Για το τοπωνύμιο «Μίεζα»

Το ανακαινισμένο αρχαίο θέατρο της Μίεζας

Για το τοπωνύμιο «Μίεζα»

Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης

Η ετυμολογία του τοπωνυμίου «Μίεζα» με είχε απασχολήσει από παλιά, αλλά δεν εύρισκα αξιόπιστες ερμηνείες. Στις περισσότερες των περιπτώσεων αυτές οι ετυμολογίες είχαν μεν μια εμβριθή γλωσσολογική ανάλυση, αλλά όχι εννοιολογική, άρα δεν ήσαν πειστικές. Η προσκόμιση γλωσσολογικών επιχειρημάτων και μόνον είναι προφανές ότι είναι ανεπαρκής μέθοδος, εάν αυτά δεν υποστηρίζονται και δεν είναι συμβατά με εθνολογικά, αρχαιολογικά, ιστορικά κλπ δεδομένα και κυρίως εάν δεν έχουν εννοιολογική αξιοπιστία. Το να υποστηρίζει κάποιος π.χ. ότι ένα τοπωνύμιο μιας ορεινής περιοχής, που απέχει εκατοντάδες ή χιλιάδες χιλιόμετρα από την θάλασσα, σημαίνει «παραθαλάσσιος λόφος» είναι αυτονόητο ότι είναι αδύνατον να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψη. Κάποιες άλλες γλωσσολογικές προσεγγίσεις που καταλήγουν στο προφανές, είναι εξ ίσου ελάχιστα πειστικές. Είχα διαβάσει ότι ένα νησί του Αιγαίου πήρε την ονομασία του από Φοίνικες (μια παλιά συνήθεια αρκετά διαδεδομένη μεταξύ γλωσσολογούντων όταν αδυνατούσαν να ερμηνεύσουν ένα τοπωνύμιο να καταλήγουν ότι είναι φοινικικό) και σημαίνει «νησί»! 

Μια παρόμοια ανάλυση περίπλοκη μεν, αλλά απλοϊκή δε, είναι και η παρακάτω:

«…Όσον αφορά την γειτονική Μίεζα, δεν έχω τίποτε το απτό να προτείνω, εκτός φυσικά από το ότι η κατάληξη -ζα μάλλον προέκυψε από το θηλυκό επίθημα -ja εφαρμοσμένο πάνω σε d ή g (λ.χ. kwtr.-ped-ja τράπεζα και φυγή φύγ-ια > φύζα). Το παλαιότερο όνομά της Στρυμόνιον δείχνει σχέσεις με τη Θράκη μιας και η συμφωνική επένθεση *sr>str είναι τυπική της θρακικής γλώσσας (λ.χ. *Sru-mon Στρυμών και *ish1ros  > Isros > Ἴστρος). 

Δεδομένου ότι το παλαιότερο όνομά της Μίεζας Στρυμόνιον είναι υδρωνύμιο που ανάγεται στην ρίζα *sreu- «ρέω» και δεδομένου ότι υπήρχε Νυμφαίον στην περιοχή (οι Νύμφες συχνά σχετιζονται με πηγές και ρυάκια) θα κάνω μόνο μια ετυμολογική πρόταση. Υπάρχει η ΙΕ ρίζα *h3meig’h- «βρέχω, ουρώ» που έχει δώσει τα ελληνικά ὀμείχω και ὀμίχλη (το αλβανικό mjegull, το παλαιοσλαβωνικό mĭgla και το λιθουανικό migla προέρχονται από την ίδια ρίζα). Από τον μηδενικό βαθμό της ρίζας *h3mig’h- μπορούμε να παράξουμε τον «φρυγο-μακεδονικό» τύπο *ὀμιγ- ή τον τύπο *μιζ- μιας γλώσσας satem όπως η Θρακική που φαίνεται να κρύβεται πίσω από το όνομα Στρυμόνιον. Από αυτά μπορούμε να σχηματίσουμε το υδρωνύμιο Ὀμίγεζα/Μίζεζα (*h3mig’h-ed-ja) «υγρός τόπος, τόπος με ρυάκια» και να φτάσουμε στον τύπο Μίεζα είτε μέσω απώλειας του μεσοφωνηεντικού ηχηρού τριβόμενου -γ- (λ.χ. λέγω-λέω) Ὀμίγεζα, Ὀμίεζα, Μίεζα είτε μέσω συριστικής ανομοίωσης (απώλεια ενός από δύο γειτονικά συριστικά σ,ζ) Ὀμίζεζα, Ὀμίεζα, Μίεζα…».

Ερώτημα δικό μου: Και γιατί δεν ονομάστηκε «Υγρότοπος» ή «Ρυακότοπος», αλλά «Μίεζα»; (Τα περί θρακικής γλώσσας, για την οποία ελάχιστα είναι γνωστά -  άρα τίποτε δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «τυπικό» - που καταλήγει σε «φρυγο-μακεδονικό» τύπο, τα αφήνω ασχολίαστα).

Πρόσφατα, κατέφυγα στις γνώσεις του εκλεκτού φίλου Μανώλη Βαλσαμίδη που ήμουν βέβαιος ότι είχε ασχοληθεί με το συγκεκριμένο τοπωνύμιο και δεν έκανα λάθος. Με παρέπεμψε σε σχετικό δημοσίευμα που το παραθέτω αυτούσιο:

ΠΕΡΙ ΜΙΕΖΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ [1]

Στο βιβλίο μου «ΜΙΕΖΑ» πιθανολογώ ότι το όνομα της αρχαίας αυτής πόλης, της πρώτης θυγατέρας του Βέρητα, δεύτερη είναι η Βέροια και τρίτος ο ποταμός Όλγανος, έχει σχέση με τον βασιλιά Μίδα. Γράφω επί λέξει:

«Το όνομα Μίεζα έχει σχέση με τον Μίδα» και σε παραπομπή, «Ο Μίδας στα πανάρχαια χρόνια αναφέρεται και ως πατέρας της Κυβέλης, της μητέρας των θεών. Πρβλ. Στέλλας Δρούγου Θ΄ Παύλεια, «Η γυναίκα στη λατρεία των θεών», σελ 35. Να προσθέσω ότι, τα όσα ο Ηρόδοτος γράφει για τον Μίδα, είναι εξίσου ενδιαφέροντα. Βρισκόμαστε σε έναν τόπο που είναι τόπος ροδώνων, σε έναν τόπο λατρείας της θεάς Μητέρας μέχρι και… σήμερα!

Μετά την εισαγωγή αυτή παραθέτω το κείμενο μιας επιστολής που έλαβα από καλόν φίλο, εγκρατή φιλόλογο, τον κ. Ηλία Κουρτεσίδη που προσπαθεί να ετυμολογήσει το όνομα ΜΙΕΖΑ. Αφορμή για την επιστολή στάθηκε μια συζήτησή μας στους Τάφους των Λευκαδίων. Τον ευχαριστώ. Και παραθέτω αυτούσια την επιστολή του.

«Αγαπητέ κ. Βαλσαμίδη,

Όπως γνωρίζετε, η ετυμολόγηση των τοπωνυμίων δεν είναι ούτε εύκολη, ούτε βέβαιη. Ωστόσο για τη λέξη Μίεζα, που συνήθως την θεωρούν προ-ελληνική, εγώ επιχείρησα να δώσω την προέλευσή της και τη σημασία της και νομίζω πως υπάρχουν οι εξής περιπτώσεις ετυμολόγησής της:

1.       Μιδ- (θέμα του ονόματος «Μίδας») + ἒδ – (θέμα τοῦ ρ. ἔζομαι - ἒδ-jο-μαὶ - σὲδ-jο-μαι, καθὼς καὶ τῶν οὐσιαστικῶν «ἔδος», «ἕδρα» κλπ.) + -jα (κατάληξη θηλυκών πρωτοκλίτων ὀνομάτων πρβ. τράπεδ – jα = τράπεζα, μέλιτ – jα = μέλισσα κτλ.) Μὶδ – εδ – jα = Μίεδjα (με αποβολὴ του πρώτου δ για ανομοίωση) Μίεζα = ἕδρα τοῦ Μίδα. 

2.    σμίς (=σμίνθος= ποντικός) + εδ – jα = μίεδjα-Μίεδjα (με κώφωση του σ. πρβ. σμικρός-μικρός, σμέρος-μέρος κτλ.) Μίεζα = ποντικότοπος.

3.       ΜίFα – δ – (θέμα της λέξης «μίασμα»-μίFα – δ- jα, του ρήματος μικραί-νω κτλ.) + -jα = ΜιFαδjα-Μίαζα (μὲ κώφωση τοῦ F) Μίεζα (με τροπή του α σε ε για ανομοίωση) = τόπος με σαπίλες απὸ υγρασία, Υγρή, Λασπερή.

4.       Μίjα – δ – [θέμα της λέξης «μίασμα» κατά άλλη γλωσσολογική εκδοχή, που στηρίζεται στο επίθετο mi – jα – τὸ (=μιαρὸς) των Μυκηναϊκών πινακίδων της γραμμικής Β΄ γραφής] + -jα = Μίjαδjα-Μίαδjα (με κώφωση του πρώτου j) Μίαζα-Μίεζα (με ανομοίωση) = τόπος με σαπίλες, Υγρή, Λασπερή (όπως και στην περίπτωση 3). 

Πιθανολογώ βέβαια και στις τέσσερις περιπτώσεις, κλίνω όμως περισσότερο προς την πρώτη. Χρόνια πολλά με υγεία και καλή χρονιά!

Με ιδιαίτερη εκτίμηση

Ηλίας Κουρτεσίδης

28-12-2010»

Θα προσθέσω προς επίρρωση της «κλίσης» του διαπρεπούς φιλολόγου κ. Κουρτεσίδη, ότι Μίεζα = έδρα του Μίδα, δεν φέρει κόσμον στη θυγατέρα του Βέρητα ένα όνομα που σημαίνει ποντικότοπος, ούτε μπορεί ένας τόπος ρόδων να χαρακτηριστεί με προσδιορισμούς, όπως βρόμικο λασποτόπι. Η Μίεζα είναι η καρδιά της ερατεινής Ημαθίας.

Θα συμφωνήσω μαζί του στο ότι η ετυμολόγηση των τοπωνυμίων δεν είναι ούτε εύκολη, ούτε βέβαιη. Δεν το κρύβουμε, πιθανολογούμε…

Με τις πολλές μου ευχαριστίες προς τον κ. Κουρτεσίδη, πλέον, μπορούμε να πούμε με σχετική ασφάλεια ότι Μίεζα σημαίνει: έδρα του Μίδα. 

Μ.Β.

Δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω απόλυτα με αυτήν την ετυμολογία, που πληροί όλες τις προϋποθέσεις που ανέφερα παραπάνω, κυρίως την εννοιολογική: Μίεζα = Έδρα του Μίδα.

Και η σχετική αναφορά για την Μίεζα από τον Πλούταρχο:
Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι, Αλέξανδρος 7

«…σχολὴν μὲν οὖν αὐτοῖς καὶ διατριβὴν τὸ περὶ Μίεζαν Νυμφαῖον ἀπέδειξεν, ὅπου μέχρι νῦν Ἀριστοτέλους ἕδρας τε λιθίνας καὶ ὑποσκίους περιπάτους δεικνύουσιν…»

 «…Ως τόπος για τη συνέχιση των σπουδών και την άσκησή τους, υποδείχθηκε ο ναός των Νυμφών, κοντά στην Μίεζα, όπου, μέχρι σήμερα, θα σας δείξουν τα πέτρινα καθίσματα του Αριστοτέλη και τους σκιερούς περιπάτους (που αυτός συνήθιζε)…»

ΔΕΕ

17-4-2017

---

[1] Εφημερίδες «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ», φ.1477/15-1-2011 & «ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ», φ.1310/15-1-2010