Ήθη και έθιμα της Πρωτομαγιάς
στην Ελληνική ύπαιθρο
Γρηγόρης Γ. Καλύβας
Πρωτομαγιά, η μόνη ίσως γιορτή χωρίς θρησκευτικό περιεχόμενο.
Η γιορτή της Άνοιξης που έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μάϊος πήρε το όνομά του από τη ρωμαϊκή θεότητα Maia (Μάια), η οποία ονομάστηκε έτσι από την ελληνική λέξη Μαία που σημαίνει τροφός και μητέρα. Η Μάια ταυτίστηκε με την Ατλαντίδα νύμφη Μαία, τη μητέρα του Ερμή, στον οποίο αφιερώθηκε ο μήνας Μάιος.
Ο Μάιος είναι ο 5ος μήνας του χρόνου, ο οποίος αντιστοιχεί στον αρχαίο μήνα Θαργηλίωνα που γιορταζόταν με τα περίφημα Ανθοφόρια. Ήταν αφιερωμένος στη θεά της γεωργίας Δήμητρα και την κόρη της Περσεφόνη, που τον μήνα αυτόν βγαίνει από τον Άδη κι έρχεται στη γη. Γιορτές γίνονταν και στην αρχαία Ρώμη που τις έλεγαν «ροσύλλια» τις οποίες διατήρησαν και οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Για τη λαϊκή αντίληψη, στο μήνα Μάιο συνυπάρχουν οι ιδιότητες του καλού και του κακού, της αναγέννησης και του θανάτου και συγκεντρώνονται την πρώτη του ημέρα, την Πρωτομαγιά.
Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς σηματοδοτεί την τελική νίκη του καλοκαιριού απέναντι στον χειμώνα, την κατίσχυση της ζωής επί του θανάτου και έχει ρίζες που ανάγονται σε προχριστιανικές αγροτικές λατρευτικές τελετές για τη γονιμότητα των αγρών και, κατ’ επέκταση, και των ζώων και των ανθρώπων. Η γιορτή της Πρωτομαγιάς συνεχίστηκε στο διάβα των αιώνων με επισημότητα και με διάφορες μορφές και εκδηλώσεις. Μία από τις παλαιότερες γιορτές ήταν τα Ανθεστήρια, η γιορτή των λουλουδιών, η πρώτη επίσημη γιορτή ανθέων των Ελλήνων.
Τα Ανθεστήρια, κατά τη διάρκεια των οποίων πομπές με κανηφόρες που έφερναν άνθη βάδιζαν με μεγαλοπρέπεια προς τα ιερά, ιδρύθηκαν πρώτα στην Αθήνα και έπειτα πήραν πανελλήνια μορφή, αφού διαδόθηκαν και σ άλλες πόλεις της Ελλάδος. Σύμφωνα με το μύθο, στα Ανθεστήρια «ανασταινόταν» ο… σκοτωμένος θεός Ευάνθης, επίθετο του Διόνυσου, από το χυμένο αίμα του οποίου φύτρωσε η άμπελος. Όταν οι Ρωμαίοι κατάκτησαν την Ελλάδα, η γιορτή της Πρωτομαγιάς, δεν έπαψε να υπάρχει αλλά εμπλουτίστηκε γιατί και οι δύο λαοί πίστευαν, ότι τα λουλούδια αντιπροσωπεύουν την ομορφιά των θεών και φέρνουν δύναμη, δόξα , ευτυχία και υγεία.
Με το πέρασμα των αιώνων, η αρχική έννοια της Πρωτομαγιάς αλλοιώθηκε και επιβίωσαν έθιμα ως απλές λαϊκές γιορτές .
ΕΘΙΜΑ ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΑΣ
Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα που εξακολουθεί να μας συνδέει με την παραδοσιακή Πρωτομαγιά, μια γιορτή της άνοιξης και της φύσης με πανάρχαιες ρίζες, είναι το πρωτομαγιάτικο στεφάνι. Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς συνδέεται με την ανθρώπινη χαρά για την άνοιξη και τη βλάστηση. Απότοκο των δοξασιών αυτών είναι το μαγιάτικο στεφάνι που φτιάχνεται από διάφορα άνθη και καρπούς και κρεμιέται στην πόρτα των σπιτιών.
Το μάζεμα των λουλουδιών για το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ενισχύει στη σημερινή εποχή τις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση, από την οποία οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί λόγω του τρόπου ζωής των σύγχρονων πόλεων. Στα μέρη της Μικράς Ασίας, σε κάθε στεφάνι έβαζαν, εκτός από λουλούδια, ένα σκόρδο για τη βασκανία, ένα αγκάθι για τον εχθρό κι ένα στάχυ για την καλή σοδειά. Το μαγιάτικο στεφάνι στόλιζε τις πόρτες των σπιτιών ως του Αϊ – Γιαννιού του Θεριστή και τότε, το καίγανε στις φωτιές του αγίου. Στα Δωδεκάνησα, μαζεύουν ένα λουλούδι που το λένε «ανοιχτομάτη» και πιστεύουν πως όποιος το έχει είναι πάντα γερός και τυχερός.
Το Μαγιόξυλο
Σε χωριά της Κέρκυρας, οι κάτοικοι περιφέρουν έναν κορμό κυπαρισσιού, σκεπασμένο με κίτρινες μαργαρίτες που γύρω του έχει ένα στεφάνι με χλωρά κλαδιά. Με το μαγιόξυλο αυτό, οι νέοι εργάτες ντυμένοι με κάτασπρα παντελόνια και πουκάμισα και κόκκινα μαντήλια στο λαιμό βγαίνουν στους δρόμους, τραγουδώντας το Μάη.
Το Πήδημα της φωτιάς
Νέοι και γυναίκες μεγάλης ηλικίας μαζεύονται την παραμονή της Πρωτομαγιάς, μόλις δύσει ο ήλιος και ανάβουν φωτιές με ξερά κλαδιά που έχουν συγκεντρώσει αρκετές μέρες πριν. Όσο η φωτιά είναι αναμμένη οι γυναίκες χορεύουν κυκλικούς χορούς γύρω από τη φωτιά και τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια για την Πρωτομαγιά. Τα νέα παιδιά, αφού βρέξουν τα μαλλιά και τα ρούχα τους, πηδούν πάνω από τις φωτιές σαν μία συμβολική πράξη που αποσκοπεί στο να διώξει τον χειμώνα και την αρρώστια. Στην συνέχεια όλοι παίρνουν έναν δαυλό από φωτιά και την πηγαίνουν στο σπίτι τους για να φύγουν όλα τα κακά.
Ο κλήδωνας
Υπάρχουν και άλλα πολλά έθιμα της Πρωτομαγιάς που γιορτάζονται σε διάφορα μέρη της Ελλάδας: το Μαγιόπουλο, το οποίο ονομάζουν ακόμα Φουσκοδένδρι ή Ζαφείρη, γιορτάζεται στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία, το έθιμο του Κλήδωνα (είδος λουλουδιού) κ.λ.π . Ο «Κλήδονας» είναι μια λαϊκή μαντική διαδικασία, από τις πιο τελετουργικές όλων των παραδόσεων του τόπου μας, σύμφωνα με τον οποίο αποκαλύπτεται στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου. Η λέξη απαντάται από την εποχή του Ομήρου, «κλήδων» ονομαζόταν ο προγνωστικός ήχος, και κατ’ επέκταση το άκουσμα οιωνισμού ή προφητείας, ο συνδυασμός τυχαίων και ασυνάρτητων λέξεων ή πράξεων κατά τη διάρκεια μαντικής τελετής, στον οποίο αποδιδόταν προφητική σημασία.
Οι κοπέλες του χωριού που ήταν υποψήφιες για παντρειά κανόνιζαν την κοπέλα θα έπαιζε το ρόλο της «Νύφης». Η «Νύφη» έπρεπε να είναι ανύπαντρη, να είχε σειρά για γάμο και να ζουν οι γονείς της.
Το απόγευμα της προηγούμενης μέρας της Πρωτομαγιάς κάθε ανύπαντρη κοπέλα μάζευε μόνη της ορισμένα «αγριολούλουδα» που τα ονόμαζαν Κλήδονα και σχημάτιζαν μια «χεριά» (μικρή ανθοδέσμη) και τη «χεριά» αυτή την έδεναν με μια κλωστή διαφορετικού χρώματος (εκτός του μαύρου) για κάθε κορίτσι.
Μια–μια οι κοπέλες ή συνήθως παρέες–παρέες συγκεντρώνονταν στην αυλή του σπιτιού της «Νύφης» με τα αγριολούλουδα στο δεξί τους χέρι. Όταν πια είχαν μαζευτεί όλες οι κοπέλες που θα λάβαιναν μέρος στον Κλήδονα η «Νύφη» ντυνόταν με λευκό φόρεμα βάζοντας και μια άσπρη μαντήλα (τσίπα) στο κεφάλι της.
Ύστερα έπαιρνε στα χέρια της μια στάμνα καθώς και ένα καθαρό κόκκινο πανί κατά προτίμηση μεταξωτό. Η ομήγυρη των κοριτσιών έβαζε στη μέση τη «Νύφη» και όλες οι κοπέλες χαρούμενες και γελαστές τραγουδούσαν το τραγούδι του Κλήδονα:
«Συμμαζωχτήτε λυγερές
του Μαϊού, τ’ αϊ–Θανασιού
να βάλουμε τα κλήδονα
να βγουν λαμπρά
να βγουν δροσιά!
Καλορίζικα!»
Το αμίλητο νερό
Μόλις τελείωνε το έθιμο του κλείδονα με τα πρωτομαγιάτικα στεφάνια, οι κοπέλες ελεύθερες και ανύπαντρες πήγαιναν έπαιρναν νερό από το πηγάδι και το τοποθετούσαν μέσα σε ένα χάλκινο δοχείο σε ένα συγκεκριμένο σπίτι. Αυτό ήταν το έθιμο του αμίλητου νερού. Την ονομασία του την πήρε διότι κατά τη μεταφορά του νερού τα κορίτσια δεν έπρεπε να μιλήσουν μέχρι να φτάσουν σπίτι, παρά τα πειράγματα των αγοριών. Όποια μιλούσε, έχυνε το νερό και έπρεπε να γυρίσει να το ξαναγεμίσει. Όταν τοποθετούσε το νερό στο δοχείο η κάθε κοπέλα, έβαζε και μια μικρή ανθοδέσμη για να αναγνωρίζει ότι είναι η δική της και μετά επέστρεφε σπίτι της. Λέγεται πως εκείνο το βράδυ έβλεπαν στο όνειρο τους, τον μελλοντικό αγαπημένο τους.
Όταν γέμιζε το δοχείο, το σκέπαζαν με ένα κόκκινο πανί κι έλεγαν όλες μαζί «Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ΄ Αγιαννιού την χάρη κι όποια έχει καλό ριζικό, να δώσει να τον πάρει». Το δοχείο έμενε το βράδυ έξω από το σπίτι για να το βλέπουν τα άστρα και το πρωί πριν το δει ο ήλιος έμπαινε και πάλι μέσα στο σπίτι. Μετά τη θεία λειτουργία του Άη Γιάννη, ένα κορίτσι και ένα αγόρι άνοιγαν κι έβγαζαν όλες τις ανθοδέσμες από το δοχείο τραγουδώντας «Ανοίξατε τον κλήδονα να βγει η χαριτωμένη κι όπου πάει να σταθεί, να είναι κερδισμένη». Για κάθε ανθοδέσμη που έβγαζαν, τραγουδούσαν κι ένα δίστιχο σχετικό με το γάμο, μια μαντινάδα που προφήτευε τον γάμο της. Ο περίγυρος έδινε διάφορες ερμηνείες και προφητικά σχόλια για την μαντινάδα που τύχαινε σε κάθε κοπέλα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Δεν γίνονται δεκτά σχόλια σε greeklish