Ιταλικοί λαοί (9)

(Από το "Λεξικό των Λαών του Αρχαίου Κόσμου" του Δ. Ε. Ευαγγελίδη)

Ἰάπυγες: Αρχαίος λαός της λεγομένης Μεσσαπικής ομάδας, η οποία ήταν αρχικώς εγκαταστημένη στην Ιλλυρίδα (βλ. λήμμα Ιλλυριοί). Αυτή η ομάδα λαών εξαναγκάσθηκε να διαπεραιωθεί στις ΝΑ περιοχές της Ιταλικής χερσονήσου (βλ. Χάρτη) και ειδικότερα το νοτιοανατολικό της άκρο (αρχ. Ιαπυγία ή Καλαβρία, μετέπειτα Απουλία), στα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ. πιεζόμενη από το δεύτερο κύμα των φρυγικών μεταναστεύσεων από την κεντρική Ευρώπη προς τις νότιες περιοχές της χερσονήσου του Αίμου.

Στην Μεσσαπική ομάδα, εκτός από τους Ιάπυγες, ανήκαν επίσης οι Μεσσάπιοι και οι Χώνες (Chonians), όπως επίσης και οι Δαύνιοι και Πευκέτιοι, σύμφωνα με πρόσφατες απόψεις (βλ. Ettore M. De Juliis: The Impact of the Greek Colonies on the Indigenous Peoples of Apulia, στο εξαιρετικό συλλογικό έργο The Western Greeks, 1996). Για τους Χώνες μάλιστα, έχει υποστηριχθεί ότι σχετίζονται με το Δυτικό (Ηπειρωτικό) ελληνικό φύλο των Χαόνων (βλ. C.A.H. Vol. III part 1, σελ. 229). Γλώσσα των προαναφερθέντων λαών ήταν η συμβατικά ονομαζόμενη Μεσσαπική, η οποία θεωρείται συγγενής της Ιλλυρικής, αλλά επειδή προήλθε από μια προγονική μορφή της Ιλλυρικής γλώσσας (pre-Illyrian), διαφοροποιήθηκε έντονα στην διάρκεια των ιστορικών χρόνων, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζεται σήμερα ως ξεχωριστή οντότητα μεταξύ των πρώϊμων γλωσσών της ιταλικής χερσονήσου. Είναι γνωστή από περισσότερες από 300 επιγραφές, γραμμένες σε μια μορφή του ελληνικού αλφαβήτου, που υιοθετήθηκε γύρω στο 500 π.Χ.

Η παλαιότερη αναφορά στους Ιάπυγες γίνεται από τον μεγάλο Γεωγράφου του 6ου αιώνα π.Χ. Εκαταίο τον Μιλήσιο, που μνημονεύει ο Στέφανος Βυζάντιος: «…Ιαπυγία: δύο πόλεις, μία εν τη Ιταλία και ετέρα εν τη Ιλλυρίδι, ως Εκαταίος…», καθώς και από τον Ηρόδοτο που κατέγραψε σχετική παράδοση (Ζ΄ 170). Σύμφωνα με αυτήν, ένα εκστρατευτικό σώμα Κρητών εγκαταστάθηκε στην Μεσσαπία, μετά την αποτυχία της εκστρατείας τους και την καταστροφή του στόλου τους και ίδρυσε την πόλη Υρία (μεταξύ Τάραντος και Βρινδησίου), αλλάζοντας το όνομά τους από Κρήτες σε Μεσσάπιους Ιάπυγες. Εκείνο που προκύπτει από την διήγηση αυτήν, μεταξύ των άλλων, είναι ότι οι Μεσσάπιοι αποτελούσαν φύλο των Ιαπύγων. Αντίθετα, ο Θουκυδίδης (Ζ΄ 33), αναφέρεται σαφώς στους «εκατόν πενήντα Ιάπυγες ακοντιστές του Μεσσάπιου έθνους», θεωρώντας προφανώς ότι οι Ιάπυγες αποτελούσαν ένα φύλο των Μεσσαπίων.

Οι Ιάπυγες μνημονεύονται επίσης και στην περιγραφή των διαφόρων λαών των ακτών της Αδριατικής, που γίνεται στον Περίπλου (14), έργο του 4ου αιώνα π.Χ. το οποίο λανθασμένα αποδίδεται στον θαλασσοπόρο και γεωγράφο του 6ου αιώνα π.Χ. Σκύλακα τον Καρυανδέα (Ψευδο-Σκύλαξ): «…Μετά την Λευκανία και μέχρι το όρος Ωρίων της Αδριατικής, βρίσκεται το έθνος των Ιαπύγων […] Στην Ιαπυγία κατοικούν Έλληνες και οι πόλεις τους είναι η Ηράκλεια, το Μεταπόντιον, ο Τάρας και ο λιμήν του Υδρούντος στην πλευρά του Ιονίου…».

Οι Ιάπυγες αναφέρονται (στίχος 362) και στην «Περιήγηση», ένα έργο σε 742 ιαμβικούς στίχους, που παλαιότερα πίστευαν ότι ανήκε στον Γεωγράφο του 2ου αιώνα π.Χ. Σκύμνο τον Χίο, αλλά σήμερα γνωρίζουμε ότι γράφτηκε στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ. (Ψευδο-Σκύμνος) με υλικό από παλαιότερες αναφορές.

Χρυσός Στατήρ Μεταποντίου

Τέλη 4ου αιώνα π.Χ.

Εκτεταμένη περιγραφή της χώρας των Ιαπύγων και των ελληνικών αποικιών της περιοχής γίνεται από τον Στράβωνα (ΣΤ΄ ΙΙΙ. 1-6), ο οποίος θεωρεί ότι η χώρα τους αρχίζει ανατολικά του Μεταποντίου (βλ. Χάρτη 22). Αναφέρει οτι οι Έλληνες ονομάζουν την περιοχή Ιαπυγία, αλλά και Μεσσαπία. Καταγράφει μάλιστα (ΣΤ΄ Ι. 4) και την άποψη του Ιστορικού του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα π.Χ. Αντίοχου του Συρακουσίου, ότι οι αυτόχθονες κάτοικοι, βόρεια από τις περιοχές του Μεταποντίου και του Τάραντα, είναι Ιάπυγες. Παρακάτω, αναφέρει (ΙΙΙ. 5) ότι η χώρα των Ιαπύγων είναι ιδιαίτερα προικισμένη και παρ’ όλο που η γη τους δείχνει τραχιά είναι στην πραγματικότητα πολύ εύφορη. Μνημονεύει την ύπαρξη δεκατριών πόλεων στην περιοχή, αλλά στην εποχή του (1ος αιών π.Χ.) όπως διευκρινίζει απέμειναν μόνον ο Τάρας και το Βρεντέσιο (Βρινδήσιο), ενώ οι άλλες κατήντησαν χωριά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παραδόσεις που αναφέρει (ΙΙΙ. 6) για την ίδρυση πόλεων της περιοχής. Μνημονεύει τον Ηρόδοτο και την διήγησή του για την ίδρυση της Υρίας, που προαναφέραμε, ταυτίζοντάς την με την πόλη Ουρία (Uria) της εποχής του, μεταξύ Τάραντος και Βρινδησίου. Για την ίδρυση του Βρεντεσίου (Βρινδήσιον, σημερ. Πρίντεζι), καταγράφει τον σχετικό μύθο για τον Θησέα και τους Κρήτες που έφυγαν από την Κνωσσό και το αποίκισαν, αλλά και μια άλλη εκδοχή, ότι ιδρύθηκε από το Ιάπυγα (γιο του Δαιδάλου ή του Λυκάονος, σύμφωνα με άλλους) και τους Κρήτες που έφυγαν από την Σικελία και ναυάγησαν στην περιοχή.

Η περιοχή των Ιαπύγων, όπως εξ άλλου προκύπτει από το κείμενο του Στράβωνα, είχε διάφορα ονόματα, τα οποία συχνά προκαλούν σύγχυση. Αξίζει λοιπόν να ξεκαθαρίσουμε ότι η ευρύτερη περιοχή που ήσαν εγκατεστημένοι οι Ιάπυγες, στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ιαπυγία, ονομασία που κάλυπτε σχεδόν ολόκληρο το νοτιότερο τμήμα της Ιταλικής χερσονήσου (το κάτω μέρος της μπότας). Η Μεσσαπία, η χώρα που ήσαν εγκατεστημένοι οι Μεσσάπιοι, κατείχε το νοτιοανατολικότερο άκρο της (το τακούνι της μπότας) και όπως τονίζει ο Στράβων, οι αυτόχθονες ονόμαζαν αυτούς μεν που κατοικούσαν στο εσωτερικό μέρος, προς τον κόλπο του Τάραντα, Καλαβρούς, ενώ αυτούς που κατοικούσαν στο εξωτερικό μέρος, προς την Αδριατική, Σαλεντίνους. Στην συνέχεια, το όνομα Μεσσαπία έπαυσε να χρησιμοποιείται και η περιοχή (ολόκληρο το τακούνι) ονομαζόταν Καλαβρία.

Η βορειότερη περιοχή έπαυσε επίσης να ονομάζεται Ιαπυγία και επικράτησε η ονομασία που χρησιμοποιούσαν οι αυτόχθονες, Απουλία, από τους Άπουλους, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή πριν από τον 4ο αιώνα π.Χ.

Το εμπρόσθιο μέρος της μπότας, ονομαζόταν Βρεττία, η χώρα των Βρεττίων ή Βρουττίων. Στους μετέπειτα χρόνους, κυρίως μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Ρωμαίους τον 3ο αιώνα π.Χ. ολόκληρο το ΝΑ άκρο (το τακούνι και η βορειότερη περιοχή) της Ιταλικής χερσονήσου θα πάρει την ονομασία Απουλία, ενώ η Βρεττία θα ονομασθεί Καλαβρία (γνωστότερη πόλη της, το Ρήγιον της Καλαβρίας, Regio di Calabria), ονομασίες που διατηρούνται μέχρι σήμερα.Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η άκρη της Απουλίας (η βάση του τακουνιού), ονομάζεται και σήμερα Σαλέντο (Salento), όπου συναντάμε την μια ομάδα των ελληνόφωνων χωριών της Κάτω Ιταλίας.

Κατά τις πλέον σύγχρονες απόψεις (βλ. Ettore M. De Juliis, σελ. 549 στο: The Western Greeks, 1996), οι αυτόχθονες της Απουλίας Ιάπυγες, υποδιαιρούνταν σε Μεσσάπιους (Καλαβρούς και Σαλεντίνους), σε Πευκέτιους και σε Δαύνιους.
Η γλώσσα των Ιαπύγων, η Ιαπυγική, ήταν διάλεκτος της Μεσσαπικής, στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω και ήταν σε χρήση μέχρι το 50 π.Χ. (Π-Λ-Μπ) περίπου, οπότε αντικαταστάθηκε από την Λατινική.

Xῶνες: Ένα από τα φύλα της λεγόμενης Μεσσαπικής ομάδας, η οποία ήταν αρχικώς εγκαταστημένη στην Ιλλυρίδα (βλ. λήμμα Ιλλυριοί). Στην Μεσσαπική ομάδα, εκτός από τους Χώνες (Chonians), ανήκαν επίσης οι Μεσσάπιοι και οι Ιάπυγες, όπως επίσης οι Δαύνιοι και οι Πευκέτιοι, σύμφωνα με πρόσφατες απόψεις (βλ. Ettore M. De Juliis: The Impact of the Greek Colonies on the Indigenous Peoples of Apulia, στο εξαιρετικό συλλογικό έργο The Western Greeks, 1996). Για τους Χώνες ειδικότερα, έχει υποστηριχθεί ότι σχετίζονται με το Δυτικό (Ηπειρωτικό) ελληνικό φύλο των Χαόνων (βλ. C.A.H. Vol. III part 1, σελ. 229). Οι Χώνες είχαν εγκατασταθεί δυτικότερα από τα δύο άλλα φύλα, στο τμήμα μεταξύ του κόλπου του Τάραντος και του Τυρρηνικού Πελάγους.

Σημαντικές είναι οι πληροφορίες που έχουμε για το φύλο αυτό από τον Στράβωνα, στην εποχή του οποίου (1ος αιών π.Χ.), οι Χώνες, είχαν ήδη απορροφηθεί από το Ιταλικό φύλο των Λευκανών (Λουκανοί, Lucani), που είχε κατακτήσει την περιοχή. Ο Στράβων αναφέρει (ΣΤ΄ Ι. 2) για τους Λευκανούς, ότι τους εγκατέστησαν στην περιοχή οι Σαυνίτες (=Σαμνίτες, ένα από τα ισχυρότερα φύλα της Ιταλίας, πριν από την άνοδο της Ρώμης), οι οποίοι έδιωξαν Χώνες και Οινωτρούς, που ήσαν οι παλαιότεροι κάτοικοι (βλ. λήμμα Οινωτροί). Στην συνέχεια, κατά τον Στράβωνα πάντοτε (I. 4), η χώρα περιήλθε στην εξουσία των Βρεττίων (=Βρούττιοι, Bruttii), οι οποίοι έβοσκαν για λογαριασμό των Λευκανών ποίμνια και όταν αργότερα ισχυροποιήθηκαν, έγιναν ανεξάρτητοι. Ονομάσθηκαν Βρέττιοι διότι αποστάτησαν από τους Λευκανούς και όπως αναφέρει ο Στράβων, στην γλώσσα των Λευκανών, οι αποστάτες ονομάζονται βρέττιοι, μια ετυμολογία που απορρίπτεται από τους σύγχρονους ερευνητές (βλ. Guzzo, Pier Giovanni: The Encounter with the Bruttii στο προαναφερθέν συλλογικό έργο: The Western Greeks, 1996).

Μητρόπολη των Χώνων ήταν η Πετηλία (Petelia), που σύμφωνα με την παράδοση ίδρυσε ο γνωστός από την Μυθολογία ήρωας Φιλοκτήτης, στον οποίο είχε αφήσει πεθαίνοντας ο Ηρακλής το τόξο και την φαρέτρα με τα βέλη του. Η Πετηλία βρισκόταν λίγο βορειότερα από τον Κρότωνα, αποικία των Αχαιών και κατά τον Απολλόδωρο (τον περίφημο Γραμματικό του 2ου αιώνα π.Χ. στον οποίον αποδίδεται λανθασμένα η γνωστή «Βιβλιοθήκη Μυθολογική»), που παραθέτει ο Στράβων (ΣΤ΄ Ι. 3), ο Φιλοκτήτης έφθασε στην περιοχή των Κροτωνιατών και έχτισε πόλη στο ακρωτήριο Κρίμισσα και πάνω από αυτήν την πόλη Χώνες. Από την πόλη ονομάσθηκαν και οι γύρω κάτοικοι Χώνες.