Για τα «ρωμαίικα» (οφίτικη διάλεκτος)

Για τα «ρωμαίικα» (οφίτικη διάλεκτος): άλλο «αρχαία ελληνικά» και άλλο «επιβίωση αρχαϊκών στοιχείων»

Σχετικά με τα πρόσφατα δημοσιεύματα για τους Μουσουλμάνους Πόντιους στον ξένο και ελληνικό τύπο τα οποία και «αναμεταδώσαμε» από την Πύλη (http://www.greek-language.gr/greekLang/portal/blog/archive/2011/...) δεχτήκαμε τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις και αντιρρήσεις των κκ Αγγελικής Ράλλη, καθηγήτριας γλωσσολογίας και διευθύντριας του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Διαλέκτων του Πανεπιστημίου Πατρών, και Ανθής Ρεβυθιάδου, επίκουρης καθηγήτριας γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τις οποίες και ευχαριστούμε θερμά.

Ασφαλώς ο τίτλος στα Νέα «Αρχαία ελληνικά στην Τουρκία» είναι καθαρά δημοσιογραφικός και πολύ απέχει από το «διάλεκτος κοντινή στα αρχαία ελληνικά» (δική μας διατύπωση, η αλήθεια υπερβολική) ή «διάλεκτος με εξαιρετικό αριθμό αρχαϊκών στοιχείων» (Mackridge 1999).

Οι επιστημονικές αντιρρήσεις για όσα δημοσιεύονται στη συνέντευξη της κας Σιταρίδου στην Independent επικεντρώνονται, μεταξύ άλλων, στην παρουσία του απαρεμφάτου στην εν λόγω διάλεκτο. Η κα Ρεβυθιάδου σημειώνει: «Έχει δημοσιευθεί κάτι από τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας στο οποίο να καταδεικνύεται πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η ύπαρξη των συγκεκριμένων απαρεμφατικών δομών είναι επαρκές κριτήριο για την αναγόρευση των Ρωμαίικων ως του πλησιέστερου συγγενή της Αρχ. Ελληνικής; … κανένας από τους παλαιότερους μελετητές (π.χ. Δεφνερ 1877, Deffner 1878, 1880, Dawkins 1914, Mackridge 1987, 1995, 1999, Αsan 1998, Ρεβυθιάδου & Σπυρόπουλος 2009) δεν κατέληξε σε αντίστοιχο συμπέρασμα. … Απαρεμφατικούς τύπους έχουν και τα Grico, γιατί δε βγήκε κανείς να ισχυριστεί κάτι αντίστοιχο;»

Τη σχετική βιβλιογραφία (παλαιότερη) μπορείτε να βρείτε και στο άρθρο του P. Mackridge στο οποίο έχουμε ήδη παραπέμψει (http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/studies/dial...).

Για νεότερα δεδομένα, μπορείτε να συμβουλευτείτε το λεξικό του Asan (Asan, Ömer. 1998. Ο Πολιτισμός του Πόντου. Μετάφραση Α. Φωτοπούλου, γενική επιμέλεια και μετάφραση λεξικού και σημειώσεων γραμματικής Σ. Ιωαννίδου & Χ. Παπαδοπούλου. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη) [Πρωτότυπο Asan, Ömer. 1996. Pontus Kültürü. Mayıs] και τη μονογραφία των Ρεβυθιάδου & Σπυρόπουλου «Οφίτικη Ποντιακή: Έρευνα γλωσσικής καταγραφής με έμφαση στη διαχρονία και συγχρονία της διαλέκτου (Μονογραφία (Μελέτες 2009), Κοινωφελές Ίδρυμα Ι. Σ. Λάτση, 2009, στο http://www.latsis-foundation.org/files/Meletes2009/11.report.pdf).

Η κα Ράλλη, εξάλλου, σε επιστολή της προς τους Διευθυντές των εφημερίδων που αναδημοσίευσαν τη συνέντευξη της κας Σιταρίδου επισημαίνει: «Τα Ρωμαίικα ανήκουν στις νεοελληνικές διαλέκτους, όπως άλλωστε και τα Ποντιακά της Ελλάδας. Δεν είναι Αρχαία Ελληνικά. Η απευθείας σύνδεση της σημερινής γλωσσικής κατάστασης των Ρωμαίικων με την αρχαιότητα, χωρίς να λαμβάνεται υπ’όψιν η υπερδισχιλιετής ενδιάμεση γλωσσική ιστορία, δεν ωφελεί αλλά βλάπτει την ελληνική γλώσσα και την αντίληψη που έχουν για αυτήν Έλληνες και ξένοι.» Βλ. αναλυτικά, συνημμένο αρχείο.

Μακριά από εμάς (τους δημιουργούς και όσους συντηρούν τον δικτυακό τόπο της Πύλης) απόψεις που αναπαράγουν ή συντηρούν α-ιστορικές απόψεις περί γλώσσας και γλωσσικής συνέχειας. Βέβαια, η ενότητα "Τύπος" στην "Ενημέρωση" αφήνει κάποια περιθώρια και για την αναμετάδοση μη επιστημονικών- ή όχι άκρως τεκμηριωμένων- θέσεων, οι οποίες δεν σχολιάζονται πάντα, αλλά αφήνονται στην κρίση του χρήστη-αναγνώστη. Και αυτό γιατί επιδίωξή μας είναι να αποτελεί η Πύλη πεδίο διαλόγου και όχι χώρο κλειστού περιεχομένου, ποτέ όμως σε βάρος της επιστημονικής εγκυρότητας.

Σχετικά, λοιπόν, με το συγκεκριμένο θέμα ανοίγουμε τον διάλογο και περιμένουμε τις συμβολές όλων όσοι ασχολούνται συστηματικά με τις νεοελληνικές διαλέκτους. Η ύπαρξη στην Πύλη ολόκληρης σχετικής θεματικής ενότητας επιβεβαιώνει τη σημασία που αποδίδουμε σε αυτή τη διάσταση ποικιλότητας της ελληνικής γλώσσας.

Ασφαλώς ο τίτλος στην εφημ. Τα Νέα «Αρχαία ελληνικά στην Τουρκία» είναι καθαρά δημοσιογραφικός και πολύ απέχει από το «διάλεκτος κοντινή στα αρχαία ελληνικά» (δική μας διατύπωση, η αλήθεια υπερβολική) ή «διάλεκτος με εξαιρετικό αριθμό αρχαϊκών στοιχείων» (Mackridge 1999).

Οι επιστημονικές αντιρρήσεις για όσα δημοσιεύονται στη συνέντευξη της κας Σιταρίδου στην Independent επικεντρώνονται, μεταξύ άλλων, στην παρουσία του απαρεμφάτου στην εν λόγω διάλεκτο. Η κα Ρεβυθιάδου σημειώνει: «Έχει δημοσιευθεί κάτι από τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας στο οποίο να καταδεικνύεται πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η ύπαρξη των συγκεκριμένων απαρεμφατικών δομών είναι επαρκές κριτήριο για την αναγόρευση των Ρωμαίικων ως του πλησιέστερου συγγενή της Αρχ. Ελληνικής; … κανένας από τους παλαιότερους μελετητές (π.χ. Δεφνερ 1877, Deffner 1878, 1880, Dawkins 1914, Mackridge 1987, 1995, 1999, Αsan 1998, Ρεβυθιάδου & Σπυρόπουλος 2009) δεν κατέληξε σε αντίστοιχο συμπέρασμα. … Απαρεμφατικούς τύπους έχουν και τα Grico, γιατί δε βγήκε κανείς να ισχυριστεί κάτι αντίστοιχο;»

Τη σχετική βιβλιογραφία (παλαιότερη) μπορείτε να βρείτε και στο άρθρο του P. Mackridge στο οποίο έχουμε ήδη παραπέμψει (http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/studies/dial)

Για νεότερα δεδομένα, μπορείτε να συμβουλευτείτε το λεξικό του Asan (Asan, Ömer. 1998. Ο Πολιτισμός του Πόντου. Μετάφραση Α. Φωτοπούλου, γενική επιμέλεια και μετάφραση λεξικού και σημειώσεων γραμματικής Σ. Ιωαννίδου & Χ. Παπαδοπούλου. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη) [Πρωτότυπο Asan, Ömer. 1996. Pontus Kültürü. Mayıs] και τη μονογραφία των Ρεβυθιάδου & Σπυρόπουλου «Οφίτικη Ποντιακή: Έρευνα γλωσσικής καταγραφής με έμφαση στη διαχρονία και συγχρονία της διαλέκτου (Μονογραφία (Μελέτες 2009), Κοινωφελές Ίδρυμα Ι. Σ. Λάτση, 2009, στο http://www.latsis-foundation.org/files/Meletes2009/11.report.pdf).

Η κα Ράλλη, εξάλλου, σε επιστολή της προς τους Διευθυντές των εφημερίδων που αναδημοσίευσαν τη συνέντευξη της κας Σιταρίδου επισημαίνει: «Τα Ρωμαίικα ανήκουν στις νεοελληνικές διαλέκτους, όπως άλλωστε και τα Ποντιακά της Ελλάδας. Δεν είναι Αρχαία Ελληνικά. Η απευθείας σύνδεση της σημερινής γλωσσικής κατάστασης των Ρωμαίικων με την αρχαιότητα, χωρίς να λαμβάνεται υπ’όψιν η υπερδισχιλιετής ενδιάμεση γλωσσική ιστορία, δεν ωφελεί αλλά βλάπτει την ελληνική γλώσσα και την αντίληψη που έχουν για αυτήν Έλληνες και ξένοι.» Βλ. αναλυτικά, συνημμένο αρχείο.

Μακριά από εμάς (τους δημιουργούς και όσους συντηρούν τον δικτυακό τόπο της Πύλης) απόψεις που αναπαράγουν ή συντηρούν α-ιστορικές απόψεις περί γλώσσας και γλωσσικής συνέχειας. Βέβαια, η ενότητα "Τύπος" στην "Ενημέρωση" αφήνει κάποια περιθώρια και για την αναμετάδοση μη επιστημονικών- ή όχι άκρως τεκμηριωμένων- θέσεων, οι οποίες δεν σχολιάζονται πάντα, αλλά αφήνονται στην κρίση του χρήστη-αναγνώστη. Και αυτό γιατί επιδίωξή μας είναι να αποτελεί η Πύλη πεδίο διαλόγου και όχι χώρο κλειστού περιεχομένου, ποτέ όμως σε βάρος της επιστημονικής εγκυρότητας.

Σχετικά, λοιπόν, με το συγκεκριμένο θέμα ανοίγουμε τον διάλογο και περιμένουμε τις συμβολές όλων όσοι ασχολούνται συστηματικά με τις νεοελληνικές διαλέκτους. Η ύπαρξη στην Πύλη ολόκληρης σχετικής θεματικής ενότητας επιβεβαιώνει τη σημασία που αποδίδουμε σε αυτή τη διάσταση ποικιλότητας της ελληνικής γλώσσας.

Η επιστολή της κας Ράλλη

Αγγελική Ράλλη, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας

Διευθύντρια Εργαστηρίου Νεοελληνικών Διαλέκτων
Τμήμα Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο Πατρών ralli@upatras.gr
Πάτρα, 14/1/2011

Θέμα: Ρωμαίικα

Kύριε Διευθυντά,

Είναι θαυμάσιο ότι αποφάσισαν επιτέλους τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης να ασχοληθούν με το θέμα των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιαίτερα με αυτές που ομιλούνταν (και εντοπίζονται ακόμα) στην Τουρκία, οι οποίες τείνουν δυστυχώς να εξαφανιστούν. Κίνητρο ήταν μια συνέντευξη που έδωσε η ελληνίδα γλωσσολόγος Ιωάννα Σιταρίδου στη βρετανική εφημερίδα Independent, με αφορμή την ενασχόλησή της με τα Ποντιακά της περιοχής του Όφι, τα επονομαζόμενα «Ρωμαίικα». Πράγματι, είναι ιδιαίτερα σημαντικό μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού, όπως είναι το Cambridge, να χρηματοδοτούν τέτοιου είδους έρευνες.

Στα διάφορα δημοσιεύματα των τελευταίων ημερών υπάρχουν όμως και ανακρίβειες, που για την επιστημονική τάξη των πραγμάτων καλό είναι να επισημανθούν. Διαφορετικά, το ευρύ κοινό μένει με εσφαλμένες εντυπώσεις για ένα θέμα που αφορά την πολύπαθη ελληνική γλωσσική κληρονομιά.

1. Η ύπαρξη της Ρωμαίικης διαλέκτου, και της ποντιακής καταγωγής εθνότητας που την ομιλεί στην περιοχή του Όφι, είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια. Δεν πρόκειται για τωρινή ανακάλυψη. Ενδεικτικά αναφέρω το βιβλίο του Asan Ömer Ο Πολιτισμός του Πόντου (Μετάφραση Αγγέλα Φωτοπούλου, γενική επιμέλεια και μετάφραση λεξικού και σημειώσεων γραμματικής Σοφία Ιωαννίδου και Χρυσούλα Παπαδοπούλου. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη 1998 [Πρωτότυπο Asan Ömer Pontus Kültürü. Mayıs 1996]).

2. Η Ρωμαίικη είναι μια τοπική παραλλαγή της Ποντιακής. Έχει ήδη μελετηθεί (και μελετάται ακόμα, βλ. Έρευνα Ρεβυθιάδου & Σπυρόπουλου, Ιστοσελίδα Ιδρύματος Λάτση) με βάση τη γλώσσα των χριστιανικών πληθυσμών που έφυγαν από τη συγκεκριμένη περιοχή και εγκαταστάθηκαν σε περιοχές της Μακεδονίας. Ο λόγος για τον οποίο δεν έχει επαρκώς προσεγγισθεί και με βάση τη γλώσσα των μουσουλμάνων ελληνοφώνων που παρέμειναν στον Όφι δεν ήταν η άγνοια της υπάρξεώς τους, αλλά η αρνητική και απαγορευτική στάση της Τουρκίας απέναντι σε «εθνικά»/«γλωσσικά» θέματα συνδεδεμένα με την Ελλάδα. Οι λίγες διαφορές που παρουσιάζει η επιτόπια Οφίτικη Ποντιακή των μουσουλμάνων από αυτήν που μεταφέρθηκε στην Ελλάδα οφείλονται κυρίως στη μακροχρόνια και εντονότερη επαφή των τελευταίων με την τουρκική γλώσσα.

3. Τα Ρωμαίικα ανήκουν στις νεοελληνικές διαλέκτους, όπως άλλωστε και τα Ποντιακά της Ελλάδας. Δεν είναι Αρχαία Ελληνικά. Η απευθείας σύνδεση της σημερινής γλωσσικής κατάστασης των Ρωμαίικων με την αρχαιότητα, χωρίς να λαμβάνεται υπ’όψιν η υπερδισχιλιετής ενδιάμεση γλωσσική ιστορία, δεν ωφελεί αλλά βλάπτει την ελληνική γλώσσα και την αντίληψη που έχουν για αυτήν Έλληνες και ξένοι.

4. Είναι αποδεδειγμένο ότι όλες οι νεοελληνικές διάλεκτοι ανάγονται στην Ελληνιστική Κοινή, με μόνη εξαίρεση τα Τσακώνικα, για τα οποία υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι αποτελούν εξέλιξη της Δωρικής διαλέκτου της Λακωνίας (βλ. Ν. Κοντοσόπουλος: Διάλεκτοι και Ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Αθήνα: Γρηγόρης 2001).

5. Στοιχεία και δομές της Αρχαίας Ελληνικής, που δεν απαντούν στην Κοινή Νεοελληνική, υπάρχουν στις περισσότερες νεοελληνικές διαλέκτους, σε άλλες λιγότερο και σε άλλες περισσότερο. Σε σχέση με το απαρέμφατο, είναι γνωστό ότι όχι μόνον η Ποντιακή αλλά και οι ελληνικές διάλεκτοι της Κάτω Ιταλίας διασώζουν την τελευταία φάση της ύπαρξής του. Το απαρέμφατο δεν εξαφανίστηκε «απότομα» μαζί με την Αρχαία Ελληνική, αλλά σταδιακά, και ορισμένες συντάξεις του διατηρούνταν μέχρι και τη Μεσαιωνική περίοδο. Την τελευταία αυτή φάση (περίπου γύρω στον 15ο αι.) διασώζουν οι πλέον περιφερειακές διάλεκτοι της Ελληνικής, Ποντιακή και Κατωιταλική, καθώς είναι η χρονική στιγμή κατά την οποία για ιστορικούς λόγους αποκόπηκαν οριστικά από τις γλωσσικές εξελίξεις του κυρίως κορμού της ελληνικής γλώσσας. Εξάλλου, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, ακόμα και η Κοινή Νέα Ελληνική διασώζει απομεινάρια του απαρεμφάτου: οι ρηματικοί τύποι που συνοδεύουν το βοηθητικό ρήμα στο σχηματισμό του παρακειμένου και του υπερσυντελίκου (π.χ. έχω λύσει, είχα λύσει) είναι εξελίξεις του απαρεμφάτου, αλλά και κοινές λέξεις, όπως το φαΐ, το φιλί, αποτελούν «απολιθωμένα» απαρέμφατα (από τα αρχαία φιλεῖν, φαγεῖν).

6. Οι απαρεμφατικές δομές στα Ρωμαίικα είναι γνωστές στους επιστήμονες από το τέλος του 19ου αιώνα και αναφέρονται ήδη στα έργα των Μ. Deffner («Die Infinitive in den pontischen Dialekten und die zusammengesetzten Zeiten im Neugriechischen». Monatsberichte den Königlich Preussischen Akademie de Wissenschaften zu Berlin. Aus dem Jahre 1877, 191-230. Berlin) και Ι. Παρχαρίδη (Γραμματική της Διαλέκτου Τραπεζούντος: Περί Επιθέτων, Αντωνυμιών και Βαρυτόνων Ρημάτων. Χειρόγραφο 335. Κέντρο Ερεύνης Ελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, Ακαδημία Αθηνών, 1880).

Καλό θα ήταν ο εκάστοτε δημοσιογράφος να ελέγχει τις πληροφορίες που μεταδίδει πριν δημοσιεύσει ένα άρθρο επιστημονικού ενδιαφέροντος, έστω και αν στη συγκεκριμένη περίπτωση η πρώτη προσέγγιση του θέματος υπήρξε στη βρετανική εφημερίδα Ιndependent. Είναι φαιδρό να δίνεται η εντύπωση ότι πρόκειται για ανακάλυψη ενός λαού που ομιλεί μια γλώσσα πολύ κοντά στα Αρχαία Ελληνικά. Είναι επίσης αντιδεοντολογικό να μην αναφέρονται μελετητές που ασχολούνται με τους Μουσουλμάνους Πόντιους και τη γλώσσα τους τα τελευταία χρόνια. Ενδεικτικά αναφέρω τον τ. καθηγητή του Πανεπιστημίου της Oξφόρδης Peter Mackridge, του οποίου το δημοσιευμένο έργο αναφορικά με τα Ρωμαίικα χρονολογείται από το 1987 («Greek Speaking Moslems of North-East Turkey: Prolegomena to a Study of the Ophitic Sub-dialect of Pontic». Byzantine and Modern Greek Studies 11: 115-137). Όσο για την ιστορία του απαρεμφάτου, έχει μελετηθεί διεξοδικά τις τελευταίες δεκαετίες, και μάλιστα με χρήση δεδομένων της Ποντιακής διαλέκτου, από τους B. Joseph (Morphology and Universals in Syntactic Change: Evidence from Medieval and Modern Greek. Garland Publishers 1978) και Ρ. Mackridge («The Medieval Greek Infinitive in the Light of Dialectal Evidence», στο Studies in Honour of Robert Browning, επιμ. Κ. Konstantinides. Βενετία 1997).

Ευχαριστώ για την προσοχή σας.

Αγγελική Ράλλη

Καθηγήτρια Γλωσσολογίας