Προϊστορία της Χερσονήσου του Αίμου (3)

Nεολιθικό αγγείο από το Διμήνι

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από το βιβλίο του Δ. Ε. Ευαγγελίδη:

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΑΛΒΑΝΩΝ

(ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΘΝΟΓΕΝΕΣΗΣ

ΤΟΥ ΑΛΒΑΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ)

Ἐθνολογική Μελέτη

1. Προϊστορία της Χερσονήσου του Αίμου

α. Η Παλαιολιθική και η Μεσολιθική Εποχή
βλ. http://ethnologic.blogspot.gr/2009/09/blog-post_29.html

β. Η Νεολιθική Εποχή
βλ. http://ethnologic.blogspot.gr/2012/09/2.html
 
γ. Οι εξελίξεις στην διάρκεια της Νεολιθικής και της Χαλκολιθικής Εποχής στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου του Αίμου

Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία της έρευνας56, η Νεολιθική, στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου του Αίμου και ειδικότερα στον χώρο της σημερινής Αλβανίας, χαρακτηρίζεται από την εισδοχή πολιτιστικών στοιχείων διαφόρων προελεύσεων, τα οποία επηρέασαν την εξέλιξη του νεολιθικού πολιτισμού στην περιοχή. Στην διάρκεια αυτής της εξέλιξης και καθώς οι νεολιθικές ομάδες αναπτύσσονταν, παρατηρείται ένας προσανατολισμός τους είτε προς το Αιγαίο (Θεσσαλία) και την κεντρική χερσόνησο του Αίμου, είτε προς την ζώνη της Αδριατικής, με αποτέλεσμα η περιοχή της σημερινής Αλβανίας να αποτελέσει ένα από τα πρωτεύοντα σημεία επαφών μεταξύ των δύο βασικών πολιτιστικών περιοχών (γραπτή – εμπίεστη Κεραμική).

Στην περιοχή της σημερινής ΝΑ Αλβανίας, ο χαρακτηριστικός «πολιτισμός» της Πρώϊμης Νεολιθικής (Early Neolithic), αντιπροσωπεύεται από τον λεγόμενο «πολιτισμό Βασστέμι» (Vashtëmi culture), από μια τοποθεσία περίπου 11 χλμ. ΒΔ της Κορυτσάς. Από την μελέτη της κεραμικής διαπιστώθηκε ότι κυριαρχούσαν τα μονόχρωμα αγγεία, ενώ υπήρχαν και πολύχρωμα αγγεία με λευκή διακόσμηση σε ερυθρό υπόστρωμα., καθώς και μερικά σπάνια αγγεία με ερυθρή διακόσμηση σε λευκό, χρώματος ώχρας ή ανοιχτόχρωμο υπόστρωμα. Ανακαλύφθηκαν τέλος και αγγεία με εμπίεστη διακόσμηση, η οποία είχε γίνει με το νύχι ή με μυτερό εργαλείο. Τα κυρίαρχα σχήματα των αγγείων ήταν το σφαιρικό ή ημισφαιρικό και σπάνια είχαν χειρολαβές.

Όλοι αυτοί οι τύποι των αγγείων με τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε παραπάνω ανακαλύφθηκαν επίσης σε μια γειτονική περιοχή, σε τεράστιες ποσότητες, κοντά στο χωριό Ποτγόρια (Podgorie, Ποντγκόριε), γύρω στα 8 χλμ. βορειότερα, μεταξύ των δύο νοτιότερων άκρων των λιμνών Αχρίδας και Μεγάλης Πρέσπας. Ανακαλύφθηκε όμως και ένας ιδιαίτερος τύπος αγγείων με λευκές ή ροδόχροες διακοσμήσεις σε ερυθρό υπόστρωμα, τα οποία συχνά εμφάνιζαν μια γυαλιστερή επίστρωση (slip) στην επιφάνειά τους.

Υποστηρίχθηκε57 ότι η Κεραμική του «πολιτισμού» Ποντγκόριε αποτελεί μια όψιμη φάση ανάπτυξης του «πολιτισμού» Βασστέμι και για αυτόν τον λόγο αναφέρονται από κοινού ως ομάδα Βασστέμι–Ποντγκόριε (Vashtëmi–Podgorie group). Αυτή η ομάδα τοπικών πολιτισμών συσχετίζεται όχι μόνον με τους πολιτισμούς Vršnik και Anzabegovo στα ΒΑ, στην περιοχή των Σκοπίων, ανατολικά του Βέλες (Veles), αλλά και με τον πολιτισμό της Νέας Νικομήδειας, στον οποίο ανακαλύφθηκε επίσης μονόχρωμη Κεραμική, γραπτή Κεραμική με λευκή διακόσμηση σε ερυθρό υπόστρωμα, εμπίεστη Κεραμική και παρόμοια σχήματα αγγείων.

Πιθανότατα, αρχική προέλευση αυτών των τοπικών πολιτισμών ήταν ο περίφημος πολιτισμός του Σέσκλου της Θεσσαλίας. Ειδικότερα, τα σπάνια αγγεία με τα συγκεκριμένα σχήματα που περιγράψαμε παραπάνω, με την ερυθρή διακόσμηση γεωμετρικών σχεδίων σε ανοιχτόχρωμο υπόστρωμα συσχετίζονται στενά με τα αντίστοιχα ευρήματα της περιόδου Πρωτο–Σέσκλο (=Πρώϊμη Νεολιθική με την σύγχρονη ορολογία).

Όπως τονίσθηκε58:

«…Το γεγονός ότι στοιχεία της Αδριατικής περιοχής με την “εμπίεστη” (Impresso) κεραμική αποτελούσαν μέρος του πολιτισμού Βασστέμι, σε ουδεμία περίπτωση πρέπει να επηρεάζουν την τοποθέτηση αυτής της ομάδας στο σύμπλεγμα πολιτισμών της Πρώϊμης Νεολιθικής των Κεντρικών και Ανατολικών Βαλκανίων. Διεισδύσεις από την Αδριατική περιοχή (Adriatic complex) είναι εντελώς φυσικές, ειδικότερα σε μια περιφερειακή ζώνη όπως η περιοχή της Αλβανίας…».

Αξίζει να σχολιασθούν στο σημείο αυτό οι ερμηνείες του Αλβανού αρχαιολόγου και συγγραφέα του σχετικού κειμένου (The Prehistory of Albania) στον 3ο τόμο (μέρος 1ο) της «Αρχαίας Ιστορίας» του Πανεπιστημίου Κέιμπριτζ, Dr. Frano Prendi, στον οποίο έχουμε αναφερθεί και προηγουμένως.

Ο Prendi αγνοεί χαρακτηριστικά τις προφανείς σχέσεις και διασυνδέσεις της ομάδας των τοπικών πολιτισμών Βασστέμι–Ποντγκόριε με το Σέσκλο, που και ο ίδιος διαπιστώνει και επισημαίνει (βλ. παραπάνω). Αντί λοιπόν να δεχθεί τις γενετικές σχέσεις αυτών των βορειότερων πολιτισμών με την Θεσσαλία, αντίθετα εντάσσει αυτήν την ομάδα «…στο σύμπλεγμα πολιτισμών της Πρώϊμης Νεολιθικής των Κεντρικών και Ανατολικών Βαλκανίων…», μια θεωρία που έχει καταπέσει προ πολλού.

Θα πρέπει να αναφερθεί ότι η πλειονότητα των αρχαιολόγων, μεταξύ των οποίων και κορυφαία ονόματα, όπως του Κόλιν Ρένφριου (Colin Renfrew), υποστηρίζουν την άποψη ότι υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για την προέλευση των βορειότερων «Βαλκανικών» πολιτισμών από την Ελλάδα.59

Ειδικότερα, όπως αναφέρει ο Γερμανοσλοβάκος αρχαιολόγος Γιαν Λιχάρντους (Jan Lichardus, 1939–2004), ο οποίος έχει πραγματοποιήσει σπουδαίο ανασκαφικό έργο στην περιοχή της σημερινής νότιας Βουλγαρίας:

«…Το αρχαιολογικό υλικό από αυτήν την περιοχή (Βόρεια Ελλάδα) εμφανίζει προφανείς σχέσεις με αυτό των άλλων βαλκανικών περιοχών και ιδιαίτερα η Βόρεια Ελλάδα θεωρείται ως το πρωταρχικό κέντρο της διάδοσης της Νεολιθικής προς τα Βαλκάνια και από εκεί στην κεντρική Ευρώπη…».60

Περιέργως, η Κατρίν Περλέ, στην οποία αναφερθήκαμε αναλυτικά παραπάνω, δεν δέχεται αυτήν την άποψη, υποστηρίζοντας ότι ο πολιτισμός Στάρτσεβο (Starčevo) ξεκίνησε από αποίκους προερχόμενους απ’ ευθείας από την Μ. Ασία και ότι η Νεολιθική στον βορειοελλαδικό χώρο διαδόθηκε από τον Βορρά και όχι από τον Νότο61.

Κλείνουμε το θέμα με τα όσα αναφέρει σχετικά πρόσφατα ο Αμερικανός καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Wisconsin, T. Douglas Price, επιμελητής του εξαιρετικού συλλογικού έργου “Europe’s First Farmers” («Οι πρώτοι γεωργοί της Ευρώπης») 62:

«…Η παραδοσιακή άποψη (για την αρχή) της Νεολιθικής στην Βαλκανική χερσόνησο περιελάμβανε την επέκταση των γεωργών από τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και την βόρεια Ελλάδα, κινούμενοι από φυσικούς διαδρόμους των μεγάλων ποτάμιων κοιλάδων προς την νοτιοανατολική Ευρώπη…».

Βεβαίως, στις βορειότερες περιοχές της σημερινής Αλβανίας, η κατάσταση ήταν διαφορετική, όπως προκύπτει από τα σχετικά ευρήματα. Έτσι, στην τοποθεσία Κλόσι (Kolsh I, Κολςς), της πόλης Κούκες (Kukës) στην συμβολή του Λευκού με τον Μέλανα Δρίνο (Drin), στην ΒΑ Αλβανία, οι ανασκαφές αποκάλυψαν έναν τοπικό πολιτισμό με διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα του Βασστέμι. Η Μονόχρωμη ερυθρή Κεραμική είναι πολύ σπάνια, ενώ είναι πολύ κοινή η Κεραμική με σκούρα χρώματα σε ερυθρό υπόστρωμα, με διακοσμήσεις από ευθείες γραμμές ή ομάδες γραμμών, που αποτελούν τυπικά μοτίβα του πολιτισμού Στάρτσεβο (Starčevo) και ειδικότερα της φάσης Στάρτσεβο ΙΙb63.

Η επόμενη περίοδος, η Μέση Νεολιθική (Middle Neolithic) μας είναι γνωστή από την μελέτη των ευρημάτων στην αρχαιολογική θέση Τσοκράνι (Cakran, Τσακράν), περίπου 30 χλμ. νοτίως της πόλης του Φίερι (Fier) στην νοτιοδυτική Αλβανία, του Δουναβέκι (Dunavec), κοντά στην Κορυτσά και της θέσης Kolsh II.

Αξιόλογα θεωρούνται τα ανθρωπόμορφα ειδώλια του Τσοκράνι, παρά τον μικρό αριθμό τους, λόγω του γεγονότος ότι μας υποδεικνύουν χρονολογικές και πολιτιστικές σχέσεις με άλλες περιοχές.

Προϊστορικές θέσεις στην Αλβανία

Ειδικότερα, ο τύπος των ειδωλίων της καθιστής σταυροπόδι γυναίκας με τα χέρια να σφίγγουν το στήθος, χρονολογούμενος πριν από το τέλος της Μέσης Νεολιθικής, είναι αντίστοιχος με τα μαρμάρινα ή πήλινα ειδώλια της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Η Κεραμική του Τσοκράνι συσχετίζεται με τεχνικές των κεντρικών περιοχών της Χερσονήσου του Αίμου (συνεχίζοντας την παλαιότερη τεχνική του τύπου barbotine64 του πολιτισμού Στάρτσεβο), με τεχνικές της ζώνης Ιονίου –Αδριατικής (Danilo–Kakanj), που διαδέχθηκαν αυτές της εμπίεστης Κεραμικής (Impresso), αλλά και με την Μέση Νεολιθική της Ελάτειας (Ελάτεια II), στην Φωκίδα, στην Στερεά Ελλάδα.

Όπως υποστηρίζεται σχετικά65: «…Είναι ξεκάθαρο ότι αυτή η ομάδα (του Τσοκράνι) κατείχε μια κεντρική θέση και αποτελούσε συνδετικό κρίκο μεταξύ των (βορειότερων πολιτισμών) της ομάδας Danilo–Kakanj και της Ελάτειας …».

Το χρονικό πλαίσιο του πολιτισμού Τσοκράνι φαίνεται να συμπίπτει με αντίστοιχες χρονολογίες των τοπικών πολιτισμών Ντανίλο (Danilo I) στις Δαλματικές ακτές, Βίντσα66 (Vinča I, ο διάδοχος πολιτισμός του Στάρτσεβο, με ευρύτατη διάδοση στις κεντρικές περιοχές της Χερσονήσου του Αίμου) και Ελάτειας. Σε σχέση με τις πολιτιστικές ακολουθίες της Θεσσαλίας, ο πολιτισμός Τσακράν αντιστοιχεί χρονολογικά με τον εκπληκτικό πολιτισμό του Διμηνίου, της Νεώτερης Νεολιθικής, όπως υποδεικνύουν τμήματα αγγείων γραπτής κεραμικής, τα οποία προφανώς είχαν εισαχθεί από την Θεσσαλία67.

Η Μέση Νεολιθική στην Ευρώπη

Τα ευρήματα που ήλθαν στο φως μετά τις ανασκαφές του 1971 και 1973 στο Δουναβέκι (Dunavec, Ντούναβετς), κοντά στην Κορυτσά, έδωσαν την δυνατότητα να τοποθετηθεί ο πολιτισμός Τσοκράνι σε ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο, τόσο γεωγραφικό, όσο και χρονολογικό. Διαπιστώθηκε ότι η παλαιότερη φάση Dunavec I, με χαρακτηριστική μονόχρωμη μελανή (μαύρη) ή τεφρή (γκρίζα) Κεραμική με στιλβωμένη επιφάνεια, ήταν αρχαιότερη από τον πολιτισμό Τσοκράνι, ενώ σε αυτόν αντιστοιχούσε χρονικά στην πραγματικότητα η μεταγενέστερη φάση Dunavec IΙ. Οι δύο φάσεις συνδέονταν γενετικά μεταξύ τους, δηλ. η φάση Dunavec I εξελίχθηκε στην φάση Dunavec IΙ. Επί πλέον, αποδείχθηκε ότι το ξεκίνημα αυτού του τοπικού πολιτισμού (Dunavec I), όπως προκύπτει από τα άφθονα δείγματα Κεραμικής τύπου barbotine, οφείλεται εν μέρει σε στοιχεία του πολιτισμού Στάρτσεβο και ειδικότερα με την τελευταία φάση του και την αρχή της επόμενης φάσης Βίντσα.

Πρέπει πάντως να επισημανθεί η γεωγραφική ιδιαιτερότητα των δύο αυτών τοπικών πολιτισμών. Έτσι, σε αντίθεση με τον πολιτισμό Δουναβέκι, μια τοποθεσία του εσωτερικού, ο πολιτισμός Τσοκράνι, πολύ κοντά στις ακτές του Ιονίου, εμφανίζει στοιχεία της ευρύτερης πολιτιστικής περιοχής Ιονίου–Αδριατικής με την χαρακτηριστική εμπίεστη (Impresso) Κεραμική, ενώ παράλληλα συνυπάρχει και η Κεραμική Barbotine του Στάρτσεβο68.

Τα πρώτα δείγματα της Νεώτερης Νεολιθικής (Late Neolithic) στην Αλβανία, προήλθαν από ανασκαφές του 1936 σε ένα από τα σπήλαια της τοποθεσίας Βέλτσι (Velcë) κοντά στην Αυλώνα. Η συστηματική όμως μελέτη αυτής της περιόδου έγινε δυνατή μόνον μετά το 1961 και τα σημαντικά ευρήματα της τοποθεσίας Μαλίκη (Maliq), λίγα μόνο χλμ. ΒΔ από το Δουναβέκι, στην περιοχή της Κορυτσάς. Η αρχαιολογική αυτή τοποθεσία αποτελεί θέση-οδηγό για την ευρύτερη περιοχή, λόγω της αρίστης στρωματογραφίας της, που μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τις πολιτιστικές εξελίξεις της περιοχής μέχρι τέλους της Εποχής του Ορειχάλκου, δηλ. για περισσότερα από 2.000 χρόνια! Ίχνη της πρώτης φάσης του «πολιτισμού Μαλίκη» (Maliq I) ανακαλύφθηκαν αργότερα και στην τοποθεσία Καμενίκι (Kamnik), περίπου 50 χλμ. νοτιότερα, κοντά στην κωμόπολη Κολώνια (Kolonjë). Όπως αποδείχθηκε, ο τοπικός αυτός πολιτισμός ήταν από πολλές απόψεις συμπληρωματικός του Maliq I και ως εκ τούτου αναφερόμαστε πλέον στον πολιτισμό Maliq I–Kamnik69.

Η μελέτη της στρωματογραφίας επέτρεψε να διακρίνουμε δύο φάσεις, την αρχαιότερη Maliq Ia και την επόμενη Maliq Ib. Η Κεραμική της φάσης Ia ποικίλλει τόσο ως προς το σχήμα των αγγείων, όσο και ως προς την διακόσμησή τους. Εκείνο όμως που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της φάσης και την διακρίνει από τους παλαιότερους νεολιθικούς πολιτισμούς, είναι ένας εξαιρετικός τύπος γκρίζων–μαύρων αγγείων με στιλβωμένη επιφάνεια. Στα ωραιότατα αυτά αγγεία κυριαρχεί ο τύπος των μονόχρωμων διακοσμητικών σχεδίων, τα οποία αποτυπώνονταν απ’ ευθείας στον φυσικό πηλό. Τα σχέδια κυμαίνονται μεταξύ γραμμικών–γεωμετρικών και ελικοειδών μαιάνδρων, τα οποία υπενθυμίζουν από πολλές πλευρές την εξελιγμένη διακοσμητική τυπολογία της τελευταίας περιόδου του πολιτισμού στο Διμήνι της Θεσσαλίας.

Ορισμένα στοιχεία της γραπτής Κεραμικής του πολιτισμού Maliq I–Kamnik είναι ταυτόσημα με την Κεραμική που ανακαλύφθηκε στο σπήλαιο του Βέλτσι (Velcë), αλλά υπάρχουν και διαφοροποιήσεις που υποδεικνύουν τοπικές αποκλίσεις στον πολιτισμό Βέλτσι, ο οποίος σχετίζεται σαφέστατα με τον νεολιθικό πολιτισμό της ΒΔ Ελλάδος και ειδικότερα με τον τοπικό πολιτισμό που επισημάνθηκε στην τοποθεσία Άγιος Νικόλαος, κοντά στον Αστακό της Ακαρνανίας70.

Στην φάση όμως Maliq Ib, παρ’ όλο ότι τα βασικά χαρακτηριστικά της προηγούμενης φάσης διατηρούνται, διαπιστώνεται μια ποσοτική αλλαγή στις αναλογίες, με αποτέλεσμα η γραπτή κεραμική να είναι σπανιότερη, ενώ η γκρίζα – μαύρη εφυαλωμένη Κεραμική αποτελεί πλέον την χαρακτηριστική ποικιλία. Στον τύπο αυτόν μάλιστα υπάρχει μια συνεχώς αυξανόμενη χρήση εγχάρακτων (incised) διακοσμητικών στοιχείων με γραμμικά–γεωμετρικά σχέδια, που σχετίζεται με την λεγόμενη Ταινιωτή Κεραμική (Bandkeramik) του πολιτισμού Βίντσα (Vinča).

Πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι η φάση Maliq Ib εμφανίζει για πρώτη φορά και στην συνέχεια με αυξανόμενη συχνότητα, όλα τα στοιχεία τα οποία χαρακτηρίζουν αργότερα την Χαλκολιθική Εποχή του πολιτισμού Μαλίκη και ως εκ τούτου θεωρείται μεταβατική προς την επόμενη φάση Maliq IΙ.

Όπως γίνεται σήμερα αποδεκτό, ο πολιτισμός Maliq I – Kamnik είναι ο πλέον στενά συνδεδεμένος με την ομάδα του νεολιθικού πολιτισμού Διμήνι–Οτζάκι71 και ειδικότερα με εκείνον του κλασσικού Διμήνι72.

Οι δεσμοί αυτοί δεν εντοπίζονται μόνον στις ομοιότητες που διαπιστώνονται στην τεχνική της διακόσμησης και στην χρήση συχνά ταυτόσημων διακοσμητικών στοιχείων, αλλά και στο σχηματολόγιο των αγγείων.

Νεολιθικό γραπτό αγγείο από την θέση Οτζάκι

Όπως έχει τονισθεί: «…Η μέθοδος κατασκευής, τα σχήματα των αγγείων και τα γραμμικά–γεωμετρικά και σπειροειδή–μαιανδρικά σχέδια, σκούρα σε ανοιχτόχρωμο υπόβαθρο, υπενθυμίζουν τόσο έντονα τα εξαιρετικά κύπελλα του ρυθμού Β3 από το κλασσικό Διμήνι, ώστε είναι δυνατόν κάποιος να συμπεράνει ότι στην πραγματικότητα έχουν εισαχθεί από την Θεσσαλία…».

«…Τα προαναφερθέντα αντικείμενα και τα άλλα ίχνη της επίδρασης του πολιτισμού Διμήνι στον πολιτισμό Maliq I–Kamnik αποδεικνύουν ότι την περίοδο του πολιτισμού Διμήνι υπήρχαν απ’ ευθείας και άμεσες επαφές μεταξύ Αλβανίας και Θεσσαλίας, επαφές που ήδη έχουν διαπιστωθεί με την ύπαρξη Κεραμικής της φάσης Διμήνι–Τσαγκλί στον πολιτισμό Τσοκράνι (Cakran). Όλα τα παραπάνω αποτελούν μαρτυρίες για την εξάπλωση του πολιτισμού Διμήνι σε τόσο απομακρυσμένες περιοχές όπως η ΝΑ Αλβανία…».73

Η επόμενη περίοδος που ακολουθεί το τέλος της Νεολιθικής Εποχής ονομάζεται Χαλκολιθική ή Ενεολιθική (Eneolithic από την λατιν. λέξη aeneus = χαλκός και την ελλην. λίθος = πέτρα).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

56. C.A.H. Vol. III part 1, σελ. 190–201
57. Βλ. λεπτομέρειες C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 191-192
58. C.A.H. ό.π. σελ. 193
59. Βλ. σχετικά Colin Renfrew: Excavations at Sitagroi. A Prehistoric Village in Northeast Greece – Los Angeles 1986 σελ. 480, P. Halstead: The Beginnings of Agriculture – Oxford 1989 σελ. 26, P. M. Dolukhanov: 14C and Archaeology – Groningen 1983 σελ. 476
60. Jan Lichardus: Le protohistoire de l’ Europe–P.U.F. Paris 1985, σελ. 228-9
61. Κ. Περλέ, ό.π. σελ. 304
62. Βλ. T. Douglas Price (ed.): Europe’s First Farmers–“Cambridge University Press” 2000 σελ. 9
63. Βλ. λεπτομέρειες C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 193-194
64. Η τεχνική barbotine (μπαρμποτίν=έξεργος) συνίσταται στην επίστρωση (πριν από την τοποθέτηση στο καμίνι) ενός πρόσθετου παχύρρευστου στρώματος πηλού (slip), το οποίο συνήθως διαμορφώνεται κατάλληλα για διακοσμητικούς λόγους, στην επιφάνεια ενός κεραμικού αγγείου. Η μάλλον πρωτόγονη αυτή τεχνική χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην ρωμαϊκή Γαλατία και Βρεταννία.
65. C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 196
66. Ο πολύ γνωστός και ευρύτατα διαδεδομένος πολιτισμός Βίντσα της Μέσης και Νεώτερης Νεολιθικής, πήρε το όνομά του από την ομώνυμη ανασκαφική θέση, σε έναν λόφο περίπου 15 χλμ. ανατολικά από το Βελιγράδι. Οι πρώτες ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν διακεκομμένα από το 1908 μέχρι το 1932 από τον καθηγητή Μ. Βάσιτς (M. Vasić), ο οποίος περιέγραψε την αρχαιολογική τοποθεσία της Βίντσα ως «…ένα κέντρο της 2ης χιλιετίας π.Χ. του πολιτισμού του Αιγαίου…», λόγω των εξαιρετικών καλλιτεχνικών ευρημάτων που θεωρήθηκαν πολύ προχωρημένα ώστε να έχουν κατασκευασθεί στην διάρκεια της Νεολιθικής. Λίγο πριν από τον θάνατό του υποστήριξε ότι επρόκειτο μάλλον για μια αποικία Ελλήνων. Σύγχρονες τεχνικές χρονολόγησης τοποθετούν τον πολιτισμό Βίντσα μεταξύ 5300-4500 π.Χ.
67. Βλ. C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 196-197
68. Βλ. λεπτομέρειες C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 197-198
69. Βλ. λεπτομέρειες C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 198
70. Βλ. λεπτομέρειες C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 199-200
71. Στην θέση Οτζάκι μαγούλα (=τούμπα, τύμβος), σε έναν (τεχνητό) λόφο στην ευρύτερη περιοχή του Τυρνάβου στην Θεσσαλία, εντοπίσθηκε ένας σημαντικότατος νεολιθικός οικισμός, που ξεκινώντας από την Πρώιμη συνεχίζεται μέχρι την Νεώτερη Νεολιθική. Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν το 1953–55 από τον αείμνηστο αρχαιολόγο Vladimir Milojčić, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης (Γερμανία). Τα αγγεία με την χαρακτηριστική διακόσμηση, το λεγόμενο «στυλ Οτζάκι», αποτελούν την αρχαϊκότερη μορφή της διακοσμητικής του Διμηνίου.
72. C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 200. Υπενθυμίζουμε ότι η Νεώτερη Νεολιθική στην Θεσσαλία υποδιαιρείται σε δύο φάσεις:
α. «Τσαγκλί-Λάρισα» και «Αράπη», από τις αντίστοιχες αρχαιολογικές τοποθεσίες, που αποτελούν την λεγόμενη «Προ-Διμηνιακή» αρχαιότερη φάση ή Νεώτερη Νεολιθική Ι (5300–4800 π.Χ.),
β. Την φάση του κλασσικού πολιτισμού Διμήνι (Νεώτερη Νεολιθική ΙΙ, 4800–4500 π.Χ.).
Ακολουθεί η επόμενη και τελευταία φάση της Νεολιθικής, η λεγόμενη Τελική Νεολιθική (4500–3200 π.Χ.), που αντιπροσωπεύεται στον Χαλκολιθικό πολιτισμό «Ραχμάνι».
73. C.A.H. Vol. III part 1, ό.π. σελ. 200

(Συνεχίζεται)