Βιβλιοκριτική

Βιβλιοπαρουσίαση Σταύρου Κουτρή

Ξενοδοχείο Athens Gate

20 Μαρτίου 2014

Δημητρίου Ε. Ευαγγελίδη: Η καταγωγή των Αλβανών και οι αρβανιτόφωνοι Έλληνες

Συμβολή στο ζήτημα της εθνογένεσης του αλβανικού λαού

1. Γενικά

Καλησπέρα σας. Ευχαριστώ τον παλαιό συνάδελφο και φίλο κ. Καλεντερίδη για την πρόσκληση να συμμετέχω στην παρουσίαση του προαναφερθέντος βιβλίου του κ. Ευαγγελίδη.

Συμμετέχω, ως λάτρης της Ιστορίας, “βιβλιοφάγος” και επαγγελματίας στρατιωτικός με γεωπολιτικά ενδιαφέροντα και ανησυχίες.

Εξ αρχής πρέπει να παραδεχθώ ότι δεν μπορώ να αξιολογήσω την επιστημονική ορθότητα των γραφομένων, αλλά σίγουρα μπορώ να αναγνωρίσω την επιστημονική διάθεση και μεθοδολογία του συγγραφέα. Θέτει τα θέματα, εκθέτει τις διαφορετικές απόψεις, υποστηρίζει τις δικές του με σαφείς αναφορές και επιχειρήματα και με αυτόν τον ανοικτό και διάφανο τρόπο πείθει τον καλόπιστο και καλεί τον επιστήμονα της διαφορετικής άποψης να τοποθετηθεί. Παραθέτει διαρκώς παραπομπές και σημειώσεις (580) σχεδόν σε κάθε αναφορά του και δηλώνει την αναγκαιότητα προσέγγισης των θεμάτων με πίστη στην επιστημονικά αποδεδειγμένη ιστορική αλήθεια χωρίς πολιτικές ή εθνικές σκοπιμότητες.

Είμαι σίγουρος ότι το βιβλίο αυτό θα ξεσηκώσει θύελλα στην επιστημονική κοινότητα και σε διάφορους πολιτικούς κύκλους, ιδιαίτερα στους τελευταίους, και ίσως αυτό να είναι ένα από τα κριτήρια για την επιτυχία του εκδοτικού εγχειρήματος του κ. Καλεντερίδη.

Την μικρή μου συμβολή στην αποψινή διαδικασία θα χωρίσω σε 3 τμήματα:

• Τις εντυπώσεις μου από την μορφολογία του βιβλίου.

• Την συνοπτική παρουσίαση των επί μέρους τμημάτων του

• Τις γενικές παρατηρήσεις μου.

2. Μορφολογία

Διαθέτει αξιοπρόσεκτη και εκτεταμένη Βιβλιογραφία με πολύ ενδιαφέρουσα και χρηστική κατάταξη των λημμάτων, τα οποία ξεχωρίζει σε Ελληνικά/Λατινικά(Αρχαίες-Μεσαιωνικές πηγές και Νεώτερες) και ξενόγλωσσα (Επιστημονικά περιοδικά, Συλλογικά - Γενικά Έργα, Βιβλία Μονογραφίες).

Το Ευρετήριο είναι πλούσιο και χρησιμότατο.

Παρουσιάζονται σε Πίνακες οι Χάρτες και οι Εικόνες.

Υπάρχουν 41 χάρτες, που προσωπικά θεωρώ ότι αποτελούν απαραίτητο βοήθημα στη μελέτη Ιστορίας και Γεωγραφίας, οπότε η παράθεσή τους από τον συγγραφέα εκτιμάται ιδιαίτερα.

Παρατίθενται 5 Πίνακες Χρονικών Περιόδων, που βοηθούν ιδιαίτερα στην χρονολογική κατάταξη των αναφερομένων στοιχείων και στην καλύτερη νοηματική τους διασύνδεση. 

Και τέλος, ενσωματώνονται 8 ξεχωριστά και ανεξάρτητα μεταξύ τους Προσαρτήματα με θεματολογία που επεκτείνει και αναλύει συγκεκριμένα σημεία του βιβλίου.

Το βιβλίο είναι γραμμένο σε γλώσσα στρωτή, με αφηγηματικό ύφος και ρέοντα λόγο.

Η ύλη είναι κατανεμημένη σε 10 κεφάλαια. Στο κάθε Κεφάλαιο υπάρχει πληθώρα παραπομπών και σημειώσεων. Οι Σημειώσεις παρατίθενται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου και διευκολύνουν ιδιαίτερα.

Στα κεφάλαια αυτά ο συγγραφέας κτίζει μεθοδικά τη θέση του, πηγαίνοντας από το γενικό στο ειδικό και από το χρονολογικά παλαιότερο προς το νεώτερο με αποτέλεσμα ο μη ειδικός αναγνώστης να ενημερώνεται γρήγορα, να εξοικειώνεται με τη μεθοδολογία, να παρακολουθεί εύκολα τις θέσεις και αντιθέσεις και να συμμετέχει διανοητικά στο εγχείρημα.

Ο συγγραφέας αναλύει το θέμα του με μία διεπιστημονική προσέγγιση χρησιμοποιώντας στοιχεία από πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως Ιστορία, Αρχαιολογία, Ανθρωπολογία, Γλωσσολογία κ.λ.π

3. Συνοπτική παρουσίαση

Ο κ. Ευαγγελίδης με το παρόν του πόνημα τελικά διατυπώνει 3 θέσεις:

• Οι Ιλλυριοί και η Ιλλυρική γλώσσα εξαφανίζονται μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ.

• Οι σημερινοί Αλβανοί προέρχονται από το Δακοθρακικό φύλο των Κάρπων οι οποίοι σταδιακά από την αρχική του κοιτίδα, στην σημερινή Μολδαβία, μετακινούνται σταδιακά και φτάνουν στην περί την λίμνη Σκόδρα περιοχή μεταξύ 4ου και 6ου αι. μ.Χ.

• Οι νοτίως του Γενούσου ποταμού κάτοικοι είναι Έλληνες ή εξελληνισμένος ιλλυριο-κελτο-ρωμαιο-ελληνικής καταγωγής πληθυσμός που έχουν αναμιχθεί στην περιοχή αυτή μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση. Από αυτούς τους τελευταίους προέρχονται οι Έλληνες Αρβανίτες του κυρίως Ελλαδικού χώρου.

Ας δούμε πώς κτίζει και υποστηρίζει τις θέσεις αυτές ο συγγραφέας.

Στα 2 πρώτα Κεφάλαια (Προϊστορία της Χερσονήσου του Αίμου και Η εποχή των Μετάλλων στις ΒΔ περιοχές του ευρύτερου Ελλαδικού Χώρου) με καθαρότητα και ακρίβεια, με πληθώρα λεπτομερών στοιχείων, που όμως δεν είναι τόσα, ώστε να κουράσουν τον αναγνώστη, ξετυλίγει μέσα από αρχαιολογικά ευρήματα και ιστορικές μαρτυρίες, την εμφάνιση του ανθρώπου στην Βαλκανική, τις μετακινήσεις, τη σταδιακή διαμόρφωση των γενών, φυλών, εθνών, παράλληλα με τη διαμόρφωση των γλωσσών. Εμφανίζεται σαν σε ταινία ο άνθρωπος του Νεάντερταλ να συμβιώνει για 10άδες χιλιάδες χρόνια με τον Homo Sapiens, διάφορα φύλα να κινούνται από τις πεδιάδες Βόρεια του Ευξείνου Πόντου και να εγκαθίστανται στη Βαλκανική, όπου αναμιγνύονται με άλλους ιθαγενεις πληθυσμούς, παρουσιάζονται οι πολιτισμοί των εποχών του λίθου, του ορειχάλκου και του σιδήρου, και σταδιακά φτάνουμε στα διάφορα Ιλλυρικά, Θρακικά, Φρυγικά και Ελληνικά φύλα να έχουν καταλάβει τη Βαλκανική και την Μικρά Ασία περί το 1000 π.Χ.

Στο 3ο Κεφάλαιο (Τα Ιλλυρικά φύλα και η εμφάνιση των Αλβανών) παρουσιάζεται διεξοδικά η γεωγραφική κατανομή των διαφόρων Ιλλυρικών φύλων και οι επαφές, οι πόλεμοι και οι δοσοληψίες τους με τους Έλληνες της Ηπείρου και της Μακεδονίας κυρίως, αλλά και με τους Ρωμαίους αργότερα. Η επίδραση των Ελλήνων στις περιοχές νοτίως του ποτ. Γενούσου είναι αδιαμφισβήτητη. Η περίοδος 3ου και 2ου αι π.Χ. χαρακτηρίζονται από τον βαθμιαίο εξελληνισμό των νότιων Ιλλυρικών φύλων. Μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση οι Ιλλυριοί θα μετασχηματιστούν σταδιακά σε έναν ακαθόριστο πληθυσμό Ιλλυριο-κελτο-λατινο-ελληνικής καταγωγής, τα μέλη του οποίου ήσαν γενικά και αόριστα “Ρωμαίοι” πολίτες. Αρχαιολογικές και επιγραφικές ενδείξεις υποδεικνύουν ότι οι Ιλλυριοί εξαφανίζονται πλήρως ως εθνική οντότητα μέχρι και τον 4ο αι μ.Χ. 

Στα Βυζαντινά χρόνια, που ακολουθούν, ο όρος Ιλλυρία χρησιμοποιείται με γεωγραφική και μόνον έννοια. Αμφισβητείται λοιπόν η φυλετική συνέχεια των σημερινών Αλβανών από τους αρχαίους Ιλλυριούς. Η πρώτη εμφάνιση του ονόματος Αρβανίτης γίνεται σε κείμενο του βυζαντινού ιστοριογράφου του 11ου αι. μ.Χ. Μιχαήλ Ατταλειάτη. Στα τέλη του 12ου αι. (1190) ιδρύθηκε η πρώτη ημιανεξάρτητη αυτόνομη αλβανική ηγεμονία (αρχοντία) στη Β. σημερινή Αλβανία με πρωτεύουσα την Κρόια/Κρούγια. Το 1272 ο Κάρολος Α’ ο Ανδεγαβικός για να κερδίσει την υποστήριξη του τοπικού πληθυσμού θα αναγγείλει την ίδρυση “Βασιλείου της Αλβανίας” με βασιλιά τον ίδιο. Μέχρι την Οθωμανική κατάκτηση στην περιοχή εμφανίζονται φεουδαρχικές ηγεμονίες με Έλληνες, Σέρβους και Αλβανούς ηγεμόνες, γόνους μεγάλων οικογενειών.

Στο 4ο Κεφάλαιο (Τα Δυτικά (Ηπειρωτικά) ελληνικά φύλα), γίνεται μια διεξοδική παρουσίαση των ελληνικών ηπειρωτικών φύλων, Μολοσσών, Χαόνων, Θεσπρωτών, Αβάντων, Αθαμάνων, Αιθίκων, Ατιντάνων, Γραικών, Δασσαρήτων, Δεξάρων, Ελλήνων, Καδμείων, Κασσωπαίων, Κεφαλλήνων, Παραυαίων, Παρωραίων, Σελλών, Τυμφαίων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν και έδρασαν στην ευρύτερη γεωγραφική ενότηττα Νοτίως του Γενούσου ποτ. και μέχρι τον Αμβρακικό κόλπο.

Στο 5ο Κεφάλαιο (Οθωμανική Κυριαρχία - Νεώτεροι χρόνοι), παρουσιάζεται κατ’ αρχάς ο αγώνας εναντίον των Οθωμανών του Γεωργίου Καστριώτη, του ήρωα των σύγχρονων Αλβανών και καταρρίπτεται ένας από τους Αλβανικούς εθνικούς μύθους, αποδεικνύοντας ότι ο μέγας αυτός πολεμιστής ήταν Έλληνας στη συνείδηση, ελληνοσερβικής καταγωγής. Η Οθωμανική κατάκτηση της περιοχής συνοδεύτηκε από εξισλαμισμό των 2/3 του πληθυσμού, την επικράτηση του μπεκτασισμού, ως οθωμανικού δόγματος, μεταξύ των μουσουλμάνων, τη διατήρηση του συστήματος της Φάρας και του Αρχηγού της στους Γκέκηδες του Βορρά και τη δημιουργία των μπεηλικίων στους Τόσκηδες στο Νότο. Δημιουργούνται 2 πασαλήκια της Σκόδρας και των Ιωαννίνων. Παρουσιάζονται οι διαφορές μεταξύ Γκέκηδων και Τόσκηδων. Εμφανίζεται ο Αλβανικός Εθνικισμός το 1878 με τον Σύνδεσμο της Πρισρένης και σταδιακά φτάνουμε μεχρι την ανακήρυξη του Αλβανικού Κράτους το 1914 και την απόσυρση των ελληνικών διεκδικήσεων από την Β. Ήπειρο το 1921.

Στο 6ο Κεφάλαιο (Η γλωσσολογική διάσταση), ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι η ρωμαϊκή κατάκτηση εξαφάνισε τους Ιλλυριούς και την Ιλλυρική γλώσσα, η οποία ούτως ή άλλως δεν ήταν γραπτή. Δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι η σύγχρονη Αλβανική γλώσσα προέρχεται από την Ιλλυρική. Η Αλβανική διαμορφώνεται μεταξύ 4ου και 6ου αι. μ.Χ. στην περιοχή όπου έχει αρχίσει να δημιουργείται και η πρωτο-Ρουμανική. Οι δύο γλώσσες φαίνεται να έχουν κοινό Δακικό γλωσσικό υπόβαθρο.

Στο 7ο Κεφάλαιο (Υποθέσεις για την καταγωγή των Αλβανών), ο συγγραφέας μεθοδικά αποδεικνύει ότι οι Αλβανοί δεν προέρχονται από τους Ιλλυριούς αποθεμελιώνοντας τους βασικούς ισχυρισμούς αυτής της υπόθεσης που προσπαθούν να στηριχθούν σε γλωσσικά και σε αρχαιολογικά/ιστορικά στοιχεία. Υποστηρίζεται ότι οι Αλβανοί προέρχονται από το Θρακοδακικό φύλο των Κάρπων οι οποίοι σταδιακά μετανάστευσαν από την αρχική κοιτίδα τους στη σημερινή Μολδαβία αρχικά στο ΝΔ τμήμα της Άνω Μοισίας και στη συνέχεια στη Δαρδανία (μεταξύ 4ου και 6ου αι. μ. Χ) πριν από την άφιξη των Σλαύων. Από τις Αβαροσλαυικές επιδρομές αναγκάζονται να μετακινηθούν δυτικότερα γύρω από τη λίμνη Σκόδρα, όπου μέχρι τον 9ο-10ο αι. θα διαμορφωθεί ο αλβανικός λαός. Παρουσιάζονται και αποδομούνται 3 θεωρίες για την καταγωγή των Αλβανών, η Πελασγική, η Καυκασιανή και η Ετρουσκική.

Στο 8ο Κεφάλαιο (Επιστήμη και Πολιτική), παρουσιάζεται η προσπάθεια του Αλβανικού Εθνικισμού να δημιουργήσει μύθους και να χρησιμοποιήσει την Επιστήμη για τη στήριξή τους. Βασικός αλβανικός μύθος είναι η Πελασγική και κυρίως η Ιλλυρική καταγωγή, που μπορεί να στηρίξει αλβανικές διεκδικήσεις με βάση την αρχή της προτεραιότητας, θεωρώντας ότι οι Αλβανοί “είναι οι απόγονοι των αρχικών ιδιοκτητών του εδάφους”, και των πολιτισμικών στοιχείων της περιοχής. Έτσι ο Φίλιππος και ο Μέγας Αλέξανδρος, καθώς και ο Πύρρος γίνονται Αλβανοί. Κύριο πρόβλημα των Αλβανών Εθνικιστών είναι η θρησκεία και το αντιμετωπίζουν με τη δημιουργία του Αλβανισμού, όρου που επινοήθηκε από τον Βάσο Πάσσα. Μπρος στο Αλβανισμό πρέπει να υποχωρούν οι θρησκευτικές ευαισθησίες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αλβανικός Εθνικισμός ξεκίνησε πολύ αργότερα από τους αντίστοιχους Ελληνικό και Σερβικό και δεν προέκυψε ως αναγκαίο αποτέλεσμα του πόθου για την απελευθέρωση από την τουρκική κυριαρχία, αλλά από την αναγκαιότητα να διασωθούν Αλβανικές περιοχές από το μοίρασμα μεταξύ Ελλήνων και Σέρβων, από την ανάγκη να διαφοροποιηθούν από την Τουρκική Ταυτότητα και τέλος από τον αλβανικό εθνικό ρομαντισμό που δημιουργεί μύθους που τονίζουν την υπερηφάνεια και την ανωτερότητα των Αλβανών, έστω και αν αυτοί οι μύθοι είναι δάνεια από τον πολιτισμό των γειτόνων.

Τέλος στο 9ο Κεφάλαιο (Οι Αρβανίτες του ελλαδικού χώρου) παρουσιάζονται οι Αρβανιτόφωνοι Έλληνες και στο 10ο τα Γενικά Συμπεράσματα.

4. Παρατηρήσεις

Η Ιστορία και άλλες επιστήμες, όπως η Αρχαιολογία, η Γλωσσολογία, η Ανθρωπολογία κ.λ.π. έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται για πολιτικούς λόγους και για τη δημιουργία ή την τεκμηρίωση εθνικών μύθων. Πολλές φορές οι μύθοι υποβιβάζουν άλλους λαούς για να τονίσουν το μεγαλείο κάποιου άλλου και στρέφουν τον έναν λαό εναντίον του άλλου.

Το αλβανικό κράτος κτίστηκε και διατηρείται μέσα από μια αντιπαλότητα με το Ελληνικό, ίσως εξ αιτίας μιας δικαιολογημένης ανασφάλειας λόγω της βαθύτερης γνώσης ότι μεγάλο κομμάτι του λαού είχε πάντα στραμμένο το βλέμμα στην Ελλάδα, όπου πίστευε ότι ανήκει. Γι’ αυτό και οι μύθοι που δημιούργησε καπηλεύονται την ελληνική ιστορία και στρέφουν τον αλβανικό λαό εναντίον του ελληνικού. Το βιβλίο αυτό είναι χρήσιμο τόσο για τους Έλληνες, όσο και για τους γείτονες Αλβανούς, γείτονες τόσο στην γειτονική χώρα, όσο και στη διπλανή πόρτα, γιατί προσπαθεί να ξεσκεπάσει τις πολιτικές σκοπιμότητες και να παρουσιάσει την αλήθεια, απαραίτητο στοιχείο για τι κτίσιμο ειλικρινών σχέσεων. Διαχρονικά οι Έλληνες φαίνεται ότι αποφεύγουμε να γνωρίσουμε τους γειτονικούς μας λαούς. Στην αρχαιότητα και τους μεσαιωνικούς χρόνους, που κτίσαμε αυτοκρατορίες, λόγω πραγματικής ανωτερότητας και πολιτιστικής κυριαρχίας του ελληνισμού, τώρα ίσως από έναν ενδόμυχο φόβο ή ένα μεταχρονολογημένο και αστήριχτο αίσθημα ανωτερότητας.

Η γνώση όμως του άλλου είναι δύναμη και καλό είναι να συνοδεύεται από την γνώση του εαυτού σου. Σήμερα μάλιστα, όπως τονίζει και ο συγγραφέας στον Πρόλογό του θα ήταν δυνατό να αποτελέσει έναν υπολογίσιμο παράγοντα στη μάχη επιβίωσης του Ελληνισμού.

Ο Έλληνας πρέπει να ξαναγνωρίσει τις πολιτισμικές ρίζες του, την ουσία τους, την αξία τους, να τις βάλει στη ζωή του και να χτίσει πάνω σ’ αυτές. Η πίστη στην αξία της πολιτισμικής μας ταυτότητας είναι ασύγκριτο όπλο με το οποίο μπορεί να χτιστεί η εθνική αυτοπεποίθηση, να ξαναβρούμε τον απαραίτητο κοσμοπολιτισμό μας και να αγκαλιάσουμε τον διπλανό χωρίς φοβίες και συμπλέγματα είτε ανωτερότητας, είτε κατωτερότητας. Εδώ όλοι μπορούμε να κάνουμε κάτι.

Ο Ελληνισμός τα τελευταία 50 χρόνια αντιμετωπίζει ποικίλες απειλές την εμφανή τουρκική αναθεωρητική τακτική, που εκφράζεται ποικιλοτρόπως μέχρι και με απειλή στρατιωτικής βίας. Εκτός όμως από αυτή την εμφανή απειλή έχει να αντιμετωπίσει και 3 αφανείς, ύπουλες, και γι’ αυτό πιό επικίνδυνες. Είναι οι εθνικοί μύθοι που καλλιέργησαν γειτονικά κράτη για να δημιουργήσουν και στηρίξουν τα Έθνη τους. Ο Τουρκικός Εθνικός Μύθος των Παλαιοτούρκων κατοίκων της Μικράς Ασίας και προγόνων των σημερινών Τούρκων, που αμφισβητεί όλη την ελληνική κληρονομιά. Ο Σκοπιανός Εθνικός Μύθος που εφευρίσκει την “Μακεδονική Εθνότητα” αμφισβητώντας την ελληνικότητα των Μακεδόνων. Ο Αλβανικός Εθνικός Μύθος της Πελασγικής και Ιλλυρικής καταγωγής, που θέλει όλους τους Έλληνες Ηπειρώτες και Μακεδόνες αρχαιοϊλλυριούς και άρα Αλβανούς. Τι κάνει λοιπόν σήμερα το Ελληνικό Κράτος για την αντιμετώπισή τους; Την τουρκική απειλή προσπαθεί να εξορκίσει πότε υποβιβάζοντάς την, πότε εφευρίσκοντας ανόητους ισχυρισμούς περί Ευρωπαϊκής εξημέρωσης του θηρίου και πότε διακηρύσσοντας ότι το Διεθνές Δίκαιο είναι με το μέρος μας, αλλά χωρίς να κάνουμε και κάτι για να διεκδικήσουμε τα συμφέροντά μας. Τον τουρκικό και αλβανικό μύθο τους κοιτάζουμε αφ’ υψηλού και τον Σκοπιανό τον έχουμε αποδεχτεί πολιτικά και προσπαθούμε με διάφορα ευφυολογήματα και εξυπνακισμούς να το περάσουμε και στο λαό.

Εκτός των παραπάνω η Χώρα μας αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα καθορισμού μακρόχρονης Στρατηγικής διασφάλισης της πάσης φύσεως κληρονομιάς του και των συμφερόντων του, λόγω ακριβώς αδυναμιών των πολιτικών και ακαδημαϊκών ελίτ. Το Ελληνικό λοιπόν Κράτος παρουσιάζεται διστακτικό, άτολμο και χωρίς σχέδιο στην διεκδίκηση όχι μόνον των συμφερόντων του, αλλά ακόμη και των επιστημονικά αποδεδειγμένων δικαίων του, λες και ντρέπεται για την βαρειά ιστορική και πολιτισμική του κληρονομιά. Είναι έτοιμο να κάνει εκπτώσεις στα δίκαιά του, ίσως πιστεύοντας αφελώς (;) ότι είναι τόσο λαμπρό το παρελθόν του που μπορεί να προσφέρει κάτι από αυτό και στους γείτονες, χωρίς να χάσει. Με αυτή την τακτική κινδυνεύουμε να υποστούμε ανυπολόγιστη εθνική ζημία. 

Αυτά που ο Ελληνισμός κέρδισε στα τέλη του 19ου αι. και στις αρχές του 20ου με τον έμπορο, τον δάσκαλο και την λόγχη, κινδυνεύουμε να τα χάσουμε στις αρχές του 21ου αι. λόγω μιας αφελούς χαζοχαρούμενης και δήθεν ειρηνόφιλης και ανεκτικής προσέγγισης. Οι 19χρονες δασκαλίτσες της Μακεδονίας, κρεμασμένες στις αγχόνες τους, οι αντάρτες αγωνιστές στα Μακεδονικά, Βορειοηπειρωτικά και Ποντιακά βουνά, οι χαμένοι των μακρών πορειών στη Μικρασιατική ενδοχώρα, οι συνωστισμένοι της Σμύρνης και οι 10άδες χιλιάδες Βελισσαρίου που μάτωσαν στα πεδία των μαχών θα μας οικτήρουν.

Επιτρέψτε μου να κλείσω, όπως και ο συγγραφέας, με αναφορά στον Παναγιώτη Κονδύλη, ο οποίος αναφέρει προφητικά: “ Το χειρότερο που θα μπορούσε να πάθει σήμερα ο τόπος θα ήταν να υποκαταστήσει τη σοβαρή στρατηγική συζήτηση με αντεγκλήσεις μεταξύ εθνικιστών και ειρηνιστών ή “ευρωπαϊστών”, με κυνήγι μαγισσών και με πνευματική τρομοκρατία προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Φοβούμαι όμως εντονότερα ότι ακριβώς αυτό θα συμβεί. Γιατί όπως ο Κύριος μωραίνει ον βούλεται απολέσαι, έτσι και ένας λαός χάνει την ικανότητα της στρατηγικής σκέψης ακριβώς όταν την χρειάζεται περισσότερο”.

Ο συγγραφέας μας παρατηρεί ότι καμμιά χώρα δεν κατατάφερε να επιβιώσει με ευχολόγια και ηγεσίες ενδοτικών και φοβικών πολιτικάντηδων. Προσωπικά δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω.

Ο κ. Ευαγγελίδης με το παρόν πόνημα κάνει το καθήκον του σαν Έλληνας και σαν επιστήμονας, υλοποιώντας το “ο καθένας εφ΄ώ ετάχθη”. 

Σταύρος Κουτρής Ανγος ε.α.