Αιολικά φύλα (2)

Μάχη Λαπιθών με Κενταύρους (Πίνακας του Sebastiano Ricci)

Αιολικά φύλα

Λαπίθες: Περίφημος πολεμικός λαός της Θεσσαλίας, συνδεδεμένος με πληθώρα μύθων και παραδόσεων της περιοχής. Οι Λαπίθες απέκτησαν φήμη στον ελληνικό κόσμο της αρχαιότητας, κυρίως λόγω της σύγκρουσής τους με τους Κενταύρους (*), που σύμφωνα με τον μύθο είχαν σώμα ανθρώπου και από την μέση και κάτω, ίππου (βλ. σχετικά στον Διόδωρο τον Σικελιώτη, Δ΄ 69-70). Η «Κενταυρομαχία» απετέλεσε ένα από τα πλέον αγαπητά θέματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι Λαπίθες ανήκαν στην αιολόφωνη ομάδα και εμφανίσθηκαν στην δυτικότατη Θεσσαλία, στις παρυφές της Πίνδου, μετά το 1900 π.Χ., όταν από την περιοχή της αρχικής τους εγκατάστασης στην κεντρικοδυτική Μακεδονία μετακινήθηκαν νοτιότερα [βλ. ανάρτηση "Μετακινήσεις ελληνικών φύλων (Αιολείς)" http://ethnologic.blogspot.com/2010/01/blog-post_26.html  όπου και σχετικός χάρτης]. Στον νέο αυτόν χώρο εγκατάστασης είχαν επαφές με τα φύλα της Ηπείρου, όπως μαρτυρούν αναμνήσεις που διασώθηκαν στους μεταγενέστερους μύθους των Λαπιθών.

Στα ομηρικά έπη κυριαρχούν οι αναφορές στην «Κενταυρομαχία», αλλά από την Ιλιάδα (Β 738-747) μαθαίνουμε ότι προς το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής (γύρω στο 1200 π.Χ.), οι Λαπίθες κατείχαν τις πόλεις Άργισσα, Γυρτώνη, Όρθη, Ηλώνη και Ολοοσσώνα, εντοπιζόμενες στην βόρεια Πελασγιώτιδα και στην νότια Περραιβία, όπως και οι πόλεις Λάρισα, Μόψιον και τα βουνά Όσσα και Ομόλιον, που τους αποδίδουν μετέπειτα συγγραφείς (βλ. ανάρτηση Αρχαία Θεσσαλία http://ethnologic.blogspot.com/2010/02/blog-post_21.html όπου και σχετικός χάρτης). Επίσης από την μεθομηρική γραμματεία πληροφορούμαστε ότι οι Λαπίθες είχαν εκτοπίσει από τις περιοχές αυτές τους Αινιάνες και είχαν υποτάξει ένα τμήμα από τους Περραιβούς. Η ίδια περιοχή ανήκε ακόμη παλαιότερα σε Φλεγύες και Μινύες, δυο άλλα αιολόφωνα φύλα. Αυτά βεβαίως προϋποθέτουν μετακίνηση των Λαπιθών από την δυτική στην βορειοανατολική Θεσσαλία, γεγονός που οι ερευνητές τοποθετούν μετά τα μέσα της Μυκηναϊκής Εποχής (Ιστορία Ελληνικού Έθνους - "Εκδοτική Αθηνών" τομ. Α΄ σελ. 373).

Μετά την είσοδο των Θεσσαλών (βλ. Αρχαία Θεσσαλία ό.π.) και την βαθμιαία κατάκτηση ολόκληρης της περιοχής, που θα ονομασθεί από αυτό το φύλο Θεσσαλία, ομάδες Λαπιθών πρέπει να διασκορπίστηκαν σε όλη την νότια Ελλάδα, εμφανίζοντας μια εκπληκτική κινητικότητα που όμοιά της δεν έχει να παρουσιάσει κανένα άλλο ελληνικό φύλο. Αυτό προκύπτει από τις μαρτυρίες των πηγών οι οποίες αναφέρουν πολυάριθμους ήρωες Λαπίθες, πολύ περισσότερους από οποιοδήποτε άλλο φύλο, σε πλήθος διαφορετικές περιοχές.

Επιφανείς Λαπίθες, εκτός από τον Τρωϊκό κύκλο, έχουν συνδεθεί και με άλλους μυθικούς κύκλους όπως το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου, την Αργοναυτική εκστρατεία κ.λ.π. Μια άλλη παράδοση (Διόδωρος, 4, 37) αναφέρει ότι οι Λαπίθες με αρχηγό τον Κόρωνο (γιο του βασιλέα των Λαπιθών Καινέα), έδιωξαν τους Δωριείς που με αρχηγό τον Αιγιμιό, επιχείρησαν να εγκατασταθούν στην ΒΑ Θεσσαλία. Ο Αιγιμιός θα ζητήσει τότε, με αντάλλαγμα το ένα τρίτο της χώρας, την βοήθεια του Ηρακλή, ο οποίος θα κατατροπώσει τους Λαπίθες, σκοτώνοντας τον αρχηγό τους. Ο Αιγιμιός θα παραχωρήσει στην συνέχεια το ένα τρίτο του βασιλείου του στον γιο του Ηρακλή Ύλλο. Έτσι θα προκύψει η Φυλή (υπο-φύλο) των Δωριέων, οι Υλλείς.

Η μεγαλύτερη πάντως συγκέντρωση μυθικών παραδόσεων και ονομάτων Λαπιθών ηρώων παρατηρείται στην Αττική. Το γένος των Περιθοιδών που κατοικούσε στον ομώνυμο Δήμο πίστευε ότι καταγόταν από τον Λαπίθη Πειρίθου. Ο Βούτης, ομώνυμος με τον πατέρα της Ιπποδάμειας (γυναίκας του Πειρίθου και μητέρας του Πολυποίτη), ήταν πρόγονος του αττικού γένους των Βουταδών. Τρίτο αττικό γένος, οι Κορωνίδαι, καθώς και η κώμη Κορώνεια, είχαν ως επώνυμο ήρωα τον προαναφερθέντα Λαπίθη Κόρωνο. Οι Αθηναίοι συνέδεαν τον Πειρίθου με τον Θησέα, γεγονός που ανταποκρίνεται με την μνεία από τον Ησίοδο του Θησέα ως Λαπίθη ήρωα. Άλλοι ήρωες Λαπίθες εντοπισμένοι στην Αττική ήσαν ο Φάληρος, ο Περίφας και ο Φόρβας. Αλλά όπως προαναφέραμε, μνείες Λαπιθών ηρώων είναι διασκορπισμένες σε όλη την Ελλάδα. Έτσι ο Αιγεύς και ο Θησεύς συνδέονται με την Θεσσαλία, ο Θησεύς μάλιστα με την Μαγνησία και ιδιαίτερα με την πόλη των Φερών. Η παρουσία Λαπιθών στην κοιλάδα του Σπερχειού αποδεικνύεται από την μαρτυρία ενός εθνικού Λαπιθήιος, που παράγεται από το όνομα της πόλης Λαπίθη. Στην Φωκίδα έχουμε πόλη Θησεία και άλλα, λιγότερο σημαντικά, ίχνη Λαπιθών. Η Βοιωτία συγκεντρώνει ονομασίες Φάλαρος, Κόρωνος και άλλους Λαπίθες ήρωες.

Οι Κυψελίδαι της Κορίνθου διατήρησαν οικογενειακή παράδοση, σύμφωνα με την οποία ήσαν απόγονοι του βασιλέως των Λαπιθών Καινέως (πατέρα του Κόρωνου), που εγκαταστάθηκαν αρχικά στην Γονούσσα, κοντά στην Σικυώνα. Ίχνη Λαπιθών στην ίδια περιοχή είναι μύθοι για τον Κόρωνο, που αναφέρονταν ως βασιλιάς της Σικυώνος, για τον Έλατο και τον Πειρίθου, που συνδέονται με την Κυλλήνη (=το όρος Κυλλήνη, σημερινή Ζήρια). Επειδή στον Φενεό, που γειτονεύει με την Κυλλήνη, εντοπίσθηκε εγκατάσταση Περραιβών, οι ερευνητές υποθέτουν ότι οι Λαπίθες της ΒΑ Πελοποννήσου πρέπει να προέρχονται από την βόρεια Θεσσαλία (Πελασγιώτιδα) και ότι μετανάστευσαν εκεί μαζί με άλλες γειτονικές τους ομάδες (Περραιβούς).

Ομάδες Λαπιθών έφθασαν μέχρι την Λακωνία, όπως μαρτυρούν το όνομα Λαπιθαίος (βουνό κοντά στον Ταΰγετο), παραδόσεις για τους ήρωες Λαπίθη, Άμπυκο και Έλατο, καθώς και ο μύθος που τοποθετούσε τους Κένταυρους στον Μαλέα, παρ’ όλο που ο Όμηρος και η αρχαιότερη παράδοση αναφέρουν το Πήλιο ως κατοικία αυτού του μισοανθρώπινου λαού που πολέμησαν οι Λαπίθες.

Αναπαράσταση της Κενταυρομαχίας από το αέτωμα του Διός στην Ολυμπία

Οι Κένταυροι τοποθετούνται επίσης στην Φολόη (=βουνό στα όρια Ηλείας και Αρκαδίας που πήρε το όνομα από τον Κένταυρο Φόλο). Πιστεύεται ότι και αυτή η μετατόπιση του μύθου οφείλεται σε μετανάστευση Λαπιθών από την Θεσσαλία στην Ήλιδα. Υπάρχει μάλιστα συγκεκριμένη παράδοση ότι ο Φόρβας (γιος του Λαπίθη και πατέρας του Αυγεία), αφού εγκατέλειψε την Θεσσαλία, εγκαταστάθηκε στο όρος Ωλονός (ή Ώλενος, κορυφή του Ερύμανθου) και βοήθησε τον Επειό εναντίον του Πέλοπος. Κατά τους ερευνητές, αυτή η παράδοση, απηχεί πολέμους Λαπιθών και Επειών εναντίον των Αχαιών της Πίσας και της Ολυμπίας που εκπροσωπούνται από τον Πέλοπα.

Οι Λαπίθες θα εξαφανισθούν μετά το τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής (1600-1100 π.Χ.), αλλά η ανάμνησή τους παρέμεινε ζωντανή στους μύθους και τις παραδόσεις της κλασσικής Ελλάδος.

Περραιβοί: Ένα από τα Πρωτο-αιολικά φύλα, εντοπιζόμενο γύρω από τις πηγές και την περιοχή του Τιταρήσιου, ενός παραποτάμου του Πηνειού, στον οποίο συμβάλλει λίγο πριν από τα Τέμπη. Στην Ιλιάδα (Β 748–755) αναφέρονται μαζί με τους γείτονές τους Αινιάνες (Ενιήνες και Περαιβοί), με κοινό Αρχηγό τον Γουνέα από την Κύφο. Οι Περραιβοί αποτελούσαν κατά βάση ένα ποιμενικό φύλο και ένα τμήμα τους, εντοπιζόμενο στην βόρεια Πίνδο, ήταν γνωστό (Στράβων, Θ΄ V. 12) ως «μετανάστες Περραιβοί», λόγω του νομαδικού τους χαρακτήρα. Μετά την εμφάνιση των Λαπιθών στην περιοχή τους, οι Περραιβοί και οι Αινιάνες θα ηττηθούν και θα αναγκασθούν να εγκαταλείψουν τα πεδινά στους νικητές και να συμπτυχθούν προς το ορεινό εσωτερικό. Τα γεγονότα αυτά τοποθετούνται γύρω στα μέσα της Μυκηναϊκής Εποχής, δηλ. στο 1400 π.Χ. περίπου.

Αργυρό Ημίδραχμο Περραιβών

(Μέσα 5ου αιώνα π.Χ.)

Μετά την εισβολή των Θεσσαλών στην ΒΑ Θεσσαλία, οι Περραιβοί θα υποταχθούν και θα γίνουν υπήκοοί τους χωρίς να υποβιβασθούν σε Πενέστες, όπως αποδείχθηκε από την νεώτερη έρευνα (Cambridge Ancient History - Vol. III part 3, σελ. 295), παρά τα αναφερόμενα σε διασωθέν απόσπασμα του Θεόπομπου του Χίου (F 122), ότι οι Θεσσαλοί, όπως και οι Σπαρτιάτες, συνέλεξαν τους δούλους τους από τους προηγούμενους κατοίκους των περιοχών που κατέκτησαν, «Περραιβούς και Μάγνητας», τους οποίους ονόμασαν Πενέστες, ενώ οι Σπαρτιάτες Είλωτες.

Επί Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας (359-336 π.Χ.), οι Περραιβοί θα περάσουν στην κυριαρχία των Μακεδόνων ως το 196 π.Χ. με ένα μικρό διάλειμμα αιτωλικής επιρροής.

Μετά την ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους στις "Κυνός κεφαλές", το 196 π.Χ. οι Περραιβοί σχημάτισαν δικό τους αυτόνομο «Κοινόν», το οποίο διατηρήθηκε μέχρι τους πρώτους χρόνους της αυτοκρατορικής περιόδου της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, εκτός από το διάστημα 191-185 π.Χ. που η περιοχή είχε καταληφθεί και πάλι από τους Μακεδόνες. Στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας οι Περραιβοί θα παύσουν να αναφέρονται ως ξεχωριστό φύλο.

Από το βιβλίο του Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη «Λεξικό των Αρχαίων Ελληνικών και περι-ελλαδικών φύλων»

__________________________________________

(*) Κένταυροι (Robert Graves - The Greek Myths No 102)

α. Ορισμένοι λένε πώς ο Πειρίθους ο Λαπίθης ήταν γιος του Ιξίονα και της Δίας, κόρης του Ηιονέα. Άλλοι ότι ήταν γιος του Δία πού μεταμορφωμένος σε άλογο, κυνήγησε τη Δία πριν την αποπλανήσει (1).

β. Για τη δύναμη και την ανδρεία του Θησέα έφτασαν στα αυτιά του Πειρίθου σχεδόν απίστευτες περιγραφές. Ήταν βασιλιάς των Μαγνήτων, στις εκβολές του Πηνειού και μια μέρα αποφάσισε να τούς δοκιμάσει εισβάλλοντας στην Αττική και καταδιώκοντας ένα κοπάδι βοοειδή πού έβοσκαν στο Μαραθώνα. Όταν ο Θησεύς πήγε αμέσως στο κυνήγι, ο Πειρίθους γύρισε με τόλμη να τον αντιμετωπίσει. Αλλά και οι δύο ένιωσαν τέτοιο θαυμασμό για την ευγενική εμφάνιση του άλλου, πού ξέχασαν τα βόδια και ορκίστηκαν αιώνια φίλια μεταξύ τους (2).

γ. Ο Πειριθους παντρεύτηκε την Ιπποδάμεια, κόρη του Βούτη - ή κατά άλλους του Άδραστου - και προσκάλεσε όλους τούς Ολύμπιους στο γάμο του, εκτός από τον Άρη και την Έριδα. Θυμήθηκε την αναστάτωση πού είχε προκαλέσει η Έρις στο γάμο του Πηλεα και της Θέτιδας. Επειδή για τη γιορτή είχε έλθει στο παλάτι περισσότερος κόσμο από ότι χωρούσε, τα ξαδέλφια του οι Κένταυροι μαζί με το Νέστορα, τον Καινεα και άλλους Θεσσαλούς πρίγκιπες κάθισαν σε τραπέζια εκεί κοντά, σε μια σπηλιά πού σκίαζαν δένδρα.

δ. Οι Κένταυροι όμως δεν ήταν συνηθισμένοι στο κρασί και όταν μύρισαν την ευωδιά του παραμέρισαν το ξινόγαλα πού είχαν μπροστά τους και έτρεξαν να γεμίσουν τα ασημένια τους δοχεία σε σχήμα κέρατος, από τούς ασκούς με το κρασί. Μέσα στην άγνοια τους ρούφηξαν το δυνατό ποτό χωρίς να το αραιώσουν με νερό με αποτέλεσμα να μεθύσουν τόσο πολύ ώστε όταν η νύφη μπήκε για να τους χαιρετίσει, ο Εύρυτος ή Ευρυτίων πήδηξε από το σκαμνί του, άναπόδογύρισε το τραπέζι και την έσυρε κάτω τραβώντας την από τα μαλλιά. Και οι άλλοι Κένταυροι ακολούθησαν αμέσως το αισχρό παράδειγμά του, καβαλικεύοντας τις γυναίκες και τα αγόρια πού βρίσκονταν κοντά τους.

ε. Ο Πειριθους και ο παράνυμφός του ο Θησεύς όρμησαν για να σώσουν την Ιπποδάμεια, έκοψαν τα αφτιά και τη μύτη του Ευρυτίωνα και με τη βοήθεια των Λαπιθών τον πέταξαν έξω από τη σπηλιά. Η μάχη πού τελικά πήρε διαστάσεις και κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ο Καινεύς ο ΛαπΙθης, διήρκεσε μέχρι τη νύχτα και έτσι άρχισε μια μακροχρόνια έχθρα ανάμεσα στους Κενταύρους και στους γειτονικούς Λαπίθες πού μηχανεύτηκαν ο Άρης και η Έρις σαν εκδίκηση για την περιφρόνηση πού τους έδειξαν (4).

ζ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι Κένταυροι έπαθαν μεγάλη ζημία και ο Θησεύς τούς οδήγησε από τα αρχαία πηλιορείτικα εδάφη τους, όπου κυνηγούσαν, στη χώρα των Αιθίκων, κοντά στο όρος Πίνδος. Δεν ήταν όμως εύκολο να υποτάξει τούς Κενταύρους, οι οποίοι είχαν ήδη φιλονικήσει για το βασίλειο του Ιξίονα με τον Πειρίθου και πού τώρα, ανασυγκροτώντας τις δυνάμεις τους εισέβαλαν στο έδαφος των Λαπιθών. Αιφνιδίασαν και κατάσφαξαν τον κύριο στρατό των Λαπιθών και όταν οι επιζήσαντες κατέφυγαν στη Φολόη της Ήλιδας, οι εκδικητικοί Κένταυροι τούς εξεδίωξαν και μετέτρεψαν τη Φολόη σε δικό τους ληστρικό οχυρό. Τελικά οι Λαπίθες εγκαταστάθηκαν στο Μαλέα.

η. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του εναντίον των Κενταύρων, ο Θησεύς ξανασυνάντησε τον Ηρακλή, για πρώτη φορά μετά την παιδική του ηλικία και σύντομα τον μύησε στα Μυστήρια της Δήμητρας στην Ελευσίνα (5).

Σημειώσεις
1.Διοδωρος Σικελιώτης Δ 70, Ευστάθιος, παρατίθεται στον Όμηρο σ. 101.
2.Στραβων Απόσπασμα 14, Πλούταρχος Θησεύς 30.
3.Απόλλοδωρος Επιτομή Α 21, Διόδωρος Σικελιώτης Δ 70, Υγίνος Μύθος 33, Σέρβιος στην Αινειάδα του Βιργιλίου VII 304.
4.Πίνδαρος Απόσπασμα 166f, παρατίθεται στον 'Αθηναίο ΙΑ 476b, Απολλόδωρος ό.π., Οβίδιος Μεταμορφώσεις Χ 210 κέξ., Όμηρος Οδύσσεια φ 295, Παυσανίας Ε 10, 2.
5.Πλούταρχος ό.π., Όμηρος Ιλιάς Β 470 κέξ., Διόδωρος Σικελιώτης ό.π., Ηρόδοτος, παρατίθεται στον Πλούταρχο ό.π.