η απόφαση ήταν προϊόν ορθολογικής αναλύσεως όλων των αντικειμενικών δεδομένων που είχε στη διάθεσή του, γ) ότι πίστευε πως ο πόλεμος και τα συνακόλουθα δεινά ήταν προτιμότερα, από τη σκοπιά των εθνικών συμφερόντων, από την εθελουσία και ατιμωτική υποταγή και δ) ότι ήταν πεπεισμένος πως η απόφασή του είχε την ομόθυμη απόφαση του πολιτικού κόσμου και του έθνους.»)

Ἰωάννα Φωκᾶ, «Ἀπὸ τὸν Μάρτιο τοῦ 1939 εἶχε ἀποφασίσει νὰ πεῖ τὸ ΟΧΙ», «Ἡ Καθημερινή», 27-10-2007.

Γ.Π. Μαλοῦχος, «Ὁ ρόλος τοῦ Μεταξᾶ στὸν Πόλεμο τοῦ ᾿40», «Ἡ Καθημερινή», 28-10-2006. (Μίκης Θεοδωράκης: «Ἔκλαιγε ὅλη ἡ πόλη γιὰ τὸν Μεταξᾶ.» Γρηγόρης Φαράκος: «Στὴν κηδεία τοῦ Μεταξᾶ ἐγὼ παρευρέθηκα.»)

Ἀντώνης Καρκαγιάννης, «Ποιός τελικὰ εἶπε τὸ «ΟΧΙ»;», «Ἡ Καθημερινή», 31-10-2007.

Γιῶργος Κεκαυμένος, «Ὁ Μεταξᾶς, τὸ ΟΧΙ καὶ ἡ Δημοκρατικὴ Παράταξη», Ἀντίβαρο, Νοέμβριος 2007.

http://pheidias.antibaro.gr/1940/metaxas.htm

Ἀνακοίνωσις τοῦ Πρωθυπουργοῦ Ἰ. Μεταξᾶ (Επετειακά) Ι

Ἀνακοίνωσις τοῦ Πρωθυπουργοῦ Ἰ. Μεταξᾶ πρὸς τοὺς ἰδιοκτήτας καὶ ἀρχισυντάκτας τοῦ Ἀθηναϊκοῦ Τύπου εἰς τὸ Γενικὸν Στρατηγεῖον (ξενοδοχεῖον «Μεγάλη Βρεταννία») εἰς τὰς 30 Ὀκτωβρίου 1940

(«Ὁ Ἑλληνικὸς Στρατὸς κατὰ τὸν Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον - Ὁ Ἑλληνοϊταλικὸς Πόλεμος 1940-41 - Ἡ Ἰταλικὴ εἰσβολὴ 28/10/1940 μέχρι 13/11/1940», ἔκδοσις ΓΕΣ/ Διεύθυνσις Ἱστορίας Στρατοῦ, 1960. Ἡ εἰσαγωγὴ καὶ οἱ σημειώσεις εἶναι τοῦ Γιάννη Λ. Μπακούρου, ἀπὸ ἀναδημοσίευση τῆς ἀνακοινώσεως Μεταξᾶ, στὸ περιοδικὸ «Πολιτικά Θέματα», 27 Ἰαν. 1995, «Κείμενα Ἑλλήνων».)

Φειδίας Ν. Μπουρλᾶς

Ἀθήνα, 28 Ὀκτωβρίου 1997

Εἰσαγωγή

Τετάρτη, 30 Οκτωβρίου 1940. Τρίτη μέρα του πολέμου. Τα στρατεύματά μας δεν έχουν περάσει ακόμη στην αντεπίθεση. Οι Ιταλοί διατηρούν την πρωτοβουλία. Στον παραλιακό τομέα και στην Πίνδο προχωρούν. Μόνο στο κέντρο, στην γραμμή Καλαμάς-Καλπάκι έχουν αναχαιτισθεί.

Στην Αθήνα, ο πρωθυπουργός Ι. Μεταξάς καλεί, στο Γενικό Στρατηγείο (στο ξενοδοχείο "Μεγάλη Βρεταννία") τους εκδότες και αρχισυντάκτες των εφημερίδων και "κεκλεισμένων των θυρών" τους ενημερώνει για το πώς φτάσαμε σε πολεμική αναμέτρηση με την φασιστική Ιταλία.

Ο διοπτροφόρος πρεσβύτης, που το παρουσιαστικό του δεν έχει τίποτε το επιβλητικό, δεν είναι εκείνη την κρίσιμη ώρα, ο δικτάτωρ του "αποφασίζομεν και διατάσσομεν". Είναι ο ηγέτης μιας μικρής χώρας που έχει αποδυθεί σε αγώνα υπάρξεως. Ο ηγέτης ενός λαού που διεξάγει αγώνα υπέρ βωμών και εστιών. Ο ηγέτης που, εδώ και τρεις μέρες, σηκώνει στους ώμους του το συντριπτικό βάρος μιας ιστορικής αποφάσεως και μιας ευθύνης τρομακτικής.

Τα άγρια χαράματα της Δευτέρας 28 Οκτωβρίου, η Ιστορία χτύπησε την πόρτα του μικροαστικού σπιτιού του. Τον βρήκε μόνον. Κατάμονο. Ούτε ένας επιτελής κοντά του. Ούτε ένας υπασπιστής δίπλα του. Ενώπιος ενωπίω! Η Ιστορία αναμένει επιτακτικά μια απάντηση. Θα την δώσει αυτός. Χωρίς να ζητήσει κάποιων άλλων τις γνώμες, τις σκέψεις, τις συμβουλές. Συγκλονιστικό το ραντεβού με την Ιστορία. Λιγόλεπτη καταλυτική δοκιμασία. Το πνεύμα συντρίβει την ύλη. Η ψυχή ορθώνεται πανίσχυρη, απαλλαγμένη από αδυναμίες, δισταγμούς και αμφιβολίες. Λυτρωμένη από μνησικακίες, πάθη και μικροψυχίες.

Όταν ο Μεταξάς θα προφέρει το ΟΧΙ θα είναι πλέον ένας άνθρωπος ανανεωμένος. Αψεγάδιαστος. Περήφανος. Μεγάλος. Αποφασισμένος για όλα. Επιβλητικός. Έτσι θα παρουσιαστεί μπροστά στους εκπροσώπους του Τύπου.

Σαν να προαισθάνεται ότι το τέλος της ζωής του πλησιάζει, εμπιστεύεται στους δημοσιογράφους τις πιο ενδόμυχες σκέψεις του. Τις "εξομολογήσεις του".

Δεν πρόκειται για μια ψυχρή "ενημέρωση Τύπου". Το τονίζει ο ίδιος. Δεν θέλει μόνο την πένα τους. Θέλει και την ψυχή τους.

Το κλίμα έχει αλλάξει. Μέσα σε λίγες ώρες, το πρωινό της πρώτης μέρας του πολέμου, συντελείται μια δραματική μεταβολή στο καθολικό υποσυνείδητο του λαού μας. Μια αλλαγή στην στάση του απέναντι στον πρωθυπουργό. Η απειλή από τον άνανδρο επιδρομέα θα συσπειρώσει όλους τους Έλληνες στο πλευρό του Μεταξά. Του Μεταξά που θα επηρεασθεί και αυτός από την αλλαγή του κλίματος. Τις κρίσιμες εκείνες στιγμές λαός και κυβερνήτης ξεχνούν το παρελθόν.

Ο μέχρι χθες δικτάτωρ περιβάλλεται την αίγλη του ηγέτη. Είναι ο αρχηγός. Ο οδηγός. Αυτός θα διευθύνει τον αγώνα. Εμπνεόμενος από τον ηρωισμό του λαού μας θα τον οδηγήσει στις υψηλότερες κορυφές των ιστορικών πεπρωμένων του. Ο δρόμος θα είναι τραχύς. Η πορεία δύσκολη. Το ξέρει. Και θέλει να επανασυνδεθεί με τον λαό. Να του μιλήσει. Να τον βεβαιώσει ότι με την ένταξη στο στρατόπεδο των Δυτικών Δημοκρατιών, εγκαταλείπεται η ιδεολογική συγγένεια του καθεστώτος με τις δυνάμεις του Άξονος. Οι άνθρωποι του Αθηναϊκού Τύπου θα μεταφέρουν τις σκέψεις του στον λαό. Η ομιλία του είναι σύντομη. Εξηγεί τις προσπάθειες που κατέβαλε για να "προφυλάξει τον τόπο". Να τον κρατήσει μακριά από την πολεμική σύγκρουση και την αιματοχυσία. Τονίζει ότι η πολιτική της αυστηράς ουδετερότητας ήταν αναγκαία και την ακολούθησε πιστά.

Αναφέρει τα τραγικά για το Έθνος και τον Ελληνισμό αποτελέσματα που θα είχε μια εκούσια προσχώρηση της χώρας στο στρατόπεδο του Άξονος.

Με την πικρή πείρα, από τον Εθνικό Διχασμό του 1915-22, τονίζει ότι μεγαλύτερος κίνδυνος για τη χώρα -χειρότερος και από ενδεχόμενη πρόσκαιρη υποδούλωσή της- είναι η διαίρεσή της. (Διαίρεση την οποίαν, δυστυχώς, δεν θα αποφύγει ο τόπος κατά την διάρκεια της ματωμένης οκταετίας 1942-49.) Καταθέτει την πεποίθησή του ότι οι Γερμανοί, τελικώς, θα ηττηθούν. Αναλαμβάνει την ευθύνην διά την "εξόχως σοβαράν απόφασιν" να μην κηρύξει πρόωρα επιστράτευση, παρά τις επανειλημμένες εισηγήσεις του Γενικού Επιτελείου.

Οραματίζεται την ικανοποίηση των εθνικών μας διεκδικήσεων, μεταπολεμικώς, και τελειώνει με την βεβαιότητα ότι "...η Ελλάς θα υποφέρει... (αλλά) τελικώς θα εξέλθει όχι μόνον ένδοξος, αλλά και μεγαλύτερη...".

22 Ἰανουαρίου 1995

Γιάννης Λ. Μπακοῦρος

Ἰδιόγραφο σημείωμα τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ

Πηγή: http://pheidias.antibaro.gr/1940/metaxas.htm

 (Συνέχεια και τέλος στην επόμενη ανάρτηση)

ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ!

Χρόνια Πολλά!

Στους συνονόματους Δημήτρηδες και στις Δημητρούλες εύχομαι ολόψυχα Υγεία, προσωπική και οικογενειακή Ευτυχία και Κουράγιο, που χρειαζόμαστε όλοι, αυτά τα μαύρα χρόνια που έρχονται...

Σκόπια-Τουρκία

Τα Σκόπια, η Τουρκία και οι εθνικές μας διεκδικήσεις

Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης

Σε δορυφόρο της Τουρκίας (με τις ευλογίες ή όχι των ΗΠΑ) μετατρέπονται σταδιακά τα Σκόπια, με ότι συνεπάγεται αυτό για την χώρα μας. Το τραγικό είναι ότι υπάρχουν (ή τουλάχιστον υπήρχαν) προσωπικότητες ή κινήσεις, που υποστήριζαν την ανάγκη διατήρησης του Τιτοστάν στα βόρεια σύνορά μας, με την φαιδρή δικαιολογία ότι τυχόν διαμελισμός του κρατιδίου των Σκοπίων θα δημιουργούσε μια μεγάλη Βουλγαρία και μια μεγάλη (;) Αλβανία στα βόρεια σύνορά μας, ενώ εμείς πρέπει να περιορισθούμε σε οικονομική "άλωση" των Σκοπίων. Οι κύκλοι αυτοί (προερχόμενοι παλαιότερα κυρίως από τον χώρο της Ν.Δ. -γραμμή Ντόρας Μπακογιάννη-, αλλά όχι μόνον) προφανώς αγνοούν πολλά πράγματα για την σκοπιανή πραγματικότητα (στην Αθήνα, πρέπει μάλλον να συμπεράνω, κατά πάσα πιθανότητα πιστεύουν ότι τα Σκόπια βρίσκονται κάπου κοντά στην Κορέα ή την Βραζιλία), τις δυνάμεις που κρύβονται στο παρασκήνιο, τους μηχανισμούς τους εντός ελληνικού εδάφους, που παίζουν το παιχνίδι των Σκοπίων, τα πάσης φύσεως συμφέροντα, τους ξεπουλημένους πολιτικούς και ένα σωρό άλλους παράγοντες, με αποτέλεσμα να εκστομίζουν αυτές τις ουρανομήκεις ανοησίες και αυτά τα βλακώδη επιχειρήματα. Όσο για την πολυδιαφημισμένη (!) "οικονομική άλωση" το μόνο που συνέβη είναι να υπάρχουν σήμερα δεκάδες Εταιρείες και Επιχειρήσεις ελληνικών συμφερόντων, που είναι κυριολεκτικά όμηροι των Σκοπιανών!

Ερωτώ λοιπόν:

α. Πιστεύουν ότι σε περίπτωση διαμελισμού ή αυτοδιάλυσης των Σκοπίων η όλη υπόθεση θα επιλυθεί μόνον μεταξύ Αλβανίας και Βουλγαρίας;

β. Ποια νομίζουν ότι θα είναι η στάση της Σερβίας; Θα μείνει αδιάφορη για αυτά που συμβαίνουν στα νότια σύνορά της και σε έναν διαμελισμό που θα συμβεί σε περιοχή ζωτικού γεωπολιτικού και γεωστρατηγικού ενδιαφέροντος για την ίδια;

γ. Για να είμαι όμως ακριβής, υπάρχουν και απόψεις για το ενδεχόμενο τριμερούς διαμελισμού των Σκοπίων μεταξύ Σερβίας-Βουλγαρίας-Αλβανίας, αλλά θεωρούν ότι η Ελλάδα δεν πρέπει να συμμετάσχει στην επιτάχυνση αυτών των διαδικασιών, αλλά να τηρήσει στάση αναμονής, χωρίς να παραχωρήσει το όνομα "Μακεδονία", μέχρις ότου επέλθει η διάλυση.

δ. Εκείνο πάντως που με εντυπωσιάζει είναι ότι  από τους κάθε είδους και προελεύσεως αναλυτές ΟΥΔΕΙΣ τολμά να αναφερθεί στις εθνικές διεκδικήσεις της Ελλάδος και να θέσει το θέμα της συμμετοχής και της χώρας μας στον διαμελισμό αυτόν, έστω και ως μία μακρινή προοπτική, με την απαίτηση της απελευθέρωσης ιστορικά ελληνικών περιοχών, όπως η πεδιάδα της Πελαγονίας με τον άλλοτε ακμάζοντα ελληνισμό (περιοχή Μοναστηρίου/Βιτωλίων ή Bitola, όπως αποκαλείται σήμερα) και την ζώνη που συνεχίζεται μέχρι τα βουλγαρικά σύνορα (περιοχή Γευγελής).

Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις έδωσε μια είδηση που δημοσιεύθηκε στην κυπριακή εφημερίδα "ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ" στις 20/10/2011 και αναδημοσιεύθηκε από το γνωστό Ιστολόγιο του "Ινφογνώμονα" (http://infognomonpolitics.blogspot.com/2011/10/7_20.html) και η οποία αναφέρει τα εξής:

 Στα Σκόπια η 7η Διεθνής Διάσκεψη Ατατούρκ.

Για πρώτη φορά πραγματοποιείται εκτός Τουρκίας.  

Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ της ΠΓΔΜ, Γκιόργκε Ιβάνοβ, χθες, στα Σκόπια, συναντήθηκε με τον Αντιπρόεδρο της τουρκικής Κυβέρνησης, Μπουλέντ Αρίντς, ο οποίος μετέβη εκεί με την ευκαιρία της πραγματοποίησης της 7ης Διεθνούς Διάσκεψης Κεμάλ Ατατούρκ, από 18 έως 22 Οκτωβρίου, στα Σκόπια και το Μοναστήρι.
Στο σχετικό της συνάντησης ανακοινωθέν του Προεδρικού Γραφείου αναφέρεται ότι ο κ. Αρίντς εξέφρασε την ικανοποίησή του για το ότι η εν λόγω Διάσκεψη, που για πρώτη φορά διοργανώνεται εκτός Τουρκίας, με τη συμμετοχή 200 και πλέον επιστημόνων από όλο τον κόσμο, πραγματοποιείται υπό την αιγίδα των Προέδρων των δύο χωρών.
Ο ίδιος τόνισε, σύμφωνα με το ίδιο ανακοινωθέν, ότι κατά την επερχόμενη περίοδο θα συνεχιστεί η αύξηση των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ Τουρκίας και ΠΓΔΜ. Ο κ. Αρτσίν υπογράμμισε ότι η ΠΓΔΜ μπορεί πάντοτε να υπολογίζει στην απροϋπόθετη στήριξη και υποστήριξη της Τουρκίας, αναφέρεται στο ανακοινωθέν.
Από την πλευρά του, ο Πρόεδρος Ιβάνοβ τόνισε ότι η διοργάνωση της 7ης Διεθνούς Διάσκεψης για τον Κεμάλ Ατατούρκ στην πΓΔΜ συνιστά απόδειξη της εκτίμησης που τρέφει η Τουρκία για τη χώρα. Σύμφωνα με τον κ. Ιβάνοβ, η σε ακαδημαϊκό επίπεδο κατανόηση των ιστορικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών δεσμών μεταξύ της πΓΔΜ, της Τουρκίας και συνολικά των Βαλκανίων, δεσμών παρελθόντων, σύγχρονων και μελλοντικών, είναι εξαιρετικής σημασίας για τις σχέσεις των βαλκανικών χωρών.

Με άλλα λόγια, η Τουρκία συνεχίζει με μεθοδικότητα και σαφή στόχευση προς τη κατεύθυνση της δορυφοροποίησης των Σκοπίων, μέσα στα πλαίσια της Νεο-Οθωμανικής πολιτικής της στα Βαλκάνια και γενικότερα στον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Όσο για την Ελλάδα και τους πολιτικάντηδες που την κυβερνούν, ασχολούνται απλώς με την επιβίωσή τους μπροστά στην επερχόμενη πλήρη κατάρρευση της χώρας μας. Δυστυχώς...

ΔΕΕ

Αρβανιτόβλαχοι (2)

(Συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

ΑΡΒΑΝΙΤΟΒΛΑΧΟΙ:

Αυτόχθονες Β/Ηπειρώτες που εκλατινίστηκαν... (2)

Του ΑΧΙΛΛΕΑ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ, Βαλκανιολόγου

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΖΑΠΠΑΣ – ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ

Ο Αρβανιτόβλαχος Ευαγγέλης Ζάππας (1800-1865) υπήρξε από τους επιφανείς επαναστάτες του 1821 πολεμώντας επί δέκα συναπτά έτη. Αλλά μετά την ίδρυση του ισχνού και εδαφικού ελληνικού κράτους με βόρειο σύνορο το Δομοκό εξ αιτίας της διαμάχης περί αυτοχθόνων και ετεροχθόνων εξαναγκάζεται στην οδυνηρή δοκιμασία της ξενιτειάς ,χωρίς ποτέ να διακατέχεται από μνησικακία. Μόλις δε αποκτά οικονομική ευχέρεια, σπεύδει στην πραγμάτωση ευγενών φιλοδοξιών του, μεταξύ των οποίων είχε εντάξει και την αναβίωση του ελληνικού αθλητικού παρελθόντος. Φιλοδοξεί πρωτοπορία στην καθιέρωση των Ολυμπιακών αγώνων. Ακριβώς προλαμβάνει την πρώτη από της τέσσερις «Ζάππειες Ολυμπιάδες» ή «Ολύμπια του Ζάππα», που διοργανώθηκαν σε πανελλήνια κλίμακα το 1859,1870,1875,1889 και σύντομα ακολούθησαν οι ολυμπιακοί αγώνες του 1896, παρά την χρεοκοπία του ελληνικού κράτους, χάρη πάλι σε βλάχο Ηπειρώτη, τον Μετσοβίτη Γεώργιο Αβέρωφ, που καταστόλισε την ελληνική πρωτεύουσα με το αποκαλούμενο ακόμη Καλλιμάρμαρον, το Παναθηναϊκό Στάδιο. Συνοδεύτηκε μάλιστα και από την πρώτη ελληνική νίκη Μαραθωνοδρομίας, με την επιμονή του Σπύρου Λούη, ο οποίος αυθόρμητα και ολόψυχα αφιέρωσε το έπαθλο στον εθνικό ευεργέτη, πρωτογνωρίζοντας άφατη συγκίνηση από την μοναδική φιλική αποδοχή της πηγαίας αποτίσεως τιμής. Έτσι ο μεγάλος χορηγός σε καιρούς πλήρους αδυναμίας του ελληνικού κράτους ανέλαβε την τεράστια δαπάνη αγοράς του πρώτης χρείας πολεμικού πλοίου του θωρηκτού «Γ. Αβέρωφ», με το οποίο ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης κατατρόπωσε τον αφάνταστα ισχυρότερο τουρκικό στόλο απελευθερώνοντας ταχύτατα από τους Τούρκους το αρχιπέλαγος του Αιγαίου!

Πάντως ο Ζάππας, που ίδρυσε το Ζάππειο, έδειξε αδιάπτωτο ενδιαφέρον για σχολεία και τελικά κληρονόμο του άφησε το ελληνικό κράτος! Το διάβημα αυτό ανυποψίαστα δημιούργησε ανυπέρβλητες δυσχέρειες δικανικές παρεμποδίζοντας την εκτέλεση της διακαούς επιθυμίας του.

Ι. ΜΠΑΓΚΑΣ – ΧΡ. ΖΩΓΡΑΦΟΣ

Σε παρόμοια σχεδόν χειρονομία προβαίνει και ο αρβανιτόβλαχος Ιωάννης Μπάγκας από την Καστοριά διαθέτοντας ολόκληρη την περιουσία του για την ίδρυση σχολείων στην γενέτειρά του και σε άλλες ελληνικές πόλεις.

Ωστόσο ευρύτερα γνωστός είναι ο Χρηστάκης Ζωγράφος (1820-1889) από το Κεστοράτι της Βορείου Ηπείρου, στην περιοχή του Τεπελενίου. Συγκεκριμένα αυτός ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη τη Ζωγράφειο Σχολή, τον Ελληνικόν Φιλολογικόν Σύλλογον, το Ζωγράφειον Νοσοκομείον και την Ζωγράφειον Ελληνικήν Βιβλιοθήκην (Εκδόσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων).

Συμπερασματικά σύμφωνα με σχετικά πρόσφατη συγγραφή (Κ. Κίτσου), τα Ζωγράφεια διδασκαλεία από τη μια μεριά και τα περίφημα σχολεία του Αργυροκάστρου, της Κορυτσάς, της Μοσχοπόλεως, της Χειμάρας, της Πρεμετής, του Λαμπόβου, της Πολύσαντης, της Σωπικής, της Δρόβιανης, του Δελβίνου, κ.τ.λ. συνολικά 360, ανδρωμένα με τις γενναίες επιχορηγήσεις των μεγάλων ευεργετών Ζάππα, Αρσάκη, Σίνα, Ζωγράφου, Μπάγκα, Δούκα, και άλλων, με τους 2.500 μαθητές τους, φέρανε μια πραγματική άνθηση της παιδείας και των γραμμάτων στην περιοχή, δημιούργησαν μια ακτινοβολία έξω και πέρα απ’ αυτή, και άφησαν μια λαμπρή παράδοση παιδείας, μοναδική για ένα τόσο μικρό τόπο σε τέτοια εποχή.

Κατά τον καθηγητή Γ. Πλουμίδη, προκαλεί θαυμασμό το γεγονός ότι στο σχολείο της ελληνικής Κοινότητας Δυρραχίου αναφέρεται ως υπόδειγμα καλού σχολείου, αφού τα 2.400 μέλη της κοινότητας (το 1/3 του πληθυσμού) συντηρούσαν λύκειο με 140 μαθητές και παρθεναγωγείο με 100 μαθήτριες. Κατά τον V.Berard, ένα αιώνα μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το Δυρράχιο παραμένει “κουτσοβλαχικό λιμάνι»!

Έτερος Ζωγράφος, ο Γεώργιος του Χρηστάκη (1863) όταν την επομένη της διακοινώσεως των άρθρων του Πρωτοκόλλου της Φλωρεντίας οι Βορειοηπειρώτες συνειδητοποίησαν ότι η ενσωμάτωση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα δεν είναι δυνατή με διαδικασίες ειρηνικές και κατ’ανάγκη επαναστάτησαν, έλαβε ενεργό μέρος στην πρώτη γραμμή έως την υπογραφή και από την Αλβανία του Πρωτοκόλλου της Κέρκυρας, που αναγνωρίζει τα δικαιώματα της ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ, διασφαλιζόμενο με στρατιωτική δύναμη και χωροφυλακή, επίσημη γλώσσα την ελληνική και βορειοηπειρώτες βουλευτές στην Αλβανική βουλή. Δεδομένου δε άλλως τε ότι το Πρωτόκολλον της Κέρκυρας είναι πολυμελής συμφωνία, καταργείται μόνο από τα συμβληθέντα μέρη.

Τον ελληνισμό είχε εκπροσωπήσει η Αυτόνομη Πολιτεία της Βορείου Ηπείρου (Γ. Ζωγράφος-Αλ. Καραπάνος). Δικαιοδοτικό δε όργανο επιλύσεως της χρονίζουσας και επώδυνης εκκρεμότητας είναι το συμβούλιο των Υπουργών Εξωτερικών των έξ(η) Μ. Δυνάμεων. Στη μητροπολιτική Ελλάδα απομένει η εξεύρεση Ελλήνων προς δικαίωση των αγώνων και των θυσιών των βορειοηπειρωτών. Είναι άλλως τε χρεωμένη. Διότι τόσο γενναιόδωρα της συμπαραστάθηκαν οι Εθνικοί Ευεργέτες και διότι, κατά τον λεγόμενο Πόλεμο της Ντροπής του 1897, την τιμή των ελληνικών όπλων και την αξιοπρέπεια των απανταχού Ελλήνων έσωσε ο Μοσχοπολίτης Αρβανιτόβλαχος Κωνσταντίνος Σμολένσκης, ο οποίος ακόμη και από διδάκτορες Ιστορίας των χρόνων μας χαρακτηρίζεται αλλοδαπός φιλέλληνας λόγω του επωνύμου του, το οποίο πρόγονοί του έπλασαν από τον χώρο αποδημίας τους στην αυτοκρατορία των Αψβούργων. Όμως δεν απουσίασαν από την πανεθνική επανάσταση του 1821 και τους μετέπειτα αγώνες των Ελλήνων.

Δεν είναι δε μικρότερης σημασίας ελληνικής και η παρρησία Αρβανιτοβλάχου κατά την πλέον αφόρητη περίοδο της τουρκοκρατίας, όταν πανευρωπαϊκά δυσφημίζεται και διακηρύσσεται ότι ο ελληνισμός έχει καθολικά και οριστικά εκλείψει! Αποστομωτική απάντηση και αποκατάσταση της αλήθειας αποτολμάται από τον Προκοπίου- Πάμπερι Δημήτριο στο εσπευσμένο επίτομο δημοσίευμα του, επιγραφόμμενο Επιτετμημένη Επαρίθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών και περί τινων εν των νυν αιώνι ανθούντων, που θησαυρίζεται από πρωτοπόρο βιβλιοθηκονόμο, τον J. A. Fabricius στην Βibliotheca Graeca (Αμβούργο 1722).

Κατά τους χρόνους αυτούς Αρβανιτόβλαχος κληρικός, ο ηγούμενος της μονής Αρδενίτσας, ο Μοσχοπολίτης Νεκτάριος Τέρπος, που προηγείται μισό αιώνα του Κοσμά Αιτωλού, του Αγίου, αληθινός πρόδρομος και πνευματικός πατέρας του, αντιπαλεύει επί δεκαετίες τον εξισλαμισμό στο γεωγραφικό τρίγωνο Δυρραχίου-Αρτας-Τρικάλων Θεσσαλίας εκστομώντας κατά τα κηρύγματά του, τα «μιλήματά» του, τον ελπιδοφόρο όρο Ελευθερία, επί τουρκοκρατίας. Εν τούτοις παραμένει παραγνωρισμένος και παρεξηγημένος. Μόλις στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα επιχειρήθηκε επιστημονική ορθότητα και δικαίωση των κηρυγμάτων του (Ε.Ι.Ε.-ΚΝΕ τετράδια εργασίας 7, Αθήνα 1984) τα οποία εκδόθηκαν και σε βιβλίο επιγραφόμενο Πίστις, με πολλές ανατυπώσεις. Στη Μοσχόπολη στήνει τυπογραφείο ο Γρηγόριος Κωνσταντινίδης (1701-1769). Ο Θεόδωρος Καβαλιώτης ιδρύει τη Νέα Ακαδημία, στην οποία διδάσκει και συγγρράφει βιβλία. Το δε συγγραφικό έργο του συνεχίζει ο μοναχός Δανιήλ Μοσχοπολίτης με πολύ ευεργετικές επιπτώσεις και στους μη ελληνικούς πληθυσμούς, γειτονικούς και όλης της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Μάλιστα μεταξύ των χορηγών μνημονεύονται και πρόγονοί των Σπυρίδωνος, Χαριλάου Τρικούπη.

Ομολογουμένως η πρωτοκαθεδρία στη χορεία των εθνικών Ευεργετών Βορειουπειρωτικής - Αρβανιτοβλάχικης καταγωγής ανήκει στην οικογένεια Σίνα. Ο ιερέας Γεώργιος Σίνας γεννημένος κατά το 1740 στη Μοσχόπολη σε μια εύπορη οικογένεια εμπόρων άφησε μνήμη αγαθή και για σημαντικές δωρεές σε ιδρύματα εκπαιδευτικά της γενέτειράς του. Μετά δε την καταστροφή της Μοσχόπολης από τους τουρκαλβανούς η οικογένειά του, η οποία εν τω μεταξύ είχε ανοίξει κατάστημα στο Σεράγεβο, εγκαταστάθηκε στη Κροατία και κατόπιν στη Βιέννη.

Εκεί βασισμένη στην ευνοϊκή αυστριακή νομοθεσία κατέλαβε την πρώτη θέση στις επιχειρήσεις εισαγωγών καπνών, βαμβακιού και τροφίμων. Ο Σίμων Σίνας γεννημένος επίσης στη Μοσχόπολη το 1753 ανέδειξε την εμπορική επιχείρησή του δεύτερη οικονομική δύναμη στην Αυστρία, μετά τον οίκο Rothschild. Ενωρίς διευρύνει προσεκτικά τον κύκλο των οικονομικών δραστηριοτήτων στις συγκοινωνίες(σιδηροδρόμους) και στην αξιοποίηση της υδάτινης οδικής αρτηρίας του Δουνάβεως με ναυπήγηση υπερσύγχρονου για τους χρόνους εκείνους στόλου δεκάδων ποταμοπλοίων, των οποίων το μεν τελειότερο με το όνομα του αυτοκράτορα Franz I, το δε δεύτερο με το συμβολικό των ριζών του ελληνισμού «Αργώ».

Αναφορά στο σύνορο των επιτευγμάτων καθίσταται εδώ αναντίρρητα ανέφικτη. Μόνο για τον Σίμωνα Σίνα ο Γεώργιος Λάιος στην σειρά των εκδόσεων της Ακαδημίας Αθηνών αφιέρωσε ογκώδη τόμο. Πάντως υπήρξε μεγιστάνας του πλούτου και μέγιστος ευεργέτης της Ελλάδος, η οποία του οφείλει την Ακαδημία Αθηνών, το Εθνικόν Οφθαλμιατρείον, το Εθνικόν Αστεροσκοπείον, την Εθνική Τράπεζα…

Ωστόσο τα ευγλωττότερα της ανθρώπινης ποιότητάς του πιστοποιητικά είναι δύο: Πρώτον αλληλογραφώντας με τον Ιωάννη Καποδίστρια, Κυβερνήτη της Ελλάδος, υπογράφει ταπεινότατα ως Πρόεδρος της Αδελφότητας των Ελληνοβλάχων Βιέννης. Δεύτερον, όταν συνομιλητής του αποφαίνεται για την ευτυχία του σπεύδει στην αποκαλυπτική ομολογία: «Δεν έχω λέξεις ικανάς να δοξάσω τον Υψιστον δι’ όλα τα αγαθά που μου έδωσε. Αλλ’έν μόνον δεν ηδυνήθην να πράξω δυστυχώς, να δώσω όλως ελληνικήν ανατροφήν εις τον υιόν μου και να εξοικειώσω αυτόν προς τε την γλώσσαν και τα πάτρια ήθη και έθιμα ώστε να μην διακρίνηται των λοιπών Ελλήνων μόνο δια τον πλούτον, αλλά μάλλον δια την ακραιφνή και γνήσιον ελληνισμόν»!

(Οι ενδιαφερόμενοι για τεκμηρίωση βλ. Ευρετήρια Ονομάτων στην τετράτομη συγγραφή Αχ. Γ. Λαζάρου: "Ελληνισμός και λαοί νοτιοανατολικής (ΝΑ) Ευρώπης" Αθήνα 2009-10, ΜΕΓΑΛΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ τ. Γ΄ Αθήνα 2011).

ΑΧΙΛΛΕΑΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ