Ιταλικοί λαοί (5)

Το αρχαίο Λάτιον και οι γειτονικοί λαοί

(Από το "Λεξικό των Λαών του Αρχαίου Κόσμου" του Δ.Ε.Ευαγγελίδη, λήμμα Λατίνοι)

Λατίνοι: Ένας από τους πλέον σημαντικούς αριοευρωπαϊκούς λαούς της Ιταλικής χερσονήσου κατά την Αρχαιότητα. Οι Λατίνοι ανήκαν στους λεγόμενους Πρωτο-ιταλικούς λαούς, που διείσδυσαν στην Ιταλική χερσόνησο, προερχόμενοι από την κεντρική Ευρώπη, γύρω στο 1200 π.Χ. σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη (βλ. για λεπτομέρειες λήμμα: Ιταλικοί λαοί).

Αυτό το πρώτο κύμα των φορέων των ιταλικών γλωσσών, που κατατάσσονται στην Αριοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια, ομιλούσαν γλώσσες της λεγομένης Λατινο-Φαλισκικής ομάδας. Στην ομάδα αυτήν, μεταξύ άλλων, κατατάσσονται η Λατινική, η σπουδαιότερη από κάθε άποψη γλώσσα ολόκληρου του κλάδου των Ιταλικών γλωσσών, καθώς και η στενά συγγενής με την Λατινική, Φαλισκική, η γλώσσα των Φαλίσκων (βλ. Φαλίσκοι), των οποίων η σημαντικότερη πόλη ήταν οι Φαλέριοι - Falerii Veteris (σημερ. Cività Castellana), γύρω στα 40 χλμ. βορείως της Ρώμης, από την οποία πήρε και το όνομά της η γλώσσα.

Οι Λατίνοι εγκαταστάθηκαν στην εύφορη περιοχή ανατολικά του ποταμού Τίβερη, στο Λάτιον (Latium), όπου έκτισαν τους οικισμούς τους (βλ. Χάρτη). Στα βορειοδυτικά, πέρα από τον Τίβερη, όπου εγκαταστάθηκαν οι συγγενείς τους Φαλίσκοι, εκτεινόταν η Ετρουρία, η χώρα των πολιτιστικά ανώτερων Ετρούσκων, που θα επιβληθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα στους Λατίνους, τους οποίους όμως θα εκπολιτίσουν. Στα νοτιοανατολικά, ήταν η χώρα των ισχυρών Ουόλσκων (Volsci), βόρεια από αυτούς ήσαν εγκατεστημένοι οι Έρνικοι (Hernici) και ακόμη βορειότερα οι Αίκουοι (Aequi), ενώ στα ανατολικά τους οι Μαρσοί (Marsi), Ομβρικά φύλα (βλ. λήμμα Όμβροι ή Ούμβροι), σύμφωνα με τις πλέον σύγχρονες απόψεις (βλ. C. A. H. Vol. IV σελ. 702-703).

Ακριβώς βορειότερα από το Λάτιο, άρχιζε η επικράτεια των Σαβίνων, των θρυλικών προγόνων των Σαμνιτών (ή Σαυνιτών), που ομιλούσαν μια οσκο-ουμβρική διάλεκτο. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι σύμφωνα με παλαιότερες απόψεις (βλ. M. Grant: History of Rome – London 1979, σελ. 38-39), αυτά τα γειτονικά φύλα των Λατίνων ομιλούσαν Οσκικές διαλέκτους.

Οι σπουδαιότερες πόλεις-κράτη του Λατίου γύρω στο 500 π.Χ.

Οι Λατινικές πόλεις θα συμπήξουν από τον 5ο αιώνα π.Χ. μια Ένωση, ένα «Κοινόν» θρησκευτικού χαρακτήρα, την Λατινική Συμπολιτεία (League), την οποία παραδοσιακά αποτελούσαν 30 κοινότητες, μία από τις οποίες ήταν και η Ρώμη. Το θρησκευτικό κέντρο αυτής της Ομοσπονδίας ήταν το Ιερό του Λατίνου Γιούπιτερ – Iuppiter/Jupiter Latiaris (ο υπέρτατος θεός τους, αντίστοιχος με τον Δία των Ελλήνων), στο όρος Αλβανόν (Monte Albanum), όπου συγκεντρώνονταν κάθε χρόνο οι εκπρόσωποι των Λατινικών κοινοτήτων (βλ. Αλβανοί).

Η Άλβα Λόγκα (Alba Longa), κτισμένη στις πλαγιές του όρους Αλβανόν, σύμφωνα με την παράδοση που αναφέρει ο Βιργίλιος, υπήρξε η μητρική πόλη της Ρώμης (που απείχε περίπου 20 χλμ. ΒΔ) και η ηγέτιδα δύναμη της περιοχής από τον 10ο μέχρι τον 7ο αιώνα π.Χ., οπότε υπέκυψε στην ισχύ των ρωμαϊκών όπλων και καταστράφηκε, σύμφωνα με την παράδοση (βλ. Διόδ. Σικελ. Η΄ απόσπ. 25), από τον Ρωμαίο βασιλέα Τούλλο Οστίλιο (Tullus Hostilius, 672-640 π.X. βλ. Ρωμαίοι).

Ο Στράβων αναφέρει (Ε΄ ΙΙΙ. 2) κάποιες μυθικές παραδόσεις για τους Λατίνους, οι οποίοι, σύμφωνα με αυτές, πήραν το όνομά τους από τον βασιλιά των Αβοριγίνων (=αυτοχθόνων), τον Λατίνο, ο οποίος συμμάχησε με τον Αινεία (τον ήρωα των Τρώων, που κατέληξε εδώ μετά την άλωση της Τροίας) και τους συντρόφους του, εναντίον των Ρουτούλων. Οι Ρουτούλοι κατοικούσαν στην Αρδέα (Ardea), μια πόλη περίπου 30 χλμ. νοτίως της Ρώμης και στις συγκρούσεις τους με τον Αινεία και τους συμμάχους του θα ηττηθούν, αλλά ο Λατίνος θα φονευθεί σε μια μάχη. Ο Αινείας τότε θα γίνει βασιλεύς των Αβοριγίνων, που κατοικούσαν στην περιοχή όπου αργότερα θα ιδρυθεί η Ρώμη και προς τιμήν του Λατίνου θα ονομάσει τους υπηκόους του Λατίνους. Μετά τον θάνατο του Αινεία, θα τον διαδεχθεί ο γιος του, ο Ασκάνιος, ο οποίος θα ιδρύσει την Άλβα Λόγκα.

Σύμφωνα με την ρωμαϊκή παράδοση, τα αντιτιθέμενα συμφέροντα της Ρώμης με τις άλλες πόλεις της Λατινικής Ομοσπονδίας, θα οδηγήσουν σε πολεμικές συγκρούσεις, η πρώτη από τις οποίες θα καταλήξει στην καταστροφή της Άλβα Λόγκα από τους Ρωμαίους, όπως προαναφέραμε.

Η παρακμή της ετρουσκικής ισχύος θα έχει ως αποτέλεσμα το τέλος της επικυριαρχίας τους στο Λάτιο μετά τις αλλεπάλληλες ήττες τους, αρχικά το 524 π.Χ. από τους Έλληνες άποικους της Κύμης με επικεφαλής τον Αριστόδημο και στην συνέχεια το 504 π.Χ. και την συντριπτική τους ήττα στην Αρίκια (Aricia, βλ. Χάρτη) από τις συνδυασμένες δυνάμεις των Λατίνων και του Αριστόδημου της Κύμης, που θα νικήσουν τον πολυάριθμο στρατό του Ετρούσκου Λαρς Πορσέννα.

Γύρω στο 496 π.Χ. παρόμοιες αντιθέσεις θα οδηγήσουν στην σύγκρουση με το Λαβίνιον (Lavinium), μια ιστορική πόλη κοντά στην θάλασσα, περίπου 25 χλμ. στα νοτιοανατολικά της Ρώμης και το Τούσκουλο (Tusculum). Οι Ρωμαίοι, σύμφωνα με την παράδοση, θα επιτύχουν μια περιφανή νίκη κοντά στην λίμνη Ρηγίλλη (Regillus, σήμερα αποξηραμένη). Φαίνεται όμως ότι τα πραγματικά γεγονότα ήσαν κάπως διαφορετικά, δεδομένου ότι αμέσως μετά, οι Ρωμαίοι θα συνάψουν μια Συνθήκη με τις υπόλοιπες Λατινικές πόλεις στην βάση της ισοτιμίας, απόδειξη της αδυναμίας της Ρώμης να επιβληθεί πλήρως και θα εντάξουν στο Πάνθεόν τους την λατρεία των θεϊκών Διδύμων Κάστορος και Πολυδεύκη (οι Διόσκουροι της ελληνικής μυθολογίας), που λατρεύονταν στο Τούσκουλο. Μετά όμως από μια σειρά γεγονότων και ιστορικών συγκυριών που συνέβησαν στην διάρκεια του β΄ μισού του 4ου αιώνα π.Χ. οι Λατίνοι θα υποταχθούν στην Ρώμη και θα απορροφηθούν στην επικράτειά της. Τα γεγονότα αυτά ήσαν τα εξής:

Γύρω στο 343 π.Χ. οι Καμπανοί, απειλούμενοι από νέα κύματα μεταναστών από το Σάμνιον (Samnium, η χώρα των Σαμνιτών), θα λάβουν την μοιραία απόφαση, κάτω από την ηγεσία της Καπύης, να ζητήσουν στρατιωτική βοήθεια από την Ρώμη. Οι Ρωμαίοι, έχοντας από καιρό επισημάνει τα πλούσια εδάφη της Καμπανίας και με την προοπτική ότι θα επωφεληθούν από την ανάμειξή τους στις υποθέσεις της Καμπανίας, δεν δίστασαν να πάρουν την απόφαση και να απαντήσουν θετικά στο αίτημα των Καμπανών. Έτσι, θα ξεσπάσει όχι μόνον ο λεγόμενος Α΄ Σαμνιτικός πόλεμος (343-341 π.Χ.), αλλά η απόφασή τους αυτή θα αποτελέσει και το έναυσμα για μια αλυσσιδωτή αντίδραση, που οι επιπτώσεις της θα επηρεάσουν ευρύτερες περιοχές.

Αρχικά (343 π.Χ.), οι Ρωμαίοι θα νικήσουν τους Σαμνίτες και θα τους εκδιώξουν από την Καμπανία, αλλά στην συνέχεια θα αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα, καθώς οι στρατιώτες τους θα στασιάσουν (342 π.Χ.) αρνούμενοι να πολεμήσουν σε μια ξένη περιοχή. Επί πλέον η Καπύη θα ανακαλέσει την απόφασή της και αντί να συμπαραταχτεί με τους Ρωμαίους θα συμμαχήσει με την Λατινική Συμπολιτεία εναντίον τους. Οι Λατίνοι, είχαν αρχίσει να τηρούν εχθρική στάση προς την Ρώμη, όταν αντιλήφθηκαν ότι τυχόν απόσπαση εδαφών από την Καμπανία και προσάρτησή τους στην ρωμαϊκή επικράτεια θα είχε ως αποτέλεσμα την περικύκλωσή τους. Έτσι, με τις πρώτες στρατιωτικές αποτυχίες των Ρωμαίων βρήκαν την ευκαιρία και το θάρρος να απαιτήσουν αναθεώρηση των συνθηκών με την Ρώμη και επάνοδο στο παλαιό καθεστώς της ισοτιμίας, μεταξύ Ρώμης και των υπολοίπων Λατινικών πόλεων. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ρωμαϊκή Σύγκλητος θα απορρίψει αμέσως αυτές τις προτάσεις και ο πόλεμος με την Λατινική Συμπολιτεία θα ξεσπάσει το 341 π.Χ.

Ο πόλεμος αυτός υπήρξε ο σκληρότερος σε μια σειρά πολεμικών συγκρούσεων που θα ακολουθήσουν, αλλά η Ρώμη θα ακολουθήσει μια μακρόπνοη στρατηγική σε συνδυασμό με επιδέξιους διπλωματικούς ελιγμούς με στόχο την διάσπαση και αποδυνάμωση των αντιπάλων της.

Οι Λατίνοι θα αναγκασθούν τελικώς να υποταχθούν στους Ρωμαίους, κυρίως μετά από την βαριά ήττα που υπέστησαν μαζί με τους Καμπανούς συμμάχους τους, στο Τριφάνον (Trifanum), το 340 π.Χ. και μετά την συνθηκολόγηση των Καμπανών, οι πόλεις του Λατίου θα υποκύψουν η μία μετά την άλλη. Η Λατινική Συμπολιτεία τελικώς θα διαλυθεί το 338 π.Χ. ως αποτέλεσμα της ασυνεννοησίας και της έλλειψης ενότητας μεταξύ των πόλεών της, στην μακρόχρονη διαμάχη της με την Ρώμη (βλ. λεπτομέρειες για τα παραπάνω στο Grant, M.: History of Rome ό.π. σελ. 47-49). Οι Ρωμαίοι πάντως θα συμπεριφερθούν με ιδιαίτερη διπλωματία και εξυπνάδα απέναντι στους Λατίνους, αποφεύγοντας κάθε εκδικητική συμπεριφορά. Οι πολίτες ορισμένων πόλεων θα λάβουν τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, ενώ στις υπόλοιπες πόλεις δεν θα χορηγηθούν μεν πλήρη δικαιώματα, αλλά θα αποκτήσουν μια νέα σχέση με την Ρώμη, με την δημιουργία για πρώτη φορά ενός νέου τύπου πολιτικών δικαιωμάτων «άνευ ψήφου» (civitas sine suffragio).

Οι Λατίνοι σύντομα θα απορροφηθούν πλήρως εντός του ανερχόμενου ρωμαϊκού κράτους, το οποίο μέσα σε τρεις αιώνες θα κυριαρχήσει στον τότε γνωστό κόσμο.

Όπως προαναφέραμε, γλώσσα των Λατίνων ήταν η Λατινική, η σπουδαιότερη από κάθε άποψη γλώσσα ολόκληρου του κλάδου των Ιταλικών γλωσσών, που κατατάσσονται στην Αριοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια. Η Λατινική , όπως και η στενά συγγενής της, η Φαλισκική, η γλώσσα των Φαλίσκων, ανήκαν στην λεγόμενη Λατινο-Φαλισκική ομάδα.

Οι παλαιότερες επιγραφές στην Λατινική γλώσσα εμφανίζονται στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. και ανήκουν στην λεγόμενη Παλαιά Λατινική (Old Latin), η οποία περιέχει αρκετούς αρχαϊσμούς, που διατηρήθηκαν (τουλάχιστον στις επιγραφές), μέχρι τις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. Ήδη όμως σε φιλολογικά έργα από τα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται η λεγόμενη Κλασσική Λατινική (Classical Latin).

Με την σταδιακή υποταγή των λαών της Ιταλικής χερσονήσου στην Ρώμη και την βαθμιαία αφομοίωσή τους, οι γλώσσες τους θα εξαφανισθούν προς όφελος της Λατινικής, από την εξέλιξη της οποίας στους νεώτερους χρόνους, θα προκύψουν οι λεγόμενες Ρωμανικές γλώσσες, Ιταλική, Γαλλική, Ισπανική, Πορτογαλική, Ρουμανική κ.λ.π.