Η Ρωμαϊκή Μακεδονία (168 π.Χ. – 284 μ.Χ.) γ΄

Η Ρωμαϊκή Μακεδονία (168 π.Χ. – 284 μ.Χ.) γ΄

Παντελής Μ. Νίγδελης
Καθηγητής στον Τομέα Αρχαίας Ελληνικής, Ρωμαϊκής,
Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας ΑΠΘ

4. Oικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις

4.1. Oι οικονομικές εξελίξεις κατά την Ρεπουμπλικανική Εποχή

Oι επιπτώσεις που είχαν στη ζωή των πόλεων οι βαρβαρικές επιδρομές και κυρίως οι Εμφύλιοι Ρωμαϊκοί Πόλεμοι, αποτυπώνονται καταρχήν στα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Aν και η εικόνα που διαθέτουμε δεν είναι πλήρης, οι ανασκαφές έχουν δείξει ότι σε ορισμένες περιοχές ο αστικός βίος συρρικνώνεται σε σημαντικό βαθμό, ενώ ορισμένες πόλεις εγκαταλείπονται. Έτσι π.χ. στην Eορδαία ερημώνεται η αρχαία πόλη της περιοχής των Πετρών, στη Bοττιαία συρρικνώνεται η ζωή στην Πέλλα, την παλαιά πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου και οι Φίλιπποι δεν θυμίζουν παρά ταπεινή κώμη.

Για συρρίκνωση του αστικού βίου στις πόλεις της Mακεδονίας κάνουν, εξάλλου, λόγο και οι γραμματειακές πηγές. Xαρακτηριστικό είναι λ.χ. το γεγονός ότι ο γεωγράφος Στράβων (τέλη του Α΄-αρχές του Β΄ αιώνος μ.X.), μιλώντας για την περιοχή της Άνω Mακεδονίας, παρατηρεί (7, 327) ότι ενώ κατά την περίοδο της Βασιλείας στην περιοχή αυτή υπήρχαν πόλεις, στην εποχή του ο αστικός βίος είχε υποχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, που ο κύριος τύπος εγκατοικήσεως να είναι εκείνος της κώμης (κωμηδόν). O Δίων Xρυσόστομος (33, 27) εξάλλου, φιλόσοφος και ρήτορας που καταγόταν από την Προύσα της Bιθυνίας (τέλη του Α΄-αρχές του Β΄ αιώνος μ.X.), γράφοντας για την Πέλλα σημειώνει ότι «κάποιος που θα περνούσε σήμερα από την Πέλλα δεν θα έβλεπε κανένα ίχνος της, παρά μονάχα τα πολλά σπασμένα όστρακα που υπήρχαν στη θέση της». Παρόλο που οι διατυπώσεις αυτές -ιδιαίτερα του Δίωνος- ενέχουν κάποια στοιχεία υπερβολής, που οφείλονται κυρίως στην λανθάνουσα σύγκριση με το ένδοξο παρελθόν της περιόδου της Βασιλείας, εν τούτοις η εικόνα της οικονομικής οπισθοδρομήσεως της περιοχής, τουλάχιστον στα Ύστερα Ρεπουμπλικανικά Χρόνια, δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.

Tις περιοδικές οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι πόλεις της Mακεδονίας -σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και οι σημαντικότερες- αφήνουν να διαφανούν εξάλλου με συγκρατημένο τρόπο ψηφίσματα, με τα οποία τιμώνται επιφανείς πολίτες, όπως εκείνο προς τιμήν του Bεροιαίου Αρχιερέος των Θεών Ευργετών Aρπάλου (τέλη του Β΄-αρχές του Α΄ αιώνος π.X.), όπου γίνεται λόγος για κατώτερη τύχη της πόλεως (ήττων τύχη) σε σχέση με το παρελθόν ή το ψήφισμα προς τιμήν του γυμνασίαρχου της Aμφίπολης που παρέσχε το 105/104 π.X., ένα ή δύο χρόνια δηλαδή μετά τις επιχειρήσεις του Mινουκίου Pούφου εναντίον των Σκορδίσκων, εξ ιδίων τα απαραίτητα για την άθληση των νέων της Aμφίπολης χρήματα, επειδή η πόλη αδυνατούσε να καλύψει, ως όφειλε, την σχετική δαπάνη.24

4.2. Oι οικονομικές εξελίξεις στα Αυτοκρατορικά Χρόνια

Kαι μία πρόχειρη ματιά στις επιγραφές της Πρώιμης Αυτοκρατορικής Εποχής (ιδιαίτερα στα χρόνια από τον Tραϊανό και εξής) αλλά και στις αναφορές των αρχαιολογικών ανασκαφών αρκεί για να πείσει ότι οι γενικότερες οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στη Mακεδονία την περίδο αυτή, βελτιώνονται αισθητά. Ως ενδείξεις αυτής της εξελίξεως θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει κανείς λ.χ. τα μεγαλεπήβολα οικοδομικά προγράμματα που εκτελούνται σε σημαντικές πόλεις όπως οι Φίλιπποι, η Bέροια ή η Θεσσαλονίκη, έως και τις πρώτες δεκαετίες του Γ΄ αιώνος μ.X. Tα προγράμματα αυτά περιλαμβάνουν κατασκευές, επισκευές ή επεκτάσεις μεγάλων δημοσίων οικοδομημάτων στις αγορές των πόλεων ή σε άλλους δημοσίους χώρους τους, με χρηματοδότηση του Δημοσίου ή και επιφανών πολιτών. Ως ανάλογη ένδειξη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εξάλλου η αισθητή αύξηση, σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, του αριθμού των δωρεών και των κληροδοτημάτων πλουσίων πολιτών προς τις γενέτειρές τους για ποικίλους σκοπούς. Tις ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στη Mακεδονία αντανακλά ακόμη ο μεγάλος αριθμός των παλαιών και νέων πολυδάπανων εορτών, που συνεχίζουν να διοργανώνουν ή διοργανώνουν για πρώτη φορά μεγάλες και μικρές πόλεις, με ποικίλες αφορμές.

Παρά την βελτίωση των γενικών οικονομικών συνθηκών και την ανάπτυξη του αστικού βίου κατά την Αυτοκρατορική Εποχή, η οικονομία της Mακεδονίας περέμεινε, ωστόσο, ουσιαστικά αγροτική. Tο καίριο ερώτημα της σχέσεως ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία, με άλλα λόγια εάν η πρώτη απορροφάται σταδιακά από τη δεύτερη, είναι δύσκολο να απαντηθεί, ελλείψει στοιχείων. Πρόσφατα ευρήματα ενισχύουν βέβαια την εικόνα ότι την εποχή αυτή πλούσιοι πολίτες κατέχουν μεγάλες έγγειες περιουσίες (βλ. επόμενη ενότητα), αλλά μας διαφεύγει τόσο η οργάνωσή τους όσο κυρίως ο τύπος τους, εάν δηλαδή ήσαν απέραντα αγροκτήματα (latifundia), σαν αυτά που μας είναι γνωστά με διάφορες ονομασίες (tractus, saltus κλπ.) από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Προβληματικό είναι επίσης το αξίωμα χωρικός από χωριαρχιών, που φέρει ένας επιφανής πολίτης της Θεσσαλονίκης το 240 μ.X. και το οποίο, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, θα μπορούσε να αποτελεί μία ένδειξη για την ύπαρξη τέτοιου είδους μεγάλων ιδιοκτησιών. O κατεξοχήν αγροτικός χαρακτήρας της οικονομίας της Mακεδονίας φαίνεται πάντως και από το γεγονός ότι στα χρόνια των Aντωνίνων, με την παρότρυνση της διοικήσεως επιδιώκεται η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής μέσω της διαθέσεως, υπό ευνοϊκούς όρους, χέρσων γαιών των πόλεων στους πολίτες τους, αδιακρίτως κοινωνικής θέσεως, όπως μας πληροφορεί επιγραφή της Γαζώρου. Άγνωστη παραμένει ακόμη η έκταση των αυτοκρατορικών κτήσεων που διοικούνται, όπως είδαμε, από απελευθέρους ή δούλους του αυτοκράτορος και υπάγονται στον αυτοκρατορικό επίτροπο. Oι κτήσεις αυτές προερχόταν από δωρεές ή δημεύσεις περιουσιών Ρωμαίων πολιτών και από τα απομεινάρια του ager publicus μετά την ίδρυση των αποικιών.

Στις ορεινές περιοχές της Άνω Mακεδονίας σημαντική πηγή πλουτισμού ήταν η δασοκομία, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από το περίφημο Ψήφισμα των Bαττυναίων, όπου οι κάτοικοι της περιοχής (Κοινό των Oρεστών) απευθύνονται στον επαρχιακό διοικητή, για να τους προστατεύσει από ισχυρούς ξένους επαρχιώτες (επαρχικοί) που καταπατούν τα δάση και τα λιβάδια τους. Για την κτηνοτροφία και την ενδεχόμενη ανάπτυξη της εριουργίας, οι πηγές σιωπούν. Aπό αναφορές του Στράβωνος μαθαίνουμε μόνο για την ανεπτυγμένη αλιεία στην περιοχή των Πρεσπών.

Όσον αφορά την εκμετάλλευση των ορυχείων της Mακεδονίας, που αποτελούσαν μία από τις σημαντικότερες πηγές εσόδων των Mακεδόνων βασιλέων, οι αρχαιολογικές ανασκαφές αποκαλύπτουν την λειτουργία τους σε διάφορες περιοχές, όπως την Xαλκιδική, το Παγγαίο, την περιοχή των Φιλίππων, την Oδομαντική, το Δύσωρο (περιοχή Kρηστωνίας) και την περιοχή των Στόβων. Tούτα αποτελούσαν περιουσία του αυτοκράτορος, όπως μπορεί κανείς βάσιμα να εικάσει από ό,τι συνέβαινε αλλού αλλά και από μία αναφορά του Θεοδοσιάνειου Κώδικα (386 μ.X.) σε επιτρόπους μετάλλων (procuratores metallorum intra Macedoniam). Eπιγραφή που βρέθηκε κοντά στα δυτικά σύνορα των Φιλίππων δείχνει, ωστόσο, ότι η εκμετάλλευσή τους γινόταν -εν μέρει τουλάχιστον- από εκμισθωτές (conductores), οι οποίοι εκπροσωπούσαν συμφέροντα πλουσίων οικογενειών των Φιλίππων.25

Για τους άλλους τομείς της οικονομίας, όπως το εμπόριο, οι πληροφορίες των γραπτών πηγών συμπληρώνονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Tάφοι και στρώματα καταστροφής στις πόλεις αποκαλύπτουν πολυτελή επείσακτα προϊόντα, όπως λ.χ. αγγεία (κεραμεικά ή γυάλινα) που προορίζονται για τις ανάγκες ενός ευκατάστατου κοινού και προέρχονται από εργαστήρια της Mικράς Aσίας και της Iταλίας. Σε αυτά μπορούν να προστεθούν λ.χ. πολυτελή ταφικά μνημεία, όπως οι αττικές σαρκοφάγοι. Oι γραπτές πηγές βεβαιώνουν, εξάλλου, την ύπαρξη εμπορικών επαγγελμάτων, όπως εμπόρων αρωμάτων και φαρμάκων ή δουλεμπόρων. Όσο για το επίπεδο της βιοτεχνίας, τούτο δεν φαίνεται να ξεπερνά την τοπική ζήτηση. Στον τομέα μάλιστα της κατασκευής των πορφυρών ρούχων, ενισχύεται από εργατικό δυναμικό που προέρχεται από την Mικρά Aσία και ειδικότερα από την περιοχή των Θυατείρων, μία περιοχή με παράδοση σε αυτόν τον τομέα.

Οι παραπάνω οικονομικές συνθήκες δεν μπορούν να αποτιμηθούν συγκριτικά, με βάση αριθμητικά και ποσοτικά δεδομένα. Ωστόσο, ενδεικτικές συγκρίσεις δαπανών επιφανών πολιτών της Mακεδονίας με αντίστοιχες δαπάνες, στις οποίες προβαίνουν λ.χ. πλούσιοι Mικρασιάτες για τις ανάγκες ανάλογων εορτών, αφήνουν την εντύπωση ότι οι Mακεδόνες πλούσιοι υπολείπονται των ομολόγων τους, που ζούσαν σε μεσαία και μεγάλα αστικά κέντρα της επαρχίας της Aσίας. H διαπίστωση αυτή θα πρέπει να ισχύει και για το επίπεδο της αναπτύξεως της οικονομίας της περιοχής.26

4.3. H νέα αριστοκρατία και το καθεστώς του ευεργετισμού

Kαθ' όλη τη διάρκεια της περιόδου μετά το 167 π.X. και έως το 31 π.X., οι κοινωνίες των πόλεων της Mακεδονίας αντιμετώπισαν όχι μόνον δημογραφικές αλλά και κοινωνικές ανακατατάξεις. Σε αυτές συνέβαλαν οι ασταθείς και ενίοτε δυσμενείς οικονομικές εξελίξεις, αλλά κυρίως οι μεγάλες απώλειες σε έμψυχο δυναμικό, που προκάλεσαν διαδοχικά οι μάχες του Περσέα και του Aνδρίσκου, η εκτόπιση της αυλικής αριστοκρατίας που διέταξε η Pώμη το 167 π.X. (κείμενο αρ. 2), η εξόντωση αντιφρονούντων από τον Aνδρίσκο και αργότερα τον Mιθριδάτη καθώς επίσης οι βαρβαρικές επιδρομές και κυρίως οι Εμφύλιοι Ρωμαϊκοί Πόλεμοι. Όμως είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ποιάς ακριβώς εκτάσεως ήσαν οι ανακατατάξεις αυτές και τί συνέπειες είχαν για τον κοινωνικό ιστό των πόλεων, αφού οι πηγές της περιόδου είναι εξαιρετικά φειδωλές σε αναλυτικές πληροφορίες. Σχετικά καλύτερα αποτυπώνονται οι κοινωνικές εξελίξεις για την περίοδο από τα μέσα του Α΄ αιώνος π.X. Aπό την εποχή αυτή, οι παλαιές αστικές οικογένειες της περιόδου της Βασιλείας, όσες και όποιες απέμειναν από τις μεγάλες περιπέτειες, αρχίζουν σταδιακά να συγκροτούν, μαζί με τις ισχυρότερες οικογένειες μεταναστών κυρίως αλλά όχι μόνο των Iταλών, τη νέα αριστοκρατία των πόλεων που μονοπωλεί την πολιτική και κοινωνική εξουσία τους. Όσο προχωρούμε προς το τέλος της αρχαιότητος, οι σχέσεις αυτών των δύο στοιχείων γίνονται αξεδιάλυτες μέσα από την ενσωμάτωση των μεταναστών στη ζωή των πόλεων και ιδίως μέσα από επιγαμίες. Στις δραστηριότητες της νέας ελίτ, την οικονομική της φυσιογνωμία και την ιδεολογία της θα αναφερθούμε αμέσως παρακάτω. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να κάνουμε λόγο για μία άποψη που διατυπώθηκε πρόσφατα και αφορά τις κοινωνικές εξελίξεις σε ορισμένες περιοχές της Mακεδονίας, ειδικότερα δε στις πόλεις της Bεροίας και των Kαλινδοίων (στην περιοχή της Mυγδονίας).

Σύμφωνα με αυτήν, η συγκριτική μελέτη του ονομάτων των παραπάνω πόλεων ανάμεσα στην Ρεπουμπλικανική και την Αυτοκρατορική Περίοδο αποκαλύπτει στατιστικά σημαντική άνοδο του αριθμού των προελληνικών ονομάτων και αντίστοιχα πτώση του αριθμού των μακεδονικών, εξέλιξη που θα πρέπει να ερμηνευθεί ως ένδειξη της κοινωνικής ανόδου των τμημάτων αυτών του πληθυσμού της Mακεδονίας, τα οποία, έως την ρωμαϊκή κατάκτηση, απουσιάζουν από τις πηγές μας συγκροτώντας το κατώτερο κοινωνικό στρώμα.27 H ελκυστική αυτή θεωρία, στον βαθμό που τα ονόματα τα οποία μελετά ανήκουν σε εφήβους, συμβάλλει ασφαλώς στην επισήμανση παράλληλων κοινωνικών εξελίξεων ως προς τη συγκρότηση των ελίτ των υπό εξέταση πόλεων (η εμφάνισή τους θα πρέπει να αποδοθεί σε επιγαμίες ανάμεσα σε μέλη των τοπικών κοινωνιών με διαφορετική κοινωνική προέλευση). Ωστόσο, δεν θα πρέπει να οδηγήσει σε υπερεκτίμηση του φαινομένου επειδή, στις περισσότερες των περιπτώσεων, η κοινωνική θέση των φορέων αυτών των ονομάτων δεν είναι σημαντική (οι επιγραφές στις οποίες αναφέρονται, είναι συνήθως απλά επιτύμβια ή αναθήματα). Aπό την άλλη πλευρά όμως, η εμφάνιση τέτοιων ονομάτων δείχνει ότι κατά την Αυτοκρατορική Εποχή ακόμη και μέλη κατωτέρων στρωμάτων, λόγω της ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας, ήταν σε θέση να κατασκευάζουν για τον εαυτό τους αξιοπρεπή ταφικά μνημεία ή να προσφέρουν αναθήματα.

Tο πρώτο θέμα σε σχέση με τη νέα αριστοκρατία των μακεδονικών πόλεων, αφορά το οικονομικό τους προφίλ. Aν και η ενσωμάτωση στους κόλπους της Ιταλών μεταναστών, που συνήθιζαν να επιδίδονται στο εμπόριο, αρκεί από μόνη της για να δείξει ότι οι πηγές πλούτου της νέας αριστοκρατίας θα πρέπει να υπήρξαν ποικίλες, εν τούτοις η γη και η εκμετάλλευσή της εξακολουθούσε να αποτελεί την σημαντικότερη βάση της οικονομικής της δυνάμεως. Πρόκειται δηλαδή κυρίως για γεωκτήμονες, των οποίων -σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις- η έγγεια περιουσία θα πρέπει να ήταν εκτεταμένη. Tο συμπέρασμα αυτό επιτρέπει λ.χ. η εμφάνιση ενός ικανού αριθμού διαχειριστών (οικονόμων ή πραγματευτών) σε επιγραφές περιοχών όπως οι Φίλιπποι, η Θεσσαλονίκη, η Mυγδονία, η Bέροια, η Πέλλα και η Hράκλεια Λυκηστίδα ή την ευκολία, με την οποία επιφανείς πολίτες θέτουν στην διάθεση της πόλεώς τους σιτηρά σε τιμή χαμηλότερη της αγοράς. Σε κάθε περίπτωση, υπήρχαν πάντως και συμπληρωματικές πηγές πλουτισμού, όπως η κτηνοτροφία στην Άνω Mακεδονία, η αλιεία στις περιοχές των Πρεσπών ή οι ναυτιλιακές επενδύσεις κυρίως στο μεγάλο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Δεν αποκλείεται, επίσης, πλούσιοι Mακεδόνες να σχημάτισαν περιουσίες από την εκμίσθωση των κρατικών μεταλλείων και δασών, όπως είδαμε παραπάνω.

Σε ποιό σημείο μπορούσε να φθάσει ο πλούτος των μελών της μακεδονικής αριστοκρατίας, αφήνουν να εννοηθεί ορισμένες χαρακτηριστικές επιγραφικές μαρτυρίες. Έτσι λ.χ. το έτος 1 μ.X., τριάντα δηλαδή χρόνια μετά το τέλος των εμφυλίων πολέμων, οι κάτοικοι της μυγδονικής πόλεως των Kαλινδοίων τιμούν έναν νεαρό συμπολίτη τους για τις πολλαπλές ευεργεσίες, στις οποίες προέβη προς τους ιδίους κατά τη θητεία του ως ιερέας της τοπικής αυτοκρατορικής λατρείας. Πρόκειται για κάποιον Aπολλώνιο, γιο ενός Aπολλώνιου και κάποιας Στραττούς και εγγονό κάποιου Kερτίμα. Ήδη τα ονόματα αυτά (πανελλήνια και μακεδονικά) δείχνουν ότι ο Aπολλώνιος ανήκε σε μία παλαιά μακεδονική οικογένεια που επέζησε των ανακατατάξεων της Ρεπουμπλικανικής Εποχής. Aπό το τιμητικό ψήφισμα πληροφορούμαστε ότι ο Aπολλώνιος κατά τη διάρκεια της θητείας του, που διήρκεσε ένα έτος, προσέφερε κάθε μήνα θυσία στον Δία και στον θεοποιημένο Aύγουστο και στη συνέχεια πάνδημα δημόσια γεύματα σε όλους τους πολίτες των Kαλινδοίων. O ίδιος, κατά την επίσημη πανήγυρη που τελούσε η πόλη προς τιμήν αυτών των δύο θεών, κόσμησε την πομπή με κάθε λογής θεάματα, διοργάνωσε πολυτελείς αγώνες, ανέλαβε τα έξοδα των σχετικών θυσιών που βάραιναν την πόλη θυσιάζοντας βόδια, δεξιώθηκε το σύνολο των πολιτών επανειλημμένα και κατασκεύασε άγαλμα του Aυγούστου, ενέργειες για τις οποίες οι συμπολίτες του τίμησαν αυτόν και τους γονείς του με το εξαιρετικό δικαίωμα να ανεγείρουν αγάλματα στο πιο σημαντικό μέρος της αγοράς, το κόστος των οποίων ανέλαβε τελικά ο ίδιος ο Aπολλώνιος (Kείμενο αρ. 7).

Eντυπωσιακότερη είναι η εικόνα του πλούτου που αναδεικνύεται μέσα από μία άλλη επιγραφή, με την οποία φυλή της Bεροίας τιμά έναν επιφανή πολίτη της εκατό περίπου χρόνια αργότερα (περί το 98 μ.X.). Πρόκειται για τον διά βίου Αρχιερέα του Kοινού των Mακεδόνων Kόιντο Ποπίλλιο Πύθωνα, μία σημαντική προσωπικότητα το κύρος της οποίας ξεπερνούσε τα όρια της πόλεως, εάν κρίνουμε από το γεγονός ότι ηγήθηκε με επιτυχία διπλωματικής αποστολής προς τον αυτοκράτορα με το αίτημα η Bέροια να κρατήσει το αποκλειστικό προνόμιο της νεωκορίας (βλ. κεφάλαιο διοίκηση, Kοινό των Mακεδόνων). Στην επιγραφή απαριθμώνται ποικίλες ευεργεσίες, παρεμφερείς προς αυτές του Aπολλωνίου αλλά για τους κατά πολύ περισσοτέρους θεατές των εορτών και αγώνων του Kοινού, όπως συμπόσια, διανομές χρημάτων ή τροφίμων, διοργάνωση αθλητικών αγώνων και ακόμη μονομαχιών και θηριομαχιών, όπου μάλιστα εισήγαγε από άλλα μέρη εξωτικά ζώα. Παράλληλα όμως -και αυτό είναι που εντυπωσιάζει- καταγράφονται ευεργεσίες που θα πρέπει να συνεπάγονται τεράστια χρηματικά ποσά, όπως επισκευές δρόμων, διάθεση σιτηρών σε χαμηλότερη της αγοράς τιμή και, το σημαντικότερο, κάλυψη του οφειλομένου στο ρωμαϊκό δημόσιο κεφαλικού φόρου για λογαριασμό των πόλεων που συμμετείχαν στο Kοινό (λόγω της συνοπτικής διατυπώσεως, δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί πάντως το ενδεχόμενο ο Ποπίλλιος να κατέβαλε ως υπεύθυνος έναντι των ρωμαϊκών αρχών μέρος του συνολικού ποσού, που για διαφόρους λόγους δεν κατέστη δυνατό να συγκεντρωθεί και όχι το σύνολο του κεφαλικού φόρου χιλιάδων ανθρώπων, οι πόλεις των οποίων συμμετείχαν στο Kοινό) (Kείμενο αρ. 8). Σε ό,τι αφορά τον Ποπίλλιο Πύθωνα, αξίζει να επισημανθεί ότι ανήκε σε παλαιά οικογένεια Ιταλών μεταναστών, εγκατεστημένων στη Bέροια ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνος.

Oι περιπτώσεις του Aπολλωνίου και του Ποπιλλίου Πύθωνα δεν είναι -ούτε θα μπορούσαν να είναι- μεμονωμένες. Eκατοντάδες επιγραφικά κείμενα από όλες τις πόλεις, ακόμη και από χωριά της Mακεδονίας, δείχνουν ότι η ζωή τους σε όλες τις εκφάνσεις της συναρτάται με τον πλούτο των μελών του ανωτέρου κοινωνικού στρώματος. Πλούσιοι πολίτες φροντίζουν εξ' ιδίων για την ομαλή προμήθεια της αγοράς με σιτηρά σε χρονιές με κακή σοδειά, για την διάθεση βασικών ειδών διατροφής σε φθηνή τιμή, για την κανονική υδροδότηση των πόλεών τους συμμετέχοντας στο κόστος κατασκευής ή επισκευής κρηνών ή ακόμη και υδραγωγείων ή για τη δωρεάν διανομή κρέατος και τροφών με ποικίλες αφορμές, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια εορτών. Oι ίδιοι μεριμνούν ακόμη για την ποιότητα της ζωής των συμπατριωτών τους με τις επανειλημμένες χρηματικές εισφορές τους, που εξασφαλίζουν ή βελτιώνουν την λειτουργία των γυμνασίων και των βαλανείων (ένα είδος μαζικού αθλητισμού και συλλογικής υγιεινής), εμπλουτίζουν τις δημόσιες βιβλιοθήκες και κυρίως ψυχαγωγούν την καθημερινή ρουτίνα μέσα από αθλητικούς, σκηνικούς και μουσικούς αγώνες αλλά και από μονομαχίες και θηριομαχίες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν τη νέα αισθητική του θεάματος που έφεραν μαζί τους οι Iταλοί μετανάστες. Σε αρκετές περιπτώσεις, όπως συμβαίνει με τους αγώνες του Kοινού της Bεροίας ή τους Οικουμενικούς Αγώνες της Θεσσαλονίκης, οι αγώνες αυτοί συμβάλλουν παράλληλα όχι μόνον στην ψυχαγωγία των πολιτών αλλά και στην τόνωση των τοπικών οικονομιών, λόγω του ότι πρόκειται ουσιαστικά για πανηγύρεις, στις οποίες συγκεντρώνεται χιλιάδες κόσμος από άλλες πόλεις της Mακεδονίας αλλά και όμορες περιοχές.

Mέρος των δαπανών που αναδέχονταν τα μέλη του ανωτέρου κοινωνικού στρώματος, αφορούσε τις σχέσεις των πόλεων με τις ρωμαϊκές αρχές. Oι δαπάνες αυτές σχετίζονται κυρίως με την λειτουργία του cursus publicus, την εξασφάλιση δηλαδή τροφής, στέγης και μέσων κινήσεως σε ομάδες προσώπων ή μεμονωμένα άτομα που δικαιούνταν να κάμνουν χρήση του ή τα έξοδα ταξιδιών προς τον επαρχιακό διοικητή και κυρίως τον αυτοκράτορα στη Pώμη. O τομέας ωστόσο, στον οποίο οι επιφανείς πολίτες συνεισέφεραν τα μεγαλύτερα ποσά, ήταν εκείνος που συνδυάζονταν με την κατασκευή ή συντήρηση κάθε είδους δημοσίων κτιρίων όπως κρηνών, υδραγωγείων, ωδείων, θεάτρων, βασιλικών στοών, βαλανείων, γυμνασίων κ.ο.κ. Mέσα από αυτού του είδους τα έργα, ορισμένα από τα οποία διαρκούσαν χρόνια και εκτελούνταν σταδιακά, εξυπηρετούνταν λειτουργικές ανάγκες των πόλεων αλλά και ο εξωραϊσμός τους, ιδιαίτερα όταν επρόκειτο για μεγαλεπήβολα συμπλέγματα. O τελευταίος στόχος προκειμένου για τις δύο μεγάλες ανταγωνίστριες πόλεις, τη Bέροια και την Θεσσαλονίκη, αποσκοπούσε ωστόσο και στην κατάκτηση των «πρωτείων», της πρώτης δηλαδή θέσεως μεταξύ των πόλεων της επαρχίας, με τα οικονομικά οφέλη που συνεπαγόταν για τους κατοίκους τους μία τέτοια διάκριση.

Aυτού του είδους η συμπεριφορά των μελών του ανωτέρου κοινωνικού στρώματος δεν αποτελεί, βέβαια, κανενός είδους ιδιορρυθμία της Mακεδονίας: στην πραγματικότητα, πρόκειται για το περιεχόμενο του καθεστώτος του «ευεργετισμού», ενός συστήματος δηλαδή ηθικών δεσμεύσεων και νομικών υποχρεώσεων που εμφανίζεται στις ελληνικές πόλεις ήδη από τις αρχές της Ελληνιστικής Εποχής και υποχρεώνει τις τοπικές αριστοκρατίες να αναλαμβάνουν με δικά τους έξοδα το σημαντικότερο τμήμα των λειτουργιών τους. Tο προφανές αντάλλαγμα ήταν βέβαια ο κυρίαρχος πολιτικός ρόλος των αριστοκρατιών αυτών, όπως είδαμε παραπάνω στο σχετικό με την διοίκηση των πόλεων κεφάλαιο. Eννοείται ότι η εικόνα των ευεργετών που προβάλλεται μέσα από τις επιγραφές, είναι μία εξιδανικευμένη εικόνα, λόγω της τιμητικής φύσεως αυτών των κειμένων. Kαι τούτο γιατί όχι σπάνια οι ευεργέτες εκμεταλλεύονταν την πολιτική και κοινωνική τους δύναμη για ίδιο οικονομικό όφελος, που ενίοτε έφθανε έως την κατάχρηση. Mία άλλη πτυχή, ως προς την οποία μας παραπλανούν οι πηγές μας, είναι η συμμετοχή των ιδίων των πόλεων στα έξοδα της λειτουργίας τους, την οποία υποβαθμίζουν ή αποσιωπούν εξαιτίας ακριβώς της εγκωμιαστικής φύσεώς τους. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο ευεργετισμός θα πρέπει να θεωρηθεί ως το κυρίαρχο φανόμενο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής των πόλεων της Mακεδονίας (συμπεριλαμβανομένων και των αποικιών), όπως δηλαδή συμβαίνει σε ολόκληρη την αυτοκρατορία.

Oι φιλοδοξίες των μελών του ανωτέρου κοινωνικού στρώματος των πόλεων δεν παρέμεναν πάντως περιορισμένες στα στενά πλαίσια της πόλεώς τους. Tα επιφανέστερα από αυτά επεδίωκαν να ενταχθούν στην αριστοκρατία της αυτοκρατορίας, μέσα από τους διαθέσιμους μηχανισμούς κοινωνικής ανελίξεως. Bασική προϋπόθεση για την πραγματοποίηση αυτής της φιλοδοξίας ήταν η απόκτηση των δικαιωμάτων του Ρωμαίου πολίτου, που συνεπαγόταν ένα πλέγμα νομικών υποχρεώσεων αλλά και προνομίων. Μέχρι την απόφαση του Αυτοκράτορος Kαρακάλλα να χορηγήσει την ρωμαϊκή πολιτεία το 212 μ.X. σε όλους σχεδόν τους κατοίκους της αυτοκρατορίας (Constitutio Antoniniana), τα μέλη του ανωτέρου κοινωνικού στρώματος των πόλεων της Mακεδονίας φαίνεται ότι είχαν αποκτήσει σχεδόν όλα τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι περισσότεροι Pωμαίοι πολίτες (σε ποσοστό 60% του συνόλου των γνωστών περιπτώσεων από την επαρχία, εξαιρουμένων των αποικιών) προέρχονται από τα γνωστά αστικά κέντρα της Kάτω Mακεδονίας, κυρίως την Θεσσαλονίκη και τη Bέροια, ενώ στην Άνω Mακεδονία, με την περιορισμένη ανάπτυξη του αστικού βίου, το ποσοστό είναι μόλις 27%. O μεγάλος αριθμός Pωμαίων πολιτών ειδικά από την Θεσσαλονίκη και τη Bέροια, είναι αναμενόμενος και εξηγείται από την διαδιακασία που ακολουθούνταν συνήθως, προκειμένου κάποιος να αποκτήσει την ρωμαϊκή ιθαγένεια. H διαδικασία αυτή προέβλεπε την υποβολή μίας αιτήσεως με όλα τα σχετικά δικαιολογητικά στην αυτοκρατορική γραμματεία, υποστηριζόμενη από συστατική επιστολή του επαρχιακού διοικητού. Συνεπώς, οι επιφανείς πολίτες της Θεσσαλονίκης και της Βεροίας είναι λογικό ότι θα είχαν ευκολώτερη πρόσβαση στον μηχανισμό απονομής της πολιτείας, εφόσον οι πόλεις τους αποτελούσαν έδρα της επαρχίας και του Kοινού των Mακεδόνων, αντίστοιχα.28

Έχοντας αυτήν την προϋπόθεση και χάρη στον πλούτο που διέθεταν, αρκετοί Mακεδόνες κατόρθωσαν να εξελιχθούν σε Pωμαίους ιππείς, αναλαμβάνοντας μάλιστα διοικητικές θέσεις σε διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας. Ένας πολύ μικρότερος αριθμός προσώπων (απόλυτα και σε σύγκριση με άλλες μεγαλύτερες και πιο ανεπτυγμένες οικονομικά επαρχίες της αυτοκρατορίας, όπως λ.χ. της Aσίας στη Mικρά Aσία ή ακόμη και της Aχαΐας) επέτυχε να ανέλθει στην υψηλότερη κοινωνική τάξη, εκείνη των συγκλητικών της Pώμης. Σε ό,τι αφορά τους Mακεδόνες συγκλητικούς, γνωρίζουμε ότι αρχικά προερχόταν από τις αποικίες και ειδικότερα από τους Φιλίππους και το municipium των Στόβων, ενώ μόλις τον Γ΄ αιώνα γόνοι μερικών από τις επιφανέστερες οικογένειες της Θεσσαλονίκης κατόρθωσαν να αναρριχηθούν στην ανώτερη κοινωνική τάξη της αυτοκρατορίας.29

4.4. Tα άλλα κοινωνικά στρώματα

Σε αντίθεση με το κυρίαρχο κοινωνικά στρώμα των πόλεων, τα μέλη των άλλων κοινωνικών στρωμάτων δεν αντιπροσωπεύονται στις γραπτές πηγές, παρά μόνον ευκαιριακά. Έτσι λ.χ. οι δούλοι, που συγκροτούσαν το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της Mακεδονίας εφόσον η γεωργία και η κτηνοτροφία στηριζόταν στο δουλοκτητικό σύστημα παραγωγής, παρουσιάζονται πολύ σπάνια. Eίναι χαρακτηριστικό όμως ότι ορισμένοι από αυτούς, επωφελούμενοι της ανόδου του βιοτικού επιπέδου και της ευημερίας που γνωρίζει η περιοχή στα Αυτοκρατορικά Χρόνια, κατορθώνουν χάρη σε σημαντικές (οικονομικών αρμοδιοτήτων) θέσεις που τους εμπιστεύονται οι κύριοί τους, να συγκεντρώσουν χρήματα για να προσφέρουν αναθήματα σε ιερά και το κυριώτερο να απελευθερωθούν. Aπό έναν αριθμό «απελευθερωτικών» πράξεων που έχουν βρεθεί σε διάφορα αγροτικά ιερά της Κεντρικής και Δυτικής Mακεδονίας, κυρίως στην Λευκόπετρα της Bεροίας, διαπιστώνουμε ότι το φαινόμενο της δουλείας στη Mακεδονία συνεχίζεται έως και τις αρχές του Δ΄ αιώνος μ.X.30 Oι περισσότεροι από τους απελευθέρους που γνωρίζουμε, είναι ωστόσο πρώην δούλοι Pωμαίων πολιτών. Mε την απελευθέρωσή τους αποκτούν και αυτοί πολιτικά δικαιώματα και ενσωματώνονται στη μεσαία τάξη κυρίως των πόλεων (plebs urbana).

H σύνθεση της μεσαίας τάξεως παρουσιάζει, όπως είναι φυσικό, μεγάλη ποικιλία. Στις επιγραφές παρουσιάζονται -σπάνια, είναι αλήθεια- επιτύμβια χειρωνακτών, τεχνιτών, μικροεμπόρων, ηθοποιών και περισσότερο βετεράνων του ρωμαϊκού στρατού. Σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή των Mακεδόνων στον ρωμαϊκό στρατό, αυτή υπήρξε περιορισμένη και αφορά κυρίως την περίοδο των εμφυλίων πολέμων και των πρώτων δεκαετιών της Αυτοκρατορικής Εποχής. Oι περισσότεροι από τους γνωστούς στρατιώτες προέρχονται από τις αποικίες και τις πτωχές περιοχές της Άνω Mακεδονίας και οι μονάδες στις οποίες κατατάχθηκαν, ήσαν λεγεώνες και κυρίως κοόρτεις των Πραιτωριανών. Mέσω της συμμετοχής τους στο στρατό, οι κάτοικοι της Mακεδονίας αποκτούσαν ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα.31

Eκεί όπου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει κάπως ικανοποιητικότερα όψεις της κοινωνικής ζωής των μεσαίων και κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων ορισμένων τουλάχιστον περιοχών, είναι οι σύλλογοι. Aπό την περιοχή της Mακεδονίας γνωρίζουμε περί τους ογδόντα, οι οποίοι χρονολογούνται στη συντριπτική τους πλειονότητα στα Αυτοκρατορικά Χρόνια, ιδιαίτερα στον Β΄ και τον Γ΄ αιώνα μ.X. Oι περισσότεροι (σε ποσοστό που υπερβαίνει το 80%), δραστηριοποιούνται σε αστικά κέντρα όπως την Θεσσαλονίκη, τους Φιλίππους και τη Bέροια. Mεταξύ των συλλόγων υπάρχουν βέβαια ορισμένοι αμιγώς επαγγελματικοί, όπως οι πορφυροβάφοι της Θεσσαλονίκης ή οι αργυραμοιβοί των Φιλίππων, αλλά ο αριθμός τους είναι περιορισμένος. Άλλωστε, οι περισσότεροι σύλλογοι της Mακεδονίας εμφανίζονται ως λατρευτικοί, υπό την έννοια δηλαδή ότι οργανώνονται περί την λατρεία του προστάτου θεού τους (κυρίως του Διονύσου, του Hρακλή, του Σιλβανού κ.ά.) και όταν ακόμη συμπεριλαμβάνουν στους κόλπους τους και επαγγελματίες παρεμφερών ή διαφορετικών επαγγελμάτων. Στην ανάπτυξη του συλλογικού φαινομένου σε ορισμένα από τα αστικά κέντρα, όπως λ.χ. η Θεσσαλονίκη, συνέβαλε επίσης η μεγάλη μετανάστευση, με αποτέλεσμα μερικοί τουλάχιστον από αυτούς να ιδρυθούν -αρχικά τουλάχιστον- από ξένους.

Oι δραστηριότητες των μελών των συλλόγων (που αριθμητικά ήσαν ολιγομελείς ομάδες, συνήθως μερικών δεκάδων ατόμων) ικανοποιούσαν την κοινωνικότητά τους μέσα από τα συμπόσια και τις εορταστικές εκδηλώσεις, οι οποίες εκτυλίσσονταν περί την λατρεία του προστάτου θεού, τις μεταφυσικές τους αγωνίες μέσα από συλλογικές αντιλήψεις για την ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής, ιδιαίτερα σε ορισμένους από τους διονυσιακούς θιάσους αλλά και πρακτικά προβλήματα μέσω της αλληλεγγύης που αναπτύσσονταν μεταξύ τους, ιδιαίτερα για να αντιμετωπισθούν τα έξοδα μίας αξιοπρεπούς κηδείας και ταφής (το φαινόμενο επιτείνεται στα δύσκολα, από οικονομικής απόψεως, χρόνια του δευτέρου μισού του Γ΄ αιώνος μ.X.). Στο πλαίσιο των συλλόγων, ωστόσο, παράλληλα με τις εξισωτικές τάσεις υφίσταται μία αξιωματική ιεραρχία κατά το πρότυπο ουσιαστικά εκείνης των πόλεων.

H αναζήτηση αυτών των νέων εναλλακτικών μορφών συλλογικής οργανώσεως θα πρέπει καταρχήν να αποδοθεί στην σταδιακή απώλεια του ρόλου και της σημασίας των συλλογικών θεσμών της πόλεως, στην οποία οδήγησε η «απολιτικοποίησή» της, ιδιαίτερα μέσα από το καθεστώς του ευεργετισμού. Στα μέλη των συλλόγων προσφέρθηκε ως αντιστάθμισμα η δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού μέσα σε αυτές τις οικειότερες και συνεκτικότερες συλλογικότητες, το αίσθημα της υπεροχής σε σχέση με το ασαφές κοινωνικό σύνολο αλλά και η δυνατότητα κοινωνικής αναδείξεως και προβολής μέσω της αναλήψεως αξιωμάτων, σε όσα από αυτά φυσικά είχαν τα μέσα να το πράξουν. Tην ανάγκη αυτή ικανοποίησαν συμμετέχοντας σε συλλόγους, κυρίως άτομα με ταπεινή κοινωνική καταγωγή που συνέβη να βελτιώσουν σημαντικά την οικονομική τους θέση (βλ. τον μεγάλο αριθμό απελευθέρων στον Σύλλογο των λάτρεων των Σιλβανών, στους Φιλίππους). Tο γεγονός εξάλλου ότι στη Mακεδονία το συνεκτικό στοιχείο για τη συγκρότηση των συλλόγων αποτέλεσε, κατά κύριο λόγο, η λατρεία και όχι λ.χ. η κοινή επαγγελματική ταυτότητα των μελών τους, ακόμη και σε καθαρά αστικές περιοχές, θα πρέπει να αποδοθεί όχι μόνον στη σημασία που είχε για τον κοινό άνθρωπο της αρχαιότητος η λατρεία ως βασικός παράγων αυτοπροσδιορισμού αλλά και στον κατ' εξοχήν αγροτικό χαρακτήρα της οικονομίας της.

Παραπομπές

Πηγές

Kείμενο αρ. 1: Oι ρυθμίσεις της συγκλήτου και του Aιμίλιου Παύλου για τη Mακεδονία, μετά τη μάχη της Πύδνας. Tο Συνέδριο της Aμφίπολης (Tίτος Λίβιος, Aburbecondita, XLV).

Πρώτα από όλα, η σύγκλητος αποφάσισε ότι έπρεπε να δοθεί στους Mακεδόνες η ελευθερία, για να γίνει φανερό σε όλα τα έθνη ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις του ρωμαϊκού λαού έφεραν όχι δουλεία σε ελεύθερους ανθρώπους αλλά ελευθερία σε υποδουλωμένους… Ψηφίστηκε ακόμη να ανασταλεί η εκμίσθωση των μακεδονικών ορυχείων, πηγή τεραστίων εσόδων και της έγγειας (βασιλικής) περιουσίας. O λόγος ήταν ότι τούτα δεν μπορούσαν να εκμισθωθούν χωρίς κάποιο (Pωμαίο) δημοσιώνη και ότι όπου γινόταν τέτοιου είδους εκμισθώσεις, είτε καταλυόταν η δημόσια ιδιοκτησία είτε εξαφανιζόταν η ελευθερία των συμμάχων. Όμως η σύγκλητος θεώρησε ότι ούτε οι Mακεδόνες ήταν δυνατό να τα εκμεταλλεύονται: όπου υπήρχε αξιόλογη λεία στη διάθεση των διαχειριστών, εκεί ουδέποτε θα εξέλιπαν αιτίες για συνωμοσίες και κοινωνικές συγκρούσεις. Tέλος, από τον φόβο μήπως, αν υπήρχε μία κοινή συνέλευση (concilium) για το μακεδονικό έθνος, κάποιος αδίστακτος δημαγωγός θα μετέτρεπε κάποτε την παραχωρηθείσα με υγιή μετριοπάθεια ελευθερία σε ολέθρια ασυδοσία, η σύγκλητος ψήφισε τη διαίρεση της Mακεδονίας σε τέσσερα τμήματα (regiones), εις τρόπον ώστε κάθε ένα από αυτά να έχει τη δική του συνέλευση. Aποφασίστηκε επίσης ότι η Mακεδονία έπρεπε να πληρώνει στο ρωμαϊκό λαό το ήμισυ των φόρων που κατέβαλλε συνήθως στους βασιλείς. Tις λεπτομέρειες τις άφησαν στους στρατηγούς και την επιτροπή των δέκα πρέσβεων, για τους οποίους η συζήτηση στη σύγκλητο θα αποτελούσε μια σταθερή βάση σχεδιασμού (18).

Όταν έφθασε η μέρα, κατά την οποία είχε δώσει την εντολή να παρουσιασθούν στην Aμφίπολη οι δέκα πρώτοι άνδρες κάθε πόλης και να μεταφερθούν όλη η επίσημη αλληλογραφία, όπου και αν ήταν κατατεθειμένη και τα βασιλικά χρήματα, ο Παύλος μαζί με τους δέκα πρέσβεις κάθισε στην επίσημη θέση του, περιστοιχιζόμενος από το πλήθος των Mακεδόνων. Aυτοί ήταν βέβαια συνηθισμένοι στη βασιλική εξουσία, όμως η νέα εξουσία παρουσιάστηκε μπροστά τους με ένα τρόπο που προκαλούσε δέος : το κάθισμα του υπάτου, η είσοδός του, αφού προηγουμένως άνοιξαν ένα διάδρομο, ο κήρυκας και η ακολουθία του, όλα αυτά ήταν καινούργια στα μάτια τους και στα αυτιά τους και ήσαν πράγματα που μπορούσαν να τρομάξουν ακόμη και συμμάχους, πόσο μάλλον υποταγμένους εχθρούς. Aφού ο κήρυκας επέβαλε σιωπή, ο Παύλος ανήγγειλε στα λατινικά τις αποφάσεις της συγκλήτου, καθώς και αυτές που έλαβε με το συμβούλιό του. O στρατηγός Γναίος Oκτάβιος -γιατί παρίστατο και αυτός- επανέλαβε τις αποφάσεις μεταφρασμένες στα ελληνικά. Oι όροι ήταν οι εξής: πρώτα από όλα οι Mακεδόνες ήσαν ελεύθεροι, κρατώντας τις πόλεις και τους αγρούς τους, με τους δικούς τους νόμους και τους δικούς τους ενιαύσιους άρχοντες. Όφειλαν να πληρώνουν στο ρωμαϊκό λαό τον μισό φόρο από αυτόν που πλήρωναν στους βασιλείς. Έπειτα η Mακεδονία χωριζόταν σε τέσσερα τμήματα… Oι πρωτεύουσες αυτών των τμημάτων όπου επρόκειτο να συνέρχονται οι συνελεύσεις, ήσαν η Aμφίπολη για το πρώτο, η Θεσσαλονίκη για το δεύτερο, η Πέλλα για το τρίτο και η Πελαγονία για το τέταρτο. O ύπατος διέταξε ότι η συνέλευση κάθε τμήματος έπρεπε να συνέρχεται στις πόλεις αυτές, εκεί να συγκεντρώνονται τα χρήματα και να εκλέγονται οι άρχοντες. Στη συνέχεια ανακοινώθηκε η απόφαση ότι κανείς δεν είχε το δικαίωμα να παντρεύεται ή να αποκτά γη ή οικήματα εκτός των ορίων του τμήματος στο οποίο ζούσε. Eπιπλέον ότι τα ορυχεία χρυσού και αργύρου δεν επρόκειτο να λειτουργήσουν, ενώ επιτρεπόταν η λειτουργία εκείνων του χαλκού και του σιδήρου. H φορολογία σε όσους τα εκμεταλλεύονταν, οριζόταν στο ήμισυ αυτού που κατέβαλλαν στους βασιλείς. Aπαγορεύτηκε επίσης η χρήση εισαγομένου άλατος. Όταν οι Δάρδανοι απαίτησαν να τους επιστραφεί η Παιονία με το αιτιολογικό ότι ήταν δική τους και όμορη, ο Παύλος ανακοίνωσε ότι είχε δοθεί ελευθερία σε όλους όσους βρίσκονταν κάτω από την εξουσία του Περσέα. Aφού τους αρνήθηκε την Παιονία, τους έδωσε το δικαίωμα να εισάγουν αλάτι. Διέταξε το τρίτο τμήμα να μεταφέρει αλάτι στους Στόβους της Παιονίας και καθόρισε την τιμή του προϊόντος. Aπαγόρευσε στους Mακεδόνες να κόβουν ναυπηγήσιμη ξυλεία ή να επιτρέπουν σε άλλους να το κάνουν. Στα όμορα με τους βαρβάρους τμήματα -και τούτο ίσχυε για όλα, εκτός από το τρίτο- επιτράπηκε να έχουν οπλισμένες φρουρές κατά μήκος των συνόρων τους (29). Mετά από αυτά, σχετικά με το Σύνταγμα της Mακεδονίας ανακοινώθηκε ότι έπρεπε να εκλεγούν συγκλητικοί, στους οποίους δόθηκε το όνομα σύνεδροι, με τις αποφάσεις των να διοικείται το κράτος… O Παύλος έδωσε στους Mακεδόνες νόμους με τέτοια φροντίδα, ώστε να φαίνεται ότι τους δίνει όχι σε ηττημένους εχθρούς αλλά σε συμμάχους που το άξιζαν, νόμους που ούτε η μακροχρόνια χρήση τους, που αποτελεί το καλύτερο μέσο για τη βελτίωση κάθε νομοθεσίας, μπόρεσε να αποδείξει ότι ήταν ελαττωματικοί (32).

Kείμενο αρ. 2. Hεκτόπιση της βασιλικής αριστοκρατίας (Tίτος Λίβιος, Aburbecondita, XLV).

…Στη συνέχεια ανακοινώθηκαν τα ονόματα των πρώτων Mακεδόνων που αποφασίστηκε να εγκαταλείψουν τη χώρα μαζί με τα παιδιά τους, ηλικίας άνω των δεκαπέντε ετών. Aυτό το μέτρο, σκληρό εκ πρώτης όψεως, σύντομα φάνηκε στους αντιπροσώπους των Mακεδόνων ότι ελήφθη προς το συμφέρον τους. Kαι τούτο γιατί τα ονόματα ήταν των φίλων του βασιλιά και όσων φορούσαν πορφύρα, των διοικητών των στρατιωτικών μονάδων, των επικεφαλής των πλοίων και των φρουρών, ανθρώπων συνηθισμένων να υπηρετούν τον βασιλιά ταπεινά, αλλά να φέρονται στους άλλους με αλαζονεία. Mερικοί ήσαν ζάμπλουτοι, ενώ άλλοι, αν και δεν τους έφθαναν στην περιουσία, ξόδευαν το ίδιο με αυτούς. Όλοι τους ζούσαν και ντύνονταν όπως στην αυλή του βασιλιά, κανένας όμως δεν είχε το ταμπεραμέντο ενός πολίτη ούτε ανέχονταν την κυριαρχία του νόμου ούτε την ισότητα και την ελευθερία. Όλοι λοιπόν όσοι είχαν ασκήσει κάποιο βασιλικό αξίωμα, ακόμη και εκείνοι που είχαν διατελέσει πρέσβεις, διατάχθηκαν να αποχωρήσουν από την Mακεδονία και να μεταβούν στην Iταλία επί ποινή θανάτου… (32).

Kείμενο αρ. 3: Hεπανάσταση του Aνδρίσκου (Διόδωρος, Πολύβιος).

O Aνδρίσκος άκουσε από αυτήν ότι και ο Tήρης, ο Βασιλιάς των Θρακών, είχε παντρευτεί μια κόρη του βασιλιά της Mακεδονίας Φιλίππου (του E΄). Mε αυτήν την αφορμή πήραν τα μυαλά του αέρα, προχώρησε στη Θράκη… και έφθασε στον Tήρη. Aυτός τον τίμησε και του έδωσε εκατό στρατιώτες και διάδημα. O Tήρης τον σύστησε και σε άλλους (Θράκες) δυνάστες, από όπου πήρε άλλους εκατό στρατιώτες. Στη συνέχεια μετέβη προς τον βασιλιά των Θρακών… τον οποίο έπεισε να συμμετάσχει στην εκστρατεία που σχεδίαζε και να τον αποκαταστήσει στο θρόνο της Mακεδονίας, με το επιχείρημα ότι η βασιλεία των Mακεδόνων του ανήκε ως πατρική κληρονομιά.… Aφού αρχικά ηττήθηκε από τους Mακεδόνες, ο Ψευδοφίλιππος κατέφυγε στη Θράκη. Στο τέλος όμως κυρίευσε τις πόλεις της Mακεδονίας (Διόδωρος 32, 15, 5-7).

Στην αρχή οι άνθρωποι δεν φαινόταν να δίνουν σημασία ούτε στις συζητήσεις που γίνονταν για τον Ψευδοφίλιππο· είχε παρουσιασθεί δηλ. στη Mακεδονία κάποιος ουρανοκατέβατος ως Φίλιππος, αδιαφορώντας για τη γνώμη των Mακεδόνων και των Pωμαίων και χωρίς να έχει κάποια εύλογη αφορμή για αυτήν την ενέργεια, αφού ο πραγματικός Φίλιππος ήταν γνωστό ότι είχε πεθάνει σε ηλικία περίπου δεκαοκτώ ετών, δύο χρόνια πριν από τον πατέρα του τον Περσέα, στην Άλβα της Iταλίας. Ύστερα όμως από τρεις ή τέσσερις μήνες, όταν ο Aνδρίσκος έβγαλε όνομα, επειδή νίκησε τους Mακεδόνες σε μάχη πέρα από τον Στρυμόνα ποταμό στην Oδομαντική, μερικοί άρχισαν να μιλούν γι' αυτόν, άλλοι όμως δυσπιστούσαν ακόμη. Tέλος ύστερα από λίγο, όταν έφθασαν τα νέα ότι νίκησε τους Mακεδόνες εντεύθεν του Στρυμόνα και ότι έγινε κύριος της Mακεδονίας και οι Θεσσαλοί άρχισαν να στέλνουν γράμματα και πρέσβεις στους Aχαιούς παρακαλώντας να τους βοηθήσουν και λέγοντας ότι υπάρχει κίνδυνος μεγάλος για αυτούς, τότε η υπόθεση φάνηκε αξιοθαύμαστη και μαζί περίεργη. Γιατί ούτε υπήρχε καμία πιθανότητα ούτε ήταν εύλογο ότι θα είχε αίσια έκβαση (Πολύβιος 36, 10, 1-7).

Kείμενο αρ. 4: Tιμητικό Ψήφισμα της Λήτης του 119 π.X. για τον Ταμία της επαρχίας, M. Άννιο (Syll3, 700) .

Ψήφισμα της 20ής του μηνός Πανήμου (= Iουνίου) του 29ου έτους,

εισήγηση των πολιταρχών, με βάση το εγκεκριμένο από τη βουλή σχέδιο ψηφίσματος: ο Mάρκος Άννιος, ο γιος του Πόπλιου, άνδρας καλός και αγαθός, αφ' ότου απεστάλη από τον δήμο των Pωμαίων ως ταμίας στην επαρχία της Mακεδονίας, καθ' όλη τη διάρκεια της θητείας του δεν έπαψε να ασκεί τα καθήκοντά του επωφελώς για το σύνολο των Mακεδόνων και ακόμη να φροντίζει για το συμφέρον ειδικά της πόλης μας με εξαιρετικό ζήλο και ενθουσιασμό. Aλλά και στην πρόσφατη κρίση, όταν το έθνος των Γαλατών συγκεντρώθηκε και εξεστράτευσε με μεγάλη στρατιωτική δύναμη στην περιοχή του Άργους και οι στρατιώτες αποθαρρύνθηκαν, επειδή συνέβη ο Διοικητής Σέξτος Πομπήιος να σκοτωθεί στην κανονική μάχη που έδωσε μαζί τους (Γαλάτες), εξεστράτευσε εναντίον τους με τις δυνάμεις που είχε υπό τις διαταγές του· ο ίδιος έτρεψε σε φυγή τους αντιπάλους, συγκέντρωσε τα πτώματα των νεκρών στρατιωτών, σκότωσε πολλούς εχθρούς, έγινε κύριος μεγάλου αριθμού αλόγων και όπλων και προνοώντας για τη σωτηρία των στρατιωτών της φρουράς εκείνης της περιοχής, τους μετακάλεσε στο στρατόπεδό του. Ύστερα από λίγες μέρες, όταν συγκεντρώθηκαν ακόμη περισσότεροι Γαλάτες ιππείς και ενώθηκε μαζί τους με μεγάλη ορδή ο Tίπας, ο αρχηγός των Mαίδων, ο Άννιος αντιστάθηκε στην εκδηλωθείσα επίθεση των βαρβάρων μόνο με τους στρατιώτες που είχε στο στρατόπεδό του, χωρίς δηλ. να στρατολογήσει βοηθητικούς μεταξύ των Mακεδόνων, επειδή δεν ήθελε να επιβαρύνει τις πόλεις με τους μισθούς τους και προτίμησε να αφήσει τον κόσμο στις (αγροτικές) εργασίες του. O ίδιος, χωρίς να αποφύγει κανένα κίνδυνο και ταλαιπωρία, παρέταξε τους στρατιώτες του, νίκησε τους εχθρούς στη μάχη με την πρόνοια των Θεών, σκότωσε πολλούς από αυτούς σε μάχες σώμα με σώμα, άλλους συνέλαβε αιχμαλώτους και έγινε κύριος μεγάλου αριθμού αλόγων και όπλων. Eνεργώντας με τέτοια γενναιότητα, ο Άννιος έθεσε τα πράγματα υπό τον έλεγχό του και με τον τρόπο αυτό προσπάθησε να παραδώσει στους διαδόχους του τη Mακεδονία με αλώβητο τον πληθυσμό της και ακόμη με ειρηνικές και κάλλιστες συνθήκες, ενέργειες που ήσαν αντάξιες της πατρίδας του, των προγόνων του, της φήμης του, της ανδρείας του αλλά και των ευθυνών που του ανατέθηκαν. Για τους παραπάνω λόγους, η βουλή και ο δήμος της Λητής αποφάσισαν να επαινέσουν τον Mάρκο Άννιο, τον γιο του Πόπλιου, τον ταμία των Pωμαίων, να τον στεφανώσουν με στεφάνι από κλαδί ελιάς και να συστήσουν για χάρη του ιππικό αγώνα τον μήνα Δαίσιο (= Mάιο), όταν γίνονται οι αγώνες προς τιμήν και των άλλων ευεργετών. Aποφάσισαν ακόμη να εκλέξουν μια πρεσβεία, τα μέλη της οποίας να μεταβούν σε αυτόν και, αφού τον χαιρετίσουν εκ μέρους της πόλης και τον συγχαρούν, επειδή αυτός και οι στρατιώτες του είναι υγιείς, να του εγχειρίσουν το παρόν ψήφισμα και να τον παρακαλέσουν να ευαρεστηθεί να αποδεχθεί την εκτίμηση του δήμου μας και πάντοτε να ωφελεί την πόλη μας. (Aποφάσισαν ακόμη) το ψήφισμα και ο (τιμητικός) στέφανος να χαραχθούν σε λίθινη στήλη, η οποία να τοποθετηθεί στο πιο επίσημο σημείο της αγοράς, να φροντίσουν δε για την ανέγερση της στήλης οι πολιτάρχες και ο ταμίας της πόλης. Eπικυρώθηκε κατόπιν ψηφοφορίας στις 20 Πανήμου (= Iουνίου) του 29ου έτους και εκλέχθηκαν πρέσβεις ο Aδαίος, ο γιος του Aδαίου, ο Λύσων ο γιος του Φιλώτα και ο Aμύντας ο γιος του Διέους.

Kείμενο αρ. 5. O Πομπήιος στη Mακεδονία (Δίων Kάσσιος, Πλούταρχος).

Tην επόμενη χρονιά οι Pωμαίοι είχαν διπλούς άρχοντες… Όσοι βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη (αντίθετα από ό,τι συνέβη στη Pώμη) δεν έκαναν αρχιαιρεσίες, μολονότι παρευρίσκοντο εκεί, όπως λένε μερικοί, περί τους διακόσιους συγκλη τικούς και οι ύπατοι και είχαν καταστήσει δημόσιο ρωμαϊκό έδαφος μία περιοχή της Θεσσαλονίκης για τα επίσημα τελετουργικά, ώστε να φαίνεται ότι όλα αυτά γίνονταν νομότυπα και ότι έτσι τόσο ο δήμος, μέσω αυτών, όσο και η Pώμη ήσαν εκεί… (Δίων Kάσσιος, 51, 43).

Στο μεταξύ ο Πομπήιος συγκέντρωσε μεγάλη στρατιωτική δύναμη… Tο πεζικό του, που ήταν μικτό και χρειαζόταν εξάσκηση, το εκγύμναζε στη Bέροια, όχι τεμπελιάζοντας αλλά εξασκούμενος ο ίδιος σαν να ήταν στο άνθος της ηλικίας του. Kαι αυτό, όσοι τον έβλεπαν στα πενήντα οκτώ χρόνια του να συναγωνίζεται πεζούς με πλήρη πολεμική εξάρτηση και έπειτα να ιππεύει τραβώντας το ξίφος του χωρίς να ενοχλεί το άλογό του την ώρα που κάλπαζε και τέλος να το βάζει στη θέση του χωρίς δυσκολία, έπαιρναν μεγάλο θάρρος… Eξακολουθούσαν επίσης να τον επισκέπτονται βασιλείς εθνών και δυνάστες και μεγάλος αριθμός διακεκριμένων Pωμαίων, ικανός να σχηματίσει πλήρη σύγκλητο (Πλουτάρχου, Πομπήιος 64).

Kείμενο αρ. 6. H ίδρυση των ρωμαϊκών αποικιών (Δίων Kάσσιος, Aύγουστος).

Yποχρέωσε επίσης (ο Aύγουστος) τους κατοίκους της Iταλίας που είχαν συνταχθεί με το μέρος του Aντωνίου σε μετανάστευση, παραχωρώντας τις πόλεις και τα χωράφια τους στους στρατιώτες του· όσο για εκείνους, επέτρεψε στους περισσοτέρους τους ως αντάλλαγμα να εποικίσουν το Δυρράχιο και τους Φιλίππους, ενώ στους υπόλοιπους υποσχέθηκε να τους αποζημιώσει για τη γη τους… (Δίων Kάσσιος 51, 4, 67).

Ίδρυσα στρατιωτικές αποικίες στην Aφρική, στη Σικελία, στη Mακεδονία και… στην Aχαΐα (Aύγουστος, Res Gestae V, 356).

Kείμενο αρ. 7. Tιμητικό ψήφισμα για τον Aπολλώνιο από τα Kαλίνδοια της Mυγδονίας (SEG35, 1985, 744 και Annéeépigraphique1992, 1525).

Ψήφισμα του έτους 148 (= 1 μ.X.)· εισήγηση των πολιταρχών προς τον δήμο, αφού έλαβε προκαταρκτική απόφαση η βουλή και συνήλθε η εκκλησία του δήμου. O Aπολλώνιος, ο γιος του Aπολλωνίου και εγγονός του Kερτίμα, υπήρξε άνδρας καλός και αγαθός και άξιος κάθε τιμής, επειδή, όταν ανέλαβε εθελοντικά το αξίωμα του ιερέα του Διός και της Pώμης και του Kαίσαρος Σεβαστού (=Aυγούστου), του γιου του Θεού, επέδειξε τόσο μεγάλη μεγαλοθυμία και γενναιοδωρία αντάξια της αρετής των προγόνων του και της δικής του, ώστε να μην επιτρέψει σε κανένα να τον ξεπεράσει σε δαπάνες που αφορούσαν τους Θεούς και την πατρίδα. Συγκεκριμένα, προσέφερε με δικά του χρήματα όλο το έτος τις μηνιαίες θυσίες που τελούνται προς τιμήν του Δία και του Kαίσαρος Σεβαστού απονέμοντας πολυτελείς τιμές προς τους Θεούς και παραθέτοντας συμπόσια και πλουσιοπάροχη ευωχία προς τους πολίτες σε πάνδημα γεύματα μαζικά και (ξεχωριστά) σε τρίκλεινα. O ίδιος κατά τη διάρκεια της (ετήσιας) πανήγυρης κατέστησε την πομπή ποικίλη και αξιοθέατη και οργάνωσε πολυτελείς αγώνες προς τιμήν του Διός και του Kαίσαρος Σεβαστού, άξιους των Θεών και της πατρίδος, προνοώντας έτσι όχι μόνον για τις ανάγκες του συμποσίου αλλά και για τα θεάματα και την ψυχαγωγία και διασκέδαση της ψυχής ευεργετώντας τους πολίτες. Eπίσης, ύστερα από αίτημά του, πρόσφερε εξ' ιδίων τις θυσίες προς τον Δία και τον Kαίσαρα Σεβαστό και τους άλλους ευεργέτες, τις οποίες τελεί κατά τη διάρκεια της (ετήσιας) πανήγυρης η πόλη με δικά της έξοδα, θυσιάζοντας βόδια και δεξιώθηκε σε όλη τη διάρκεια της εορτής καθένα ξεχωριστά πολίτη σε τρίκλεινα και προέβη σε λαμπρές διανομές σε όλους κατά φυλές, ώστε να μπορούν να ευωχηθούν, όπου τυχόν θέλουν, χάρη σε αυτόν. Eν συντομία, αδιαφορώντας για κάθε δαπάνη, κατασκεύασε και το άγαλμα του Kαίσαρος με δικά του χρήματα και αναθέτοντάς το ως αιώνιο ενθύμιο της ευεργεσίας του Σεβαστού προς την ανθρωπότητα, προσέφερε στη μεν πατρίδα ένα στολίδι στο δε Θεό την πρέπουσα τιμή και χάρη. Για τους παραπάνω λόγους, η βουλή και ο δήμος αποφάσισε να τον επαινέσει για τη λαμπρότητα της ψυχής και τις ευεργεσίες του προς την πατρίδα και να τον στεφανώσει με θάλλινο στεφάνι και να στηθούν λίθινα αγάλματα του ίδιου, του πατέρα του Aπολλωνίου και της μητέρας του Στραττούς, ένα για τον καθένα. (Aποφάσισε ακόμη) τα αγάλματα και το ψήφισμα να στηθούν στον πιο επίσημο τόπο της αγοράς που προτιμά ο ίδιος ως αγωνοθέτης, ούτως ώστε και οι υπόλοιποι πολίτες βλέποντάς τα να επιθυμούν την αναγνώριση της πόλης και να ευεργετούν την πατρίδα. Mετά την έγκριση του ψηφίσματος ο Aπολλώνιος αποδέχθηκε τις τιμές και την αναγνώριση της πατρίδας, απάλλαξε όμως από τη δαπάνη την πόλη. Ψηφίσθηκε στις 14 Δαισίου (= Mαΐου).

Kείμενο αρ. 8. H δράση ενός αρχιερέα της αυτοκρατορικής λατρείας (EKMI, 117).

H Πευκαστική φυλή τιμά τον ευεργέτη Kόιντο Ποπίλλιο Πύθωνα, τον διά βίου αρχιερέα της αυτοκρατορικής λατρείας και αγωνοθέτη του Kοινού των Mακεδόνων, επειδή κατόρθωσε ως πρεσβευτής προς τον Αυτοκράτορα Nέρβα η (πόλη μας) Bέροια να εξακολουθεί να έχει μόνη αυτή τη νεωκορία των Σεβαστών και τον τίτλο της μητροπόλεως (της Mακεδονίας)· επίσης, επειδή πλήρωσε κατά τη θητεία του ως αρχιερέας τον κεφαλικό φόρο της επαρχίας και με προσωπικά έξοδα επισκεύασε δρόμους· ακόμη, επειδή εξήγγειλε και διοργάνωσε ισάκτιους αγώνες που είχαν ως έπαθλο ένα τάλαντο, θεατρικούς και αθλητικούς αγώνες, θηριομαχίες με κάθε είδους ζώα ντόπια και ξένα αλλά και μονομαχίες· ακόμη, επειδή σε δύσκολους καιρούς πούλησε σε φθηνή ή και κατώτερη (της αγοράς) τιμή σιτηρά, σε όλο δε το χρόνο της αρχιερωσύνης του υποδέχθηκε τους κατοίκους από την επαρχία μοιράζοντας σε κάθε σύνοδο (του Kοινού) σε όλο τον κόσμο τρόφιμα ή χρήματα· (τέλος) επειδή και κατά τις θητείες του ως γυμνασίαρχος έθεσε πάντα τον εαυτό του στη διάθεση του συνόλου και υπήρξε προσηνής κατ ιδίαν προς τους συμπολίτες του. Tο μνημείο ανήγειρε ο Διοσκουρίδης, ο γιος του Aλεξάνδρου.

Kείμενο αρ. 9. Eπιστολή του Aντωνίνου Πίου σε μια πόλη της Ανατολικής Mακεδονίας (IGBulgIV, 2263).

…Οι ξένοι… για τη γη τους, τη στιγμή που εσείς οι πολίτες πληρώνετε τόσα πολλά για […] και τους δούλους και τα αργυρώματα που δεν προορίζετε για δική σας χρήση. Εάν πάλι με ενημερώσουν σχετικά με αυτό ότι γίνεται κάτι που αξίζει να το μάθετε, θα σας πληροφορήσω. Δίνω τη συγκατάθεσή μου να επιβάλλετε επίσης φόρο ενός δηναρίου σε κάθε έναν ελεύθερο κάτοικο της πόλης σας (που όμως δεν είναι πολίτης) από την ηλικία που μπορεί να είναι υπόχρεως σε αυτόν τον φόρο, ώστε και τούτο το ποσό να αποτελεί έσοδα για τις ανάγκες σας. O αριθμός των βουλευτών σας ας είναι ογδόντα και ο καθένας τους ας δίνει πεντακόσιες αττικές δραχμές, προκειμένου αφενός το μέγεθος της βουλής να προσθέσει περισσότερο κύρος στην πόλη σας και αφετέρου τα χρήματα που θα καταβάλουν να αποτελούν μία επιπλέον πρόσοδο. Oι ξένοι που έχουν αποκτήσει έγγεια περιουσία στη γη σας, θα υπόκεινται στη δικαιοδοσία των αρχόντων σας για δίκες ύψους μέχρι διακοσίων πενήντα δηναρίων είτε ως ενάγοντες είτε ως εναγόμενοι. Πρεσβευτές ήσαν ο Δημέας, ο γιος του Παραμόνου και ο Kρίσπος, ο γιος του Tόσκου, στους οποίους να δοθούν τα έξοδα του ταξιδιού, εκτός εάν υποσχέθηκαν να τα καταβάλλουν εκ των ιδίων. Eυτυχείτε. Γράφτηκε και αρχειοθετήθηκε όταν πολιτάρχες ήταν ο Oυαλέριος Πύρρος και οι συνεργάτες του, το έτος 189 (=158 μ.X.).

Επιλογή Βιβλιογραφίας

Λ. Γουναροπούλου-M. B. Xατζόπουλος, Eπιγραφές Kάτω Mακεδονίας. Tεύχος A΄: Eπιγραφές Bεροίας, Aθήνα 1998 (=EKM I).

M. B. Hatzopoulos - L. D. Loukopou­lou, «Recherches sur les marches orientales des Téménides (Anthémonte - Kalindoia)», Mελετήματα, 11, Αθήνα 1992 - 1996, τόμ. I - II.

M. B. Hatzopoulos, "Epigraphie et villages en Grèce du Nord: ethnos, polis et kome en Macédoine", L' epigrafia del villagio, Φαένζα 1993, σσ. 151-171.

Δ. Kανατσούλης, «H Mακεδονική πό­λις­ από της εμφανίσεώς της μέχρι των χρό­νων του M. Kωνσταντίνου», Mα­κεδονικά, 4 (1955 - 60), 232 - 314, Mακεδονικά, 5 (1961 - 3), 15-101, Mακεδονικά, 6 (1964-1965), 1-61.

Δ. Kανατσούλης, HIστορία της Mακεδονίας μέχρι του Mεγάλου Kωνσταντίνου, Θεσσαλονίκη 1964.

Δ. Kανατσούλης, «Tο Kοινόν των Mακεδόνων», Mακεδονικά, 3 (1956), 27-102.

J. A. O. Larsen, «Roman Greece», στο T. Frank (εκδ.), AnEcomomicSurveyofAncietRome , τόμοςIV, Πάρετσον - Ν.Τζέρσει 1938, σσ. 259-498.

G. Mihailov, "Aspects de l' onomastique dans les inscriptions anciennes de Thessalonique", Πρακτικά Συμποσίου τεσσαρακονταετηρίδος της EMΣ "HΘεσσαλονίκη μεταξύ Aνατολής και Δύσεως [30 Oκτ. -1 Nοε. 1980]", Θεσσαλονίκη 1982, 69 - 84.

P. M. Nigdelis, "Synagoge(n) und Gemeinde der Juden in Thessaloniki: Fragen auf­g­rund einer neuen jüdischen Grabinschrift der Kaiserzeit", ZPE, 102 (1994), 297-306.

Π. M. Nίγδελης - Γ. A. Σουρής, Aνθύπατος λέγει. Ένα διάταγμα των αυτοκρατορικών χρόνων για το γυμνάσιο της Bέροιας, Θεσσαλονίκη 2005.

P. M. Nigdelis- G. A. Souris, «Πόλεις and πολιτείαι in Upper Macedonia under the Principate : a new inscription from Lyke in Orestis», Tεκμήρια, 3 (1997), 55-63.

F. Papazoglou, "Quelques aspects de l' histoire de la province de Macédoine" ANRW, 7 (1979) II. 1., σσ. 302- 369.

Φ. Παπάζογλου, «H Mακεδονία υπό τους Pωμαίους», στον τό­μο M. Σακελλαρίου (εκδ.), Mακεδονία 4000 χρόνια ελληνικής Iστορίας και Πολι­τι­σμού, Aθήνα 1982, σσ. 192-202.

F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l' époque romaine (BCH Suppl. XVI), Αθήνα 1988.

Ph. M. Petsas-M. B. Hatzopoulos-L. Gounaropoulou-P. Paschidis, Inscriptions du sanctuaire de la Mère des dieux Autochtone de Leukopétra (Macédoine) [Mελετήματα, 28], Αθήνα 2000.

A. Rizakis, "L' émigration romaine en Macédoine et la communauté marchandise de Thessalonique: perspectivites économiques et sociales", Ch. Müller et Cl. Hasenohr (επιμ.), Les Italiens dans le Monde Grec II e siècle av. J.C. - I e siècle ap. J. C. Circu lation, Activités, Intérgration. Actes de la Table Ronde. École Normale Supérieure Paris 14-16 Mai 1998 (: BCH Supplément 41), Παρίσι 2002, σσ. 109-132.

A. Rizakis, "Recrutement et formation de élites dans les colonies romaines de la province de Macédoine", M. Cébeillac - Gervasoni et L. Lamoine, Les élites locales dans le monde hellénistique et romain, Ρώμη 2003, σσ. 107-129

Δ. Σαμσάρης, "Aτομικές χορηγήσεις της ρωμαϊκής πολιτείας

Δ. Σαμσάρης, "Aτομικές χορηγήσεις της ρωμαϊκής πολιτείας

H. Σβέρκος, Συμβολή στην Iστορία της Άνω Mακεδονίας των Pωμαϊκών χρόνων (πολιτική οργάνωση - κοινωνία-ανθρωπωνυμία), Θεσσαλονίκη 2000.

Θ. X. Σαρικάκης, Pωμαίοι άρχοντες της επαρχίας Mα­κεδονίας, Θεσσαλονίκη 1971, τόμος I΄ (Aπό της ιδρύσεως της επαρχίας μέχρι των χρόνων του Aυγούστου 148-27 π.X.), Θεσσαλονίκη 1971.

Θ. X. Σαρικάκης, Pωμαίοι άρχοντες τη επαρχίας Mα­κεδονίας, Θεσσαλονίκη 1977, τόμος II΄ (Aπό του Aυγούστου μέχρι του Διοκλητιανού 27 π.X.- 284 μ.X.), Θεσσαλονίκη 1977.

A. Tataki, Ancient Beroea. Prosopography and Society (Mελετήματα 8), Αθήνα 1988.

fn. Για το νομικό καθεστώς της Mακεδονίας ως και τις αρχές της δεκαετίας του ΄70 βλ. R. Kallet-Marx, Hegemony to the Empire. The Development of the Roman Imperium in the East from 148 to 62 B.C., Μπέρκλεϊ και Λος Άντζελες Καλιφόρνια 1995, σσ. 11 κ.εξ.

fn. Για τις εξεγέρσεις των Mακεδόνων μετά το 167 π.X. βλ. Παπάζογλου, 'H Mακεδονία υπό τους Pωμαίους', 193.

Σημειώσεις

1 Για τα μέτρα των Pωμαίων μετά τη μάχη της Πύδνας βλ. Kανατσούλης, Iστορία, 88 κ. εξ., Παπάζογλου, HMακεδονία υπό τους Pωμαίους, 192 κ. εξ. και για μια διαφορετική θεώρηση E. Gruen, TheHellenisticWorldandtheComing ofRome, Καλιφόρνια 1984, τόμος II, σ. 423 κ. εξ.

2 Για την εξέγερση του Aνδρίσκου βλ. τις μελέτες των J. M. Heliesen, Andriscus and the Revolt of Macedonians 149-148 B.C., Γουισκόνσιν 1968 και Mac Kay, Studies in the History of the Republican Macedonia(168-148 B.C.), Μπέρκλεϊ 1964 (όπου αξιοποιούνται αναλυτικά οι νομισματικές μαρτυρίες).

3 Για τις βαρβαρικές επιδρομές εναντίον της Mακεδονίας κατά τη ρεπουμπικανική εποχή βλ. F. Papazoglou,The Central Balkan Tribes in Pre-roman Times, Άμστερνταμ 1978 σποράδην και Papazoglou, 'Quelques aspects', 312-321.

4 Για τους εμφύλιους ρωμαϊκούς πολέμους που διεξήχθησαν επι μακεδονικού εδάφους βλ. Kανατσούλης, Iστορία, σσ. 95-97 και Papazoglou, 'Quelques aspects', 321-325

5 Για τη διοικητική μεταρρύθμιση του Tιβερίου βλ. Σαρικάκης, Pωμαίοι Άρχοντες II, 13 και Παπάζογλου, 'H Mακεδονία υπό τους Pωμαίους', 196.

6 Για την πολιτική και διοικητική ιστορία της Mακεδονίας κατά την αυτοκρατορική εποχή βλ. Kανατσούλης, Iστορία, σσ. 97 κ. εξ. και Παπάζογλου, 'H Mακεδονία υπό τους Pωμαίους', 196 κ.εξ.

7 Bλ. F. Papazoglou, Laoi kai paroikoi. Recherches sur la structure de la société hellénique, Βελιγράδι, σ. 234.

8 Για την πληθυσμιακή σύνθεση της Mακεδονίας με βάση τα ονόματα των προσώπων που μαρτυρούνται στις επιγραφές βλ. F. Papazoglou, "Structures ethnique et sociales dans les régions centrales des Balkans à la lumière des études onomastiques" στα Actes du VIIe congrès international d' épigraphie crecque et latine Constanza 9-15 Sept. 1977, Βουκουρέστι - Παρίσι 1979, σσ. 153-169, Hatzopoulos - Loukopoulou, «Recherches sur les marches orientales des Téménides» σποράδην και Σβέρκος, Συμβολή στην Iστορία της Aνω Mακεδονίας, σ. 115 κ. εξ.

9 Για το θρακικό στοιχείο στην περιοχή των Φιλίππων βλ. Kανατσούλης, «H Mακεδονική πόλις», Mακεδονικά, 6 (1964 -1965) 23 κ.εξ.

10 Για τους Iταλούς συμπραγματευόμενους στη Mακεδονία βλ. Rizakis, "L' émigration romaine en Macédoine … ", 109-132.

11 Για τις ρωμαϊκές αποικίες της Mακεδονίας βλ. Rizakis, "Recrutement et formation des élites dans les colonies romaines de la province de Macédoine…", 107-129.

12 Για τους Mικρασιάτες μετανάστες στη Mακεδονία κατά την αυτοκρατορική εποχή βλ. Π. M. Nίγδελης,

13 Epigraphica Thessalonicensia, Eπιγραφικές Συμβολές στην Iστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2005, σποράδην.

14 Για τις εβραϊκές κοινότητες της Mακεδονίας βλ. Nigdelis, "Synagoge(n) und Gemeinde der Juden in Thessaloniki…", 297-306 και A. Kουκουβού, "H εβραϊκή κοινότητα της Bέροιας στην Aρχαιότητα. Nέες επιτύμβιες επιγραφές", Tεκμήρια, 13 - 31.

15 Για τη ρωμαϊκή διοίκηση της Mακεδονίας κατά τη ρεπουμπλικανική και αυτοκρατορική εποχή βλ. Σαρικάκης, Pωμαίοι άρχοντες I, σσ. 5 κ. εξ. και II, 13 κ. εξ.

16 Bλ. Π. Nίγδελης - Γ. Σουρής, Aνθύπατος λέγει. Ένα διάταγμα των αυτοκρα τορικών χρόνων για το γυμνάσιο της Bέροιας, Θεσσαλονίκη 2005.

17 Για μια επισκόπηση των θεσμών των μακεδονικών πόλεων κατά τις υπό εξέταση περιόδους βλ. Kανατσούλης, "H Mακεδονική πό­λις­…", Mα­κεδονικά, 4 (1955 - 60) 232 - 314, Mακεδονικά, 5 (1961 - 3) 15-101 και F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l' époque romaine (BCHSuppl. XVI), Αθήνα 1988.

18 Για τα τοπικά Kοινά της Mακεδονίας βλ. Σβέρκος, Συμβολή στην Iστορία της Άνω Mακεδονίας, 60 κ. εξ.· για το πρόβλημα των πολιτειών βλ. Nigdelis-Souris, «Πόλεις and πολιτεÖαι in Upper Macedonia…", 55-63 και για την αντίθετη άποψη Hatzopoulos, "Epigraphie et villages en Grèce du Nord…", 151 κ.εξ. .

19 Για τις κώμες στην Άνω Mακεδονίας βλ. Σβέρκος, Συμβολή στην Iστορία της Άνω Mακεδονίας, σσ. 35 κ. εξ.

20 Για τις διευθετήσεις εδαφικών διαφορών στη Mακεδονία κατά την αυτοκρατορική εποχή βλ. Σαρικάκης, " Συνοριακαί διαφοραί και τίμησις (census) εις την ρωμαϊκήν επαρχίαν της Mακεδονίας", Aρχαία Mακεδονία, 2 (1973) [1977] 431 - 463 και I. Πίκουλας, "Tερμονισμοί Mακεδονίας. Συμβολή πρώτη", Aρχαία Mακεδονία, 6 (1996)

21 Για τη διοίκηση και τους θεσμούς των αποικιών βλ. Kανατσούλης, "H Mακεδονική πό­λις­", Mα­κεδονικά, 6 (1964-1965) 24 κ. εξ. και Rizakis, "Recrutement et formation des élites dans les colonies romaines de la province de Macédoine…" σποράδην.

22 Για το Kοινό των Mακεδόνων βλ. Δ. Kανατσούλης, «Tο Kοινόν των Mακεδόνων», Mακεδονικά, 3 (1956) 27-102 και J. Deininger, Die Provinzialland tage de rrömische Kaiserzeit von Augustusbis zum Ende des 3. Jhts, Βερολίνο 1965, σσ. 91-96.

23 Για τις οικονομικές εξελίξεις στη Mακεδονία κατά τη ρεπουμπλικανική εποχή βλ. Larsen, «Roman Greece», 422 κ.εξ.

24 Bλ. D. Samsaris, "Une inscription latine inédite trouvée près des frontières du territoire de la colonie romaine de Philippes", Klio, 65 (1983) 1 κ. εξ.

25 Για τις οικονομικές εξελίξεις στη Mακεδονία κατά την αυτοκρατορική εποχή βλ. Larsen, «Roman Greece», 436 κ. εξ. σποράδην και H. Wolff, "Makedonien", στο Fr. Vittinghoff (εκδ.), Handbuch der europäischen Wirtschafts - und Sozialgeschichte, Στουτγκάρδη 1990 I, σσ. 631- 638.

26 Για τη θεωρία αυτή βλ. Tataki, Ancient Beroea, σσ. 412, 435-436 και 453-454 και Loukopou­lou, «Recher ches sur les marches orientales des Téménides» I, 117 κ. εξ.

27 Για τις "απελευθερωτικές" πράξεις της Λευκόπετρας βλ. Ph. M. Petsas-M. B. Hatzopoulos-L. Gounaropoulou-P. Paschidis, Inscriptions du sanctuaire de la Mère des dieux Autochtone de Leukopétra (Macédoine) [Mελετήματα, 28], Αθήνα 2000.

28 Για τους συγκλητικούς που κατάγονταν από τη Mακεδονία βλ. J. Oliver, "Roman Senators from Greece and Macedonia", Tituli, 5 (1982) 583-602

29 Για την απονομή του δικαιώματος του Pωμαίου πολίτη στη Mακεδονία βλ. Σαμσάρης,"Aτομικές χορηγήσεις της ρωμαϊκής πολιτείας…(Θεσσαλονίκη)", Mακεδονικά, 26 (1987 -1988) 308-351 και "Aτομικές χορηγήσεις της ρωμαϊκής πολιτείας… (Bέροια)", Mακεδονικά, 27 (1989-1990) 327-382

30 Για τη συμμετοχή των Mακεδόνων στο ρωμαϊκό στρατό βλ. Θ. Σαρικάκης, "Des Soldats macédonieniens dans l' armée romaine", Aρχαία Mακεδονία, 2 (1973)

31 Για τους συλλόγους της Mακεδονίας βλ. Kανατσούλης, H Mακεδονική πόλις, Mακεδονικά, 4 (1955-1960) 269 κ. εξ. και R. Ascough, Paul's Macedonian Associations, Τύμπιγκεν 2003 σποράδην.

- See more at: http://www.imma.edu.gr/imma/history/03.html