Η εφεύρεση της γραφής (3)

Ως προς τις αλλαγές στον τρόπο χρήσης των ψηφίδων, είναι σημαντικό το ότι 198 από αυτές ή 30% του συνόλου, είναι διάτρητες. Οι διάτρητες ψηφίδες διατρέχουν όλο το δειγματολόγιο των τύπων και περιλαμβάνουν επίσης και τις ποικιλίες των μη-σημαδεμένων, χαραγμένων και εμπίεστων υποτύπων. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι ψηφίδες κάθε τύπου ή υποτύπου είναι διαθέσιμες στην διάτρητη ή μη-διάτρητη μορφή. Οι διατρήσεις ήσαν τόσο μικρές ώστε μόνον ένα λεπτό κορδόνι θα μπορούσε να περάσει μέσα από αυτές. Από τις ερμηνείες που μου έρχονται στο μυαλό, μια υποστηρίζει ότι και οι 15 τύποι των ψηφίδων, καθώς και οι 250 υποτύποι, δεν είναι τίποτε άλλο από ατομικά φυλακτά τα οποία οι κάτοικοι των αστικών κέντρων της πρώϊμης Εποχής του Ορειχάλκου φορούσαν περασμένα σε κορδόνια στο λαιμό τους ή στον καρπό. Απορρίπτω αυτήν την ερμηνεία σε δύο επίπεδα. Πρώτον, καμία από τις διάτρητες ψηφίδες που έχω εξετάσει εμφανίζει κάποια ένδειξη ότι είχε χρησιμοποιηθεί ως φυλακτό, όπως κάποιο γυάλισμα ή φθορά γύρω από την τρύπα του κορδονιού. Δεύτερον, μοιάζει παράλογο το γεγονός ότι ένα τόσο σύνθετο δειγματολόγιο μορφών, το διαδεδομένο σε γεωγραφική κατανομή και κατασκευασμένο με τέτοια αξιοσημείωτη ομοιομορφία, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως κόσμημα στο 30% των περιπτώσεων και για κάποιες άλλες αιτίες το υπόλοιπο 70%. Προτιμώ την υπόθεση ότι ορισμένες από τις ψηφίδες αντιπροσωπευτικές μιας ειδικής συναλλαγής αρμαθιάζονταν μαζί ως τεκμήριο. Φαίνεται τουλάχιστον αληθοφανές, ότι η πολυπλοκότητα της τήρησης στοιχείων σε μια αστική κοινωνία θα μπορούσε να αυξήσει την αντιγραφή ψηφίδων κατάλληλων για αρμάθιασμα. Το αρμάθιασμα των ψηφίδων, εάν αυτό υποδεικνύουν οι διάτρητες ψηφίδες, θα ήταν μόνον μια αλλαγή για το πώς αυτές οι συμβολικές μονάδες πληροφορίας από πηλό χρησιμοποιούνταν προς το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. Μια περισσότερο σημαντική αλλαγή είναι η εμφάνιση για πρώτη φορά αυτήν την περίοδο των πήλινων σφαιρών (bullae), ή φακέλλων, τέτοιων όπως αυτοί που ανακάλυψε ο Αμιέ ως περιέκτες ψηφίδων στα Σούσα. Η ύπαρξη μιας σφαίρας είναι μια ξεκάθαρη άμεση ένδειξη της επιθυμίας τους χρήστη να ταξινομήσει (διαχωρίσει) τις ψηφίδες που αντιπροσώπευαν την μία ή την άλλη συναλλαγή.

Ο φάκελλος μπορούσε εύκολα να κατασκευασθεί, πιέζοντας τα δάκτυλα σε ένα κομμάτι πηλού στο μέγεθος μιας μπάλλας του τέννις και δημιουργώντας μια κοιλότητα αρκετά ευρεία για να κρατήσει μερικές ψηφίδες. Ο φάκελλος μπορούσε στην συνέχεια να σφραγισθεί (κλείσει) με έναν σβώλο πηλού. Δεν υπάρχει αμφιβολία στο μυαλό μου ότι τέτοιες σφαίρες εφευρέθηκαν για να παρέχουν στα μέρη μιας συναλλαγής με το είδος της ομαλής επιφάνειας πηλού, η οποία, σύμφωνα με το Σουμεριακό έθιμο, θα μπορούσε να σημαδευτεί με τις προσωπικές σφραγίδες των ενδιαφερομένων ατόμων ως μια επικύρωση του γεγονότος. Το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις 350 σφαίρες που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα φέρουν τις αποτυπώσεις δύο διαφορετικών σφραγίδων, προσκομίζει απόδειξη στην πεποίθησή μου. Ο Αμιέ είχε προτείνει ότι οι σφαίρες των Σούσων πιθανόν να χρησίμευαν ως φορτωτικές. Σύμφωνα με αυτήν την οπτική, ένας παραγωγός της υπαίθρου, ας πούμε υφασμάτων, θα μπορούσε να συμβληθεί την φόρτωση αγαθών σε ένα μεσάζοντα της πόλης, στέλνοντας μαζί με το φορτίο μια σφαίρα η οποία περιείχε έναν αριθμό κουπονιών, περιγραφικά του είδους και της ποσότητας των εμπορευμάτων που φορτώθηκαν. Σπάζοντας την σφαίρα ο παραλήπτης του φορτίου θα μπορούσε να επιβεβαιώσει την πραγματοποίηση της παραλαβής. Επί πλέον, η ανάγκη της παράδοσης μιας άθικτης σφαίρας θα μπορούσε να εμποδίσει τον μεταφορέα από κάποια λαθροχειρία στο μεταφερόμενο εμπόρευμα. Αυτή η σφραγισμένη μεταβίβαση των ψηφίδων μεταξύ δύο εμπορευόμενων μερών αντιπροσώπευε έναν εντελώς νέο τρόπο χρήσης του αρχαίου συστήματος τήρησης στοιχείων.

Η καινοτομία αυτή όμως είχε ένα σοβαρό μειονέκτημα. Οι σφραγίδες που πιέζονταν στο ομαλό εξωτερικό μιας σφαίρας, εξυπηρετούσαν για να επικυρώνουν κάθε μεταβίβαση, αλλά εάν τα αποτυπώματα έπρεπε να διατηρηθούν, η σφαίρα έπρεπε να παραμείνει άθικτη. Πώς λοιπόν θα μπορούσε κάποιος να προσδιορίσει τι είδους και πόσες ψηφίδες ήσαν εσώκλειστες; Μια λύση στο πρόβλημα ανακαλύφθηκε σύντομα. Η επιφάνεια της σφαίρας σημαδεύθηκε έτσι ώστε, εκτός από τις σφραγίδες επικύρωσης, έφερε και απεικονίσεις όλων των εσώκλειστων ψηφίδων. Το πλέον χτυπητό παράδειγμα αυτού του στρατηγήματος είναι μια σφαίρα που απεδείχθη ότι περιείχε έξη ραβδωτές ωοειδείς ψηφίδες. Κάθε μία από τις έξη ψηφίδες είχε πιεσθεί στην επιφάνεια της σφαίρας πριν αποθηκευτεί στο εσωτερικό της, αφού αυτές ταίριαζαν απόλυτα με τα αποτυπώματα στην επιφάνεια. Αυτό σημαίνει εν τούτοις ότι η καταγραφή των περιεχομένων της σφαίρας δεν ήταν μια καθολική πρακτική. Στις περισσότερες σφαίρες το αποτύπωμα γινόταν με τον αντίχειρα ή την γραφίδα. Ένα κυκλικό αποτύπωμα αντιστοιχούσε σε ένα σφαιρίδιο ή έναν δίσκο, ένα ημικυκλικό ή τριγωνικό αποτύπωμα αντιστοιχούσε σε έναν κώνο κ.λ.π.

Το σημάδεμα των σφαιρών είναι προφανές ότι δεν εφευρέθηκε για να αντικαταστήσει το σύστημα ψηφίδων για την τήρηση στοιχείων. Εν τούτοις, αυτό ήταν που συνέβη. Είναι δυνατόν να φαντασθεί κάποιος την διαδικασία. Κατ’ αρχήν, ο νεωτερισμός διαδόθηκε λόγω της ευκολίας του: ο καθένας μπορούσε να «διαβάσει» τι ψηφίδες περιείχε μια σφαίρα και πόσες, χωρίς να καταστρέψει τον φάκελλο και τα αποτυπώματα των σφραγίδων. Αυτό που συνέβη στην συνέχεια ήταν ουσιαστικά αναπόφευκτο και η αντικατάσταση των ίδιων των ψηφίδων με τις δισδιάστατες απεικονίσεις των κουπονιών φαίνεται ότι ήταν ο κρίσιμος δεσμός μεταξύ του αρχαϊκού συστήματος τήρησης στοιχείων και της γραφής. Οι κούφιες σφαίρες με τις εσώκλειστες ψηφίδες θα αντικατασταθούν με γραπτά αντικείμενα από συμπαγή πηλό: τις πινακίδες. Τα κορδόνια, τα καλάθια και τα ράφια με τα φορτία των ψηφίδων θα αντικατασταθούν από τα αντιπροσωπευτικά σημάδια χαραγμένα στις πινακίδες δηλ. από γραπτά αρχεία.

 

Εξέλιξη της αρχικής σουμεριακής

εικονογραφικής γραφής από τις ψηφίδες

Η κυρτή εμφάνιση των πρώϊμων πινακίδων της Ουρούκ πιθανόν να είναι ένα μορφολογικό χαρακτηριστικό γνώρισμα που κληρονομήθηκε από τις σφαιρικές bullae. Το ίδιο είναι αληθινό σε μεγάλο βαθμό για την επιλογή ως επιφάνειας γραψίματος ενός υλικού τόσο ακατάλληλου όπως ο πηλός, ενός μαλακού υλικού και που μουτζουρώνεται εύκολα, το οποίο πρέπει να ξεραθεί ή να ψηθεί εάν πρόκειται να διατηρηθεί. Υπάρχει ελάχιστη αμφιβολία για την σχέση μεταξύ σχημάτων και εγχαράξεων επί των ψηφίδων και την υποτιθέμενη αυθαίρετη μορφή πολλών από τα ιδεογράμματα της Ουρούκ. Όχι λιγότερες από 33 ξεκάθαρες ταυτοποιήσεις υπάρχουν μεταξύ των ιδεογραμμάτων και των δισδιάστατων αναπαραστάσεων των ψηφίδων και περισσότερες από τις διπλάσιες είναι πιθανές.

Συνοπτικά, τα πρωϊμότερα παραδείγματα γραφής στην Μεσοποταμία δεν είναι, όπως πολλοί υπέθεταν, το αποτέλεσμα μιας καθαρής εφεύρεσης. Αντίθετα, φαίνεται ότι ήταν η εφαρμογή, στα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ., ενός νεωτερισμού στο σύστημα καταγραφής, το οποίο ήταν αυτόχθον στην Δυτική Ασία από τους πρώϊμους Νεολιθικούς χρόνους και μετά. Από αυτήν την σκοπιά η εμφάνιση της γραφής στην Μεσοποταμία αντιπροσωπεύει ένα λογικό βήμα στην εξέλιξη ενός συστήματος τήρησης αρχείων το οποίο επινοήθηκε 11.000 χρόνια πριν.

Στην υπόθεση αυτήν, το γεγονός ότι το σύστημα χρησιμοποιείτο χωρίς σημαντικές τροποποιήσεις μέχρι τα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ. φαίνεται να οφείλεται στις συγκριτικά απλές απαιτήσεις τήρησης στοιχείων των 5000 χρόνων που προηγήθηκαν. Με την άνοδο των πόλεων και την ανάπτυξη ενός μεγάλης κλίμακας εμπορίου, το σύστημα ωθήθηκε σε μια νέα πορεία. Απεικονίσεις των ψηφίδων σύντομα αντικατέστησαν τις ίδιες τις ψηφίδες και η εξέλιξη των συμβολικών αντικειμένων σε ιδεογράμματα οδήγησε στην ταχύτατη υιοθέτηση της γραφής σε ολόκληρη την Δυτική Ασία.

Μετάφραση: Δ. Ε. Ευαγγελίδης – Έδεσσα, Ιανουάριος 2003