Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Πολιτισμού (1)

Δημοσιεύουμε σε συνέχειες την Ιδρυτική Διακήρυξη της "Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Πολιτισμού", η οποία εκδίδει το περιοδικό "Νέος Ερμής ο Λόγιος", το πρώτο τεύχος του οποίου, ήδη κυκλοφορεί.

ΔΕΕ

α. η εξαντληση μιας ιστορικής εποχής

H βασική καθοδηγητική αρχή των μεγάλων πολιτισμών από τη στιγμή της εμφάνισης του μεσσιανισμού (των μονοθεϊστικών θρησκειών και των εκκοσμικευμένων καθολικών και καθολικευτικών ιδεολογιών ­– του φιλελευθερισμού, του μαρξισμού, της οικολογίας) είναι πως η πορεία του ανθρώπινου γένους αποτελεί μια συνεχή διαδικασία αναμίξεων και ομογενοποίησης, που διακόπτεται από περιόδους διαχωρισμού και διαφοροποίησης, αλλά η γενική πορεία παραμένει αδήριτη προς την κατεύθυνση της απόλυτης ομογενοποίησης φύλων, φυλών, γλωσσών, μια πορεία προς τον άνθρωπο ως αφηρημένη και καθολική μορφή. «Όλοι για έναν και ένας για όλους». Όλοι ένας και ο ένας όλοι… Η «κατάληξη» της ανθρώπινης περιπέτειας βρίσκεται στην απόλυτη ομογενοποίηση, είτε μέσω της αγοράς –φιλελευθερισμός– είτε μέσω της αταξικής κοινωνίας – κομμουνισμός.

Σήμερα, οι νέες δυνατότητες της τεχνολογίας, και της βιοτεχνολογίας, κατ’ εξοχήν, έρχονται να προσθέσουν μια νέα ψηφίδα στην εικόνα. Οι άνθρωποι θα ζουν σε ένα μοναδικό και ενιαίο καθεστώς, θα καταναλώνουν τα ίδια προϊόντα, θα έχουν αποδεχθεί την παγκοσμιοποίηση ως ομογενοποίηση. Ο επερχόμενος κλωνισμός, καθώς και τα άλλα δημιουργήματα /τερατουργήματα της βιοτεχνο­λογίας και οι ρέπλικες του μέλλοντός μας, απλώς θα ολοκληρώσουν τη διαδικασία.

Όντως, όμως, υπήρξε η ανθρώπινη ιστορία –όπως και η ιστορία της φύσης– μια διαδικασία ομογενοποίησης, ή, αντιστρόφως, ήταν μια διαδικασία πολυπλοκοποίησης και διαφοροποίησης; Ή μήπως και τα δύο; Στην πραγματικότητα, στη φύση αλλά και στην ιστορία, ομοιομορφοποίηση και πολυπλοκοποίηση εναλλάσσονται σε ένα διαρκώς ανώτερο επίπεδο σύνθεσης: Από το μπινγκ-μπανγκ, στη συγκρότηση του σύμπαντος, και από τους μονοκύτταρους οργανισμούς στους πολύπλοκους, με διαφοροποιημένα όργανα, από τις απλούστερες κοινωνικές συσσωματώσεις, με μικρό καταμερισμό εργασίας, σε κοινωνίες υψηλού καταμερισμού, τέλος από την κοιλάδα του Ολντουβάι και το μεγάλο ρήγμα της Δυτικής Αφρικής, όπου φαίνεται να ξεκίνησε η ανθρώπινη περιπέτεια πριν επτά εκατομμύρια χρόνια, στην καταπληκτική διαφοροποίηση των ανθρωπίνων πολιτισμών, από τα υψίπεδα των Άνδεων μέχρι τις κοιλάδες της Νέας Γουϊνέας.

Όσο για τις διαδικασίες ομοιομορφοποίησης, τις περισσότερες φορές πρόκειται για αποσυνθετικές διαδικασίες: δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα και εξίσωση της θερμοκρασίας, θάνατος των ζωντανών οργανισμών και αποσύνθεσή τους, διάλυση των μεγάλων πολιτισμών και πτώση του επιπέδου του καταμερισμού και της κοινωνικής πολυπλοκοποίησης. Η ίδια η εμφάνιση της ζωής συνιστά μια αντί-δραση ενάντια στις δυνάμεις της εντροπίας και της ομοιομορφοποίησης.

Ταυτοχρόνως όμως η καθολίκευση –η γενίκευση–, συνοδεύει εξίσου και παραλλήλως την ανθρώπινη ιστορία. Οι ανακαλύψεις των εργαλείων θα εξαπλωθούν σε όλο τον πλανήτη και το ίδιο θα συμβεί με τις μεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις – την αγροτική, τη βιομηχανική, την πληροφορική.

Εν κατακλείδι, καθολίκευση και διαφοροποίηση συνδυάζονται και συχνά διαδέχονται η μία την άλλη ή βαδίζουν ταυτόχρονα σε διαφορετικά πεδία. Συνήθως, η γενίκευση σε κάποια επίπεδα συνδυάζεται με τη διαφοροποίηση σε κάποια άλλα.

Η σημερινή φάση της «παγκοσμιοποίησης», ήρθε να αντικαταστήσει την αμέσως προηγούμενη περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, κατά την οποία η βιομηχανική επανάσταση συνδυαζόταν με έναν υψηλό βαθμό ιδεολογικής και καθεστωτικής-εθνικής διαφοροποίησης. Η παγκοσμιοποίηση θα ήθελε να αποτελέσει μια ιστορική καινοτομία: να επιβάλει την ομοιομορφοποίηση σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης ζωής και να διαλύσει κάθε είδους συλλογική ετερότητα, είτε εθνική είτε ιδεολογική-κοινωνική. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, έχει ήδη έλθει το «τέλος της ιστορίας» –η οποία αποτελεί μια μεγάλη «διήγηση» και προϋποθέτει την ύπαρξη συλλογικών ετεροτήτων– και, στο εξής, κάθε μορφή παλιάς συλλογικής ετερότητας θα υποκατασταθεί από μια και μόνη μορφή ετερότητας, την ατομική, και η ιστορία με μεγάλο Ι θα αντικατασταθεί με τις ατομικές «διηγήσεις» των ανθρώπων-ατόμων. Και αν ακόμα δεν έχουμε φθάσει στο «παγκόσμιο κράτος», βαδίζουμε προς τα εκεί, μέσω του πολλαπλασιασμού των διεθνών οργανισμών και προπαντός μέσω της οικονομικής «παγκοσμιοποίησης» και της ανάπτυξης των πολυεθνικών εταιρειών, που τείνουν να αγκαλιάσουν σε ένα ενιαίο δίκτυο το σύνο­λο του πλανήτη.

Αυτή η λογική, όμως, υφίσταται όλο και περισσότερες επικρίσεις αφού η ετερότητα αναδεικνύεται και πάλι στο προσκήνιο, αρχικώς μέσω της πολιτισμικής και εθνικής διαφοροποίησης, όπως τόσο εναργώς καταδεικνύει η άνοδος του Ισλάμ. Και όλα δείχνουν πως η παγκοσμιοποίηση θα ηττηθεί και στο οικονομικό πεδίο, καθώς η οικονομική πρωτο­καθεδρία της Δύσης απειλείται άμεσα από την οικονομική ενδυνάμωση της Ασίας, για πρώτη φορά μετά από τουλάχιστον πεντακόσια χρόνια δυτικής ηγεμονίας. Ισλάμ και Άπω Ανατολή, με διαφορετικό τρόπο, απειλούν την εδραίωση της δυτικής ηγεμονίας σε παγκόσμια κλίμακα.

Εξ άλλου η οικονομική αποτελεσματικότητα της διευρυνόμενης κλίμακας των ανταλλαγών, των «οικονομιών κλίμακας» και των μεγάλων πληθυσμιακών συγκεντρώσεων τίθεται αυτή καθεαυτή υπό αμφισβήτηση. Το κόστος των μεταφορών, το βάρος της δημιουργίας υποδομών, η κυκλοφοριακή συμφόρηση, τα εργασιακά και οργανωτικά προβλήματα των τεράστιων μονάδων παραγωγής, τα προβλήματα της εκπαίδευσης και επανεκπαίδευσης του προσωπικού καθιστούν οικονομικά ασύμφορη την αδιάκοπη μεγέθυνση των μονάδων και το διαρκώς επεκτεινόμενο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

Αν, δε, συνυπολογίσουμε και το οικολο­γικό και κοινωνικό κόστος της παγκοσμιοποίησης, από τις τεράστιες δαπάνες που απαιτούνται για την οικολογική διαχείριση των καταστροφών που προκαλεί η «ελεύθερη οικονομία», έως τα ναρκωτικά, τις φυλακές, την ανασφάλεια, τα προβλήματα υγείας, τότε το συμπέρασμα είναι αδιαμφισβήτητο: Η παγκοσμιοποίηση, με την ξέφρενη και ανεξέλεγκτη μορφή της, αποτελεί ήδη φραγμό στην ίδια την βιωσιμότητα της οικονομίας και θα πρέπει να αντικατασταθεί από μια νέα οικονομική μορφή, διότι το μικρό και το εγγύς παρουσιάζουν μεγαλύτερη οικονομική, οικολογική και κοινωνική αποδοτικότητα από ό,τι το τεράστιο και το απομακρυσμένο.

Η υπέρβαση της αποσύνθεσης και της παρακμής θα επιτευχθεί στην αναβάθμιση του τοπικού, της μερικότητας, της ιδιαιτερότητας, του εθνικού και του περιφερειακού, που όμως δεν αρνείται την επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο, δεν αρνείται μια μορφή «παγκοσμιοποίησης», αλλά προωθεί μια οικουμενικότητα δηλαδή ανάπτυξη των παγκόσμιων σχέσεων ιδίως στο επίπεδο της εκπαί­δευσης, της επικοινωνίας, της πληροφόρησης – με ταυτόχρονη εδραίωση της διαφο­ρο­ποί­ησης.

Είναι επί πλέον προφανές ότι σε ένα μοντέλο όπου οι δύο μοναδικοί και εν δυνάμει πόλοι είναι το παγκόσμιο πεδίο και το άτομο, όπως υποστηρίζουν οι απανταχού υποστηρικτές των «ατομικών δικαιωμάτων», δεν χωράει το πολιτικό πεδίο, το πεδίο της κυβέρνησης και της αυτοκυβέρνησης· σε μια τέτοια περίπτωση οι άνθρωποι θα κυβερνιούνται από τα πράγματα, δηλαδή τη μεγαμηχανή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Εξ ου και η σημερινή παρακμή της πολιτικής στη Δύση. Η δημοκρατία και η συμμετοχή απαιτούν τη διαχείριση στο εγγύτερο δυνατό πεδίο για τον πολίτη· και διαχείριση όχι μόνο των... σκουπιδιών, αλλά της ίδιας της παραγωγής.

***

Συνέπεια της πολιτικής και κοινωνικής παρακμής που ζήσαμε τις ακροτελεύτιες δεκαετίες του περασμένου αιώνα υπήρξε και η γενίκευση της ιδεολογίας του «τέλους»: τα τέλη του 20ού αιώνα σφραγίστηκαν από τη λογική, τη φρασεολογία ή τη ρητορική του «τέλους». Τέλος του σοσιαλισμού, τέλος της διαίρεσης σε στρατόπεδα, εξάντληση της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη, τέλος του έθνους-κράτους και του κράτους πρόνοιας, τέλος του ανθρώπου ως φυσικού δημιουργήματος και είσοδος στην εποχή των τεχνητών «προσθηκών».

Και φυσικά, το τέλος των ιδεολογιών και όλα τα συμπα­ρο­μαρτούντα: Το τέλος της ιστορίας. Και ο κατάλογος μπορεί να είναι χωρίς... τέλος! Το έσχατο καταφύγιο του σύγχρονου ανθρώπου, ο έρωτας, έπαψε να μοιάζει έρωτας και εισήλθε στη δικαιοδοσία της φαντασμαγορίας της virtual reality. Η φρενίτιδα των τεχνικών αλλαγών και ο κολασμένος χορός της αδιάκοπης συσσώρευσης εμπορευμάτων, προκαλούν μια ανελέητη γήρανση προϊόντων, ιδεών, συμπεριφορών και. ανθρώ­πων, όπου το σημερινό «νέο» έχει ήδη μια ημερομηνία λήξης όλο και πλησιέστερη στην ημερομηνία παραγωγής του. Tο αύριο είναι ήδη σήμερα και το σήμερα χθες.

Αν, σε όλη την ιστορία του ανθρώπινου είδους ο ιστορικός-τεχνητός χρόνος απέκλινε από τον φυσικό χρόνο, ποτέ άλλοτε αυτή η απόκλιση δεν έτεινε να πάρει τα χαρακτηριστικά μιας ριζικής διχοτομίας όπου ο ιστορικός κόσμος της τεχνόσφαιρας αντιπαρατίθεται τόσο βίαια με τον υλικό-φυσικό κόσμο. Εξαντλείται λοιπόν ο κόσμος που γνωρίσαμε. Ο τεχνόκοσμος παύει πια να λειτουργεί ως δημιούργημα του ανθρώπου, και είναι ο άνθρωπος που λειτουργεί ως προέκτασή του. Γι’ αυτό και ποτέ άλλοτε η αίσθηση της αλλοτρίωσης και της ανημπόριας δεν ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη. Ο παλιός κόσμος τελειώνει κάθε μέρα και ο «καινούργιος» που αναδύεται είναι όλο και περισσότερο χωρίς νόημα.

Κατά συνέπεια, δεν βρισκόμαστε μόνο στο τέλος μιας εποχής, αλλά σε ένα σταυροδρόμι της ανθρώπινης ιστορίας. Κατά συνέπεια, η μόνη πιθανή αντίσταση, ή ίσως και η ανατροπή αυτού του παγκόσμιου ενοποιημένου εμπορευματικού συστήματος, μπο­ρεί να προέλθει από την ανάδειξη ενός διαφορετικού συστήματος αναγκών, που θα έχει τέτοια ισχύ και καθολικότητα ώστε να ανατρέψει το κυρίαρχο εμπορευματικό σύστημα· ενός συστή­ματος αναγκών με νέες ανθρωπολογικές και οντολογικές διαστάσεις.

(Συνεχίζεται)