Αθανάσιος Σταγειρίτης και «Ωγυγία»

(Από το βιβλίο του Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη:«Μη-συμβατικές θεωρίες»: Οι κερδοσκόποι του “ελληνισμού” και ο φενακισμός των αφελών» - ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ, Θεσσαλονίκη 2007)

Τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα γεννήθηκε κάπου στην Μακεδονία ο Αθανάσιος Σταγειρίτης, από ευκατάστατους (υποθέτουμε) γονείς, που είχαν έτσι την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν ώστε να μορφωθεί ικανοποιητικά και ο οποίος θα εξελιχθεί σε έναν δραστήριο διανοούμενο, αλλά και μια μυστηριώδη μορφή, που όχι μόνον το έργο του είναι ουσιαστικά αγνοημένο, ίσως και άγνωστο, αλλά και τα βιογραφικά του στοιχεία είναι ασαφή καθώς και η δράση του.

Από τον Διαδικτυακό τόπο http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/%20authors//Stagiritis.html

«Ηλεκτρονικές Υπηρεσίες Βιβλιοθηκών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών» και ορισμένες άλλες διάσπαρτες πηγές συγκέντρωσα τις παρακάτω πληροφορίες:

«Σταγειρίτης Αθανάσιος [περ. 1780, Μακεδονία - περ. 1840, (;)]
Λόγιος ευγενικής καταγωγής από την Μακεδονία, ο Αθ. Σταγειρίτης έδρασε στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι ακριβείς ημερομηνίες γέννησης και θανάτου του καθώς και οι αντίστοιχες τοποθεσίες, όπου έλαβαν χώρα, παραμένουν άγνωστες.
Οι λιγοστές πληροφορίες που διαθέτουμε γι’ αυτόν, τον παρουσιάζουν ως αντίπαλο του Α. Κοραή αναφορικά με τις γλωσσικές του αντιλήψεις και υπέρμαχο του γλωσσολογικού συστήματος του Π. Κοδρικά [ΜΕΕ, 1926: 264]. Ως μέσο προβολής αυτών των απόψεών του χρησιμοποίησε την εφημερίδα 'Καλλιόπη', της οποίας υπήρξε εκδότης. Γνωρίζουμε, ακόμη, ότι διετέλεσε καθηγητής της ελληνικής γλώσσας στην «Καισαροβασιλική Aκαδημία των Ανατολικών Γλωσσών» της Βιέννης λίγο πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του 1815 [Αραβαντινός, 1960: 197]. Στην αυστριακή πρωτεύουσα, επίσης, πρόκειται να εκδοθούν όλα τα γνωστά έργα του, γεγονός που μας επιτρέπει να εικάσουμε την μακρόχρονη διαμονή του στην πόλη.
Συνέγραψε κείμενα φιλολογικού, ιστορικού, γεωγραφικού και μαθηματικού περιεχομένου με σκοπό να συνεισφέρει στην πνευματική πρόοδο των Ελλήνων της Γερμανίας. Μεταξύ αυτών αναφέρουμε μια Επιτομή της αριθμητικής (1810), καθώς και την Ιστορία και Γεωγραφία της Ηπείρου (1819). Το τελευταίο αποτελεί μια συλλογή κειμένων από πολλούς συγγραφείς [Βρετός, 1857: 207]. Επίσης, υπήρξε ο συντάκτης του πεντάτομου έργου Ωγυγία ή Αρχαιολογία, που περιέχει τη θρησκευτική ιστορία, τη μυθολογία και τα έθιμα των αρχαίων χρόνων προς κατανόηση των ποιητών και συγγραφέων αυτής της περιόδου [Βρετός, 1857: 210]. Δικό του είναι και το σύγγραμμα με τίτλο Δομαιρών επιτομή ιστορίας Γενική, το οποίο εκδόθηκε σε τρεις τόμους το 1812. Πρόκειται για έργο μεταφρασμένο από τα γαλλικά, που προοριζόταν ως διδακτικό εγχειρίδιο για την ελληνόφωνη εκπαίδευση. [Αραβαντινός, 1960: 197]
Στα περισσότερα από αυτά τα κείμενά του έκανε -καθώς αναφέρεται- χρήση της απλοελληνικής [ΜΕΕ, 1926: 264 και Βρετός, 1857: 184, 200 κ.ε.]. Προφανώς, πρόκειται για τη γλώσσα της φαναριώτικης κοινωνίας και του πατριαρχείου, που διέφερε τόσο από την αρχαΐζουσα, όσο και από την λεγόμενη «κοινή» ελληνική.
Ε. ΑΜΥΓΔΑΛΑΚΗ - Α. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ

Εργογραφία
Επιτομή αριθμητικής, Βιέννη, 1810
Δομαιρών επιτομή ιστορίας γενική, Βιέννη, 1812
Ωγυγία, ή Αρχαιολογία, Βιέννη, 1815, 1816, 1817, 1818, 1820
Βίος Μιλτιάδου του Αθηναίου, Βιέννη, 1818
Τρόπαιον ελληνικόν, ή πρώτος πόλεμος Ελλήνων και Περσών, Βιέννη, 1818
Ηπειρωτικά, ήτοι Ιστορία και Γεωγραφία της Ηπείρου, Βιέννη, 1819
Καλλιόπη· αγγελίες φιλολογικάς επαγγέλλεται περιοδικώς αναγγέλλειν, Βιέννη, 1820
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Αραβαντινός Π., (1960), Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας, (επιμέλεια Κ.Θ.Δημαράς), Ιωάννινα.
Βρετός A., (1968), Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα.
[ΜΕΕ=]. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα, 2η έκδοση, τόμος 22.
Σκλαβενίτης Τρ., (1995), Η σχολική βιβλιοθήκη το 19ο αιώνα. Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Ναυπλίου (1833-1935), Αθήνα»

Δυστυχώς τα παραπάνω δεν μας διαφωτίζουν περισσότερο από την σχετική καταχώρηση στο πολύτιμο και εντυπωσιακό (πέντε τόμοι μεγάλου σχήματος) έργο του Μιχάλη Περάνθη «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ από το 1453 έως σήμερα» (βλ. λήμμα «Αθανάσιος Σταγειρίτης» στον τόμο Γ΄ σελ. 306-308), όπου υπάρχει και ενδεικτικό απόσπασμα από τα «Ηπειρωτικά». Από την πρόχειρη έρευνά μας προέκυψε επίσης ότι ο Αθ. Σταγειρίτης είχε διατελέσει δάσκαλος στο ελληνικό σχολείο του Μπρασόφ (Ρουμανία) το 1806 (βλ. ιστοσελίδα Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού / Παροικιακός Ελληνισμός / Οι Ελληνικές παροικίες στην Τρανσυλβανία / H ίδρυση και η λειτουργία ελληνικού σχολείου στο Mπρασόφ). Στoν Διαδικτυακό τόπο http://www.phys.uoa.gr/~nektar/history/historia_abstract.htm όπου υπάρχει ένα «ΕΠΙΤΟΜΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ» (παρά τον βαρύγδουπο τίτλο πρόκειται ουσιαστικά για ένα απλό χρονολόγιο γεγονότων), αναφέρεται ότι το 1819 «Ο Αθανάσιος Σταγειρίτης εκδίδει στη Βιέννη το περιοδικό Καλλιόπη» και όχι το 1820 όπως σημειώνεται στην παραπάνω Εργογραφία. Η ασυμφωνία αυτή είναι ίσως χαρακτηριστική των ασαφειών που υπάρχουν, όπως προαναφέραμε, γύρω από την ζωή και το έργο του σπουδαίου αυτού Μακεδόνα, τον οποίον ο Π. Αραβαντινός αποκαλεί «πολυδαή» (πολυμαθή) και «αξιάγαστον» (αξιοθαύμαστο) που δούλεψε με πατριωτισμό και αφιλοκέρδεια για τον φωτισμό του γένους. Δυστυχώς ακόμη και ο τόπος όπου απεβίωσε, αλλά και η ακριβής ημερομηνία ή έστω το έτος θανάτου του παραμένουν ακόμα άγνωστα.

Ασχοληθήκαμε δια μακρών με τον Αθ. Σταγειρίτη διότι αποτελεί μια από τις βασικότερες βιβλιογραφικές αναφορές (κυρίως λόγω των απόψεών του περί «αυτοχθόνων Πελασγών») των «μη-συμβατικών» αερολόγων, οι οποίοι δεν παραλείπουν να παραπέμπουν στο ογκώδες (πεντάτομο) έργο του «Ωγυγία» που εκδόθηκε μεταξύ 1815 – 1820 στην Βιέννη.
Τι όμως είναι η «Ωγυγία» και ποια είναι η σπουδαιότητά της, το «ειδικό βάρος» της, ως ιστορικού έργου ;
Η «Ωγυγία ή Αρχαιολογία» όπως είναι ο πλήρης τίτλος του έργου αποτελεί μια εκπληκτική και κοπιώδη προσπάθεια (για τα μέτρα εκείνης της εποχής-αρχές 19ου αιώνα) συλλογής, ταξινόμησης και οργάνωσης ενός τεράστιου υλικού, όπως είναι οι αρχαιοελληνικοί μύθοι. Το μειονέκτημα αυτής της πραγματικά αξιέπαινης προσπάθειας είναι οι απλοϊκές και αφελείς για τα σύγχρονα δεδομένα αντιλήψεις του συγγραφέα για την ανάγκη χρονολόγησης των μυθολογικών γεγονότων, τα οποία κατέταξε σύμφωνα με δικές του απόψεις. Είναι βέβαιον ότι ο Αθ. Σταγειρίτης είχε επηρεασθεί από την θεωρία του Ευημερισμού (*), τις απόψεις του οποίου αποδεχόταν και υποστήριζε, όπως προκύπτει από σχετική σημείωσή του (βλ. «Ωγυγία» τόμ. Α΄ σελ. 24, όπου και η εκτενής σημείωση). Έτσι, πίστευε ότι η Μυθολογία είναι ένα είδος παρεφθαρμένης Προϊστορίας στην διάρκεια της οποίας έδρασαν σπουδαίες προσωπικότητες, «δυνατοί άνθρωποι», που έζησαν σε παλαιότατες εποχές και στην συνέχεια θεοποιήθηκαν με αποτέλεσμα να προκύψουν οι θεοί και ήρωες της Μυθολογίας. Αυτήν την «Προϊστορία» την διακρίνει σε δύο «Αιώνες», τον «Άδηλον» και τον «Ηρωϊκόν», στους οποίους τοποθετεί αντίστοιχα τα έργα των «θεών» και των «ηρώων». Όπως δε το θέτει και ο ίδιος :
«…η αληθής και πραγματική ιστορία του αιώνος εκείνου, κατήντησεν εις μυθολογίαν αλληγορικήν, και εκεί έμεινεν · και δια της αλληγορίας ανακαλύπτεται πάλιν οπωσούν η ιστορία, συγκεχυμένη και τεταραγμένη, δια την έλλειψιν της χρονολογίας, η οποία είναι τα νεύρα της ιστορίας…». (ό. π. σελ. 26-27).
Όπως έχει ήδη επισημανθεί από κριτικούς: «Παίρνοντας σαν δεδομένο πως ο Δίας και όλοι οι άλλοι θεοί υπήρξαν κάποτε θνητοί, ο ευημεριστής ιστορικός ένιωθε τον εαυτό του υποχρεωμένο να καθορίσει την χρονολογία που έζησαν…» (βλ. K. K. Routhven: «Ο Μύθος» Αθήνα 1977 - «Ερμής», στην σειρά «Η Γλώσσα της Κριτικής» - Νο 18, σελ. 18).

__________________________
(*) Θεωρία που στηρίχθηκε στις απόψεις που διέδιδε ο Ευήμερος ο Μεσσήνιος, φιλόσοφος από την Μεσσήνη της Σικελίας, ο οποίος έζησε μεταξύ των ετών 340-260 π.Χ. σε πολλούς τόπους και ιδίως στην Αίγυπτο. Περί το 280 π.Χ. δημοσίευσε το περίφημο σύγγραμμά του «Ιερά Αναγραφή» (από το οποίο ελάχιστα αποσπάσματα διασώθηκαν), μια μεταφορική αφήγηση ενός ταξιδιού του στο φανταστικό νησί της Παγχαίας. Στο έργο αυτό υποστηρίζεται η βασική ιδέα ότι οι νομιζόμενοι ως θεοί ήσαν στην πραγματικότητα «δυνατοί άνθρωποι» που έζησαν σε παλαιότατες εποχές και στην συνέχεια θεοποιήθηκαν. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ο Ευήμερος να θεωρηθεί ως εκπρόσωπος του αθεϊσμού, παρά το γεγονός ότι ο φιλόσοφος διαιρούσε τους θεούς σε «ουράνιους» και «επίγειους», από τους οποίους οι μεν πρώτοι ήσαν «αΐδιοι και αθάνατοι», ενώ οι δεύτεροι θνητοί, αλλά παλαιότατοι ευεργέτες της ανθρωπότητος και «λίαν συνετοί». Από τις απόψεις αυτές προέκυψε η θεωρία του «Ευημερισμού» δηλ. η ερμηνεία των αρχαίων θεών ως ανθρώπων θεοποιηθέντων.

Αθ. Σταγειρίτου «Τρόπαιον Ελληνικόν», Βιεννη 1818

Σύμφωνα λοιπόν με αυτές τις αντιλήψεις ο Αθ. Σταγειρίτης προχώρησε σε αναφορές συγκεκριμένων χρονολογιών, οι οποίες για ορισμένα μεν γεγονότα (π.χ. Τρωϊκός πόλεμος) έχουν ίσως κάποια σημασία, αλλά δυστυχώς επιχείρησε και χρονολογήσεις κατακλυσμών (Πρώτος επί Ωγύγου το 1759 π.Χ. και δεύτερος επί Δευκαλίωνος το 1529 π.Χ. - βλ. «Ωγυγία» τόμ. Δ΄ σελ. 222 και 278) και άλλων καθαρά μυθολογικών γεγονότων (π.χ. αναφέρει - «Ηπειρωτικά», σελ. 38 - ότι οι «Πελασγοί» αποίκησαν την Ήπειρο το 1529 π.Χ.) αναφέροντας τελείως αυθαίρετες χρονολογίες, με αποτέλεσμα το σπουδαίο έργο του να αποκτά χροιά αναξιοπιστίας, παρά το προφανές ελαφρυντικό του επιπέδου της ιστορικής επιστήμης και των γνώσεων της εποχής του. Αυτός είναι και ο λόγος που πρέπει να δικαιολογηθούν και κάποιες λανθασμένες χρονολογίες καθαρά ιστορικών γεγονότων όπως π.χ. η κατάλυση της Μηδικής αυτοκρατορίας από τον Πέρση αυτοκράτορα Κύρο ΙΙ, που αντί του ορθού 550 π.Χ. δίνεται από τον Αθ. Σταγειρίτη το 559 π.Χ. (Τρόπαιον Ελληνικόν, σελ. 8) μια διαφορά δεκαετίας περίπου, απόλυτα συγγνωστή.

Αθ. Σταγειρίτου «Ηπειρωτικά», Βιέννη 1819

Και εάν μεν για τον Αθ. Σταγειρίτη υπάρχουν ένα σωρό ελαφρυντικά και δικαιολογίες, για τους σύγχρονους είτε ημιμαθείς ονειροπαρμένους είτε κουτοπόνηρους ελληνέμπορους της «μη-συμβατικής» ψευδοϊστορίας δεν υπάρχει απολύτως καμία επιείκεια και είναι άξιοι κάθε χλευασμού και «κραξίματος». Αντίστοιχα, οι απόψεις του Αθ. Σταγειρίτη για διάφορα αρχαιολογικά, γλωσσολογικά και εθνολογικά ζητήματα, για τα οποία ακόμη και σήμερα υπάρχουν διχογνωμίες και αδιευκρίνιστα σημεία, είναι φυσικό να αντιμετωπίζονται επίσης με συμπάθεια, αν αναλογισθούμε το επίπεδο ανάπτυξης αυτών των επιστημών εκείνη την εποχή. Έτσι, οι μεν απόψεις του Αθ. Σταγειρίτη περί Πελασγών (*), Αβάντων, Δρυόπων, Μολοσσών κ.λπ. (βλ. «Ηπειρωτικά, ήτοι Ιστορία και Γεωγραφία της Ηπείρου» - Βιέννη, 1819, σελ. 35-60) συχνά διαβάζονται ευχάριστα αντιμετωπιζόμενες ως αξιοπερίεργες για τις αντιλήψεις εκείνης της εποχής, αλλά το να παρουσιάζονται σήμερα ως «επιστημονικές αποδείξεις» για τα θέματα αυτά, έχει νομίζω κάποια διαφορά, που για τους σημερινούς «μη-συμβατικούς» ελληνοκάπηλους, όπως αποδεικνύεται, δεν είναι ορατή και αντιληπτή.

_________________________________
(*) «…Γνωρίζομεν όμως, ότι το αρχαιότερον έθνος της Ελλάδος ήσαν οι Πελασγοί. Και ούτοι ήσαν τα αυτόχθονα και γνήσια τέκνα της Ελλάδος, τα οποία διηρέθησαν ύστερον εις διάφορα έθνη και διαφόρους ονομασίας, αφ’ ού ηνώθησαν και με άλλα πολλά ξένα έθνη. Η δε φωλεά τούτων, όθεν εξήρχοντο ως μύρμηκες , ήτον η Πελοπόννησος, και μάλιστα η Αρκαδία. Από εκεί λοιπόν διασκορπιζόμενοι οι Πελασγοί, εγέμησαν (σ.σ. sic) όλην την Ελλάδα, τας νήσους του Αιγαίου πελάγους, την Ιταλίαν, και την μικράν Ασίαν…» («Ηπειρωτικά», σελ. 35-36).

Δ.Ε.Ε.