Μετακινήσεις ελληνικών φύλων (Ίωνες)

Υπενθυμίζουμε ότι το παρακάτω λήμμα, περιέχεται στο "Λεξικό των αρχαίων ελληνικών και περι-ελλαδικών φύλων" – ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ (β΄ έκδοση συμπληρωμένη) Θεσσαλονίκη 2004, του Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη [Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ Ερμού 61 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ].

Ἲωνες: Ένα από τα κύρια και γνωστότερα φύλα των αρχαίων Ελλήνων, φορείς μιας από τις τέσσερεις βασικές διαλέκτους στις οποίες εξελίχθηκε η πρωτο – ελληνική γλώσσα (ιωνική-αττική, αιολική, αρκαδο-κυπριακή και δωρική). Η αρχική περιοχή εγκατάστασης και κοιτίδα όπου διαμορφώθηκε το φύλο των Ιώνων (σωστότερα των Πρωτο-Ιώνων), μετά την είσοδο των Πρωτο-Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο, εντοπίζεται στην ΒΔ Θεσσαλία, στον άνω ρου του ποταμού Πηνειού και του παραποτάμου του, που έφερε την ονομασία Ίων (βλ. Χάρτη).

Οι Πρωτο –Ίωνες εγκατέλειψαν την ΒΔ Θεσσαλία στις αρχές της Μεσοελλαδικής Εποχής (γύρω στο 1900 π.Χ.) και κατευθύνθηκαν προς τον Νότο. Μια ομάδα τους έμεινε στην ΝΔ Θεσσαλία και οι υπόλοιπες προχώρησαν νοτιότερα και εγκαταστάθηκαν στην Δυτική Λοκρίδα (στην περιοχή που θα γίνει γνωστή στους ιστορικούς χρόνους ως Οζολία Λοκρίς), στην ανατολική Στερεά, στην Αργολιδοκορινθία, στην Κυνουρία, στην Αχαΐα και στην Ηλεία.

Οι περιοχές αυτών των εγκαταστάσεων έχουν προσδιορισθεί από την νεώτερη έρευνα με την διασταύρωση των αρχαίων παραδόσεων και στοιχείων διαλεκτολογικών, θρησκευτικών, ονομάτων γεωγραφικών χαρακτηριστικών και τοποθεσιών (ποταμοί, πηγές, άλση, βουνά κ.λ.π.) που συνάπτονται με ίχνη Ιώνων. Έτσι π.χ. στην Ηλεία είναι γνωστό ότι παλαιότερα ο Αλφειός ποταμός λεγόταν Ίων, ότι σε μια πηγή του Κύθηρου, παραπόταμου του Αλφειού, μνημονεύονταν οι Ιωνίδες νύμφες (Καλλιφάεια, Συνάλλαξις, Πηγαία και Ίασις), ως πνεύματα της πηγής, καθώς και Ιωναίον άλσος, πολύ κοντά στον Αλφειό. Αυτό το άλσος φαίνεται ότι ήταν αφιερωμένο στον ήρωα Ίωνα, πατέρα των Ιωνίδων, ο οποίος αποτελούσε προσωποποίηση του ποταμού Ίωνος – Αλφειού. Σύμφωνα με την παράδοση, ο μυθικός γενάρχης των Ιώνων, ο Ίων, ήταν γιος του Ξούθου (ο οποίος ήταν γιος του Έλληνος και της νύμφης Ορσηΐδος), αλλά φαίνεται ότι είχε υπάρξει στην Αττική ως δαίμων ποταμού.

Το όνομα του Ιανίσκου (ιαματικός θεός στην Αττική και στην Σικυώνα της Κοριθίας), είναι υποκοριστικό του Ίαν, παραλλαγής του ονόματος Ίων.

Από όλα αυτά τα στοιχεία οι ερευνητές οδηγήθηκαν, σχετικά πρόσφατα, στην ερμηνεία του ονόματος Ίων το οποίο προσδιορίσθηκε ότι παράγεται από την αριοευρωπαϊκή ρίζα is- «θέρμανση, ζωογόνηση, θεραπεία» αλλά και «ορμή, βία, δύναμη» έννοιες που ταιριάζουν σε βίαια και ορμητικά ποτάμια όπως ο Ίων της ΒΔ Θεσσαλίας και ο Αλφειός της Πελοποννήσου (βλ. Ι.Ε.Ε. τόμ. Α΄ σελ. 366-367).

Οι Ίωνες λάτρευαν λοιπόν τους ποταμούς, που ονόμαζαν ίωνες και από την προσωποποίηση του ποτάμιου στοιχείου παρήγαγαν έναν δαίμονα που τον έλεγαν επίσης Ίωνα. Το εθνικό τους όνομα φανερώνει ότι ταύτιζαν τους εαυτούς τους με το στοιχείο που λάτρευαν, γεγονός πολύ γνωστό από την ιστορία των Θρησκειών.

Η παλαιότερη αλλά και μεγαλύτερη εορτή των Ιώνων, ήταν τα Απατούρια, όπως αποδεικνύει ο ιδιαίτερα αρχαϊκός χαρακτήρας τους και το γεγονός της διάδοσής τους σε όλες τις ιωνικές κοινότητες (βλ. και Ηροδτ. Α΄ 147). Η λατρεία της Απατουρίας Αθηνάς στην Τροιζήνα, ήταν κατάλοιπο των Ιώνων που είχαν εγκατασταθεί εκεί στην διάρκεια της Μεσοελλαδικής Εποχής (1900-1600 π.Χ.).

Το φύλο των Ιώνων υποδιαιρείτο σε τέσσερεις φυλές: Τους Αιγικορείς (Ποιμένες), τους Αργαδείς (Εργάτες), τους Γελέοντες (Γεωργούς) και τους Όπλητες. Το όνομα των Οπλήτων σχετίζεται με το επίθετο οπλότερος, οπλότατος «νεώτερος, νεώτατος» που σε συσχετισμό με το γεγονός ότι οι επίσημοι κατάλογοι έδιναν στους Όπλητες την τελευταία θέση, οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα μέλη αυτής της φυλής προστέθηκαν στις τρεις αρχικές σε κάποια μεταγενέστερη περίοδο.

Φαίνεται ότι αυτή η προσθήκη έγινε από τους Ίωνες της Αττικής με στόχο να αφομοιώσει ευκολότερα στοιχεία άλλων φύλων όπως οι Λαπίθες και οι Μολοσσοί οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην Αττική στην διάρκεια της Μυκηναϊκής Εποχής (Υστεροελλαδική 1600-1100 π.Χ.). Από τις αρχικές εγκαταστάσεις Ιώνων στις διάφορες περιοχές της Στερεάς και Πελοποννήσου, που μνημονεύσαμε παραπάνω, ελάχιστες θα επιβιώσουν στο τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής.

Στις περισσότερες οι Ίωνες θα υποταχθούν και θα αφομοιωθούν ή θα εκτοπισθούν, από άλλα ελληνικά φύλα όπως οι Αχαιοί, οι Μινύες, οι Λαπίθες και οι Φλεγύες. Στην κυριαρχία τους θα παραμείνει η Αττική και η Μεγαρίδα, η Επίδαυρος και η Τροιζήνα, η Κυνουρία, μέρος της Κορινθίας (Κλεωναί, Φλειούς - ο μετέπειτα Φλιούς, Σικυών), καθώς και η ΒΑ Αχαΐα (Αιγιαλία).

Στους ταραγμένους χρόνους του τέλους της Μυκηναϊκής Εποχής και της Δωρικής εισβολής που ακολούθησε (τέλη του 12ου αιώνα π.Χ.), οι Ίωνες θα συρρικνωθούν ακόμη περισσότερο και θα περιορισθούν στην Αττική, στην Εύβοια και στις Κυκλάδες.

Οι Ίωνες της Κορινθίας θα υποταχθούν ή θα εκδιωχθούν από τους Δωριείς που έφθασαν εκεί κάπως καθυστερημένα, σε σύγκριση με τις άλλες τρεις ομάδες Δωριέων, που ήδη είχαν κατακτήσει την Λακωνία, την Μεσσηνία και την Αργολίδα. Αυτή η τελευταία ομάδα θα αποικίσει αργότερα (γύρω στο 1025 π.Χ.) την Επίδαυρο, την Τροιζήνα, την Σικυώνα, τις Κλεωνές και τον Φλειούντα. Οι παλαιοί κάτοικοι, Ίωνες και Αχαιοί, εν μέρει απεχώρησαν, εν μέρει συγκατοίκησαν με τους νεοφερμένους (Ι.Ε.Ε. τόμος Β΄ σελ. 19).

Οι Δωριείς του Άργους θα κατακτήσουν βαθμιαία μεγάλες εκτάσεις στα ανατολικά παράλια της Πελοποννήσου και θα φθάσουν (αφού κατέλαβαν την Κυνουρία) μέχρι το Ταίναρο και τα Κύθηρα. Οι Ίωνες της Αχαΐας (Αιγιαλία) θα απωθηθούν από Αχαιούς που εγκατέλειψαν την Αργολίδα τον καιρό της δωρικής εισβολής. Από τότε η περιοχή έλαβε το όνομα Αχαΐα, που έμεινε στην Ιστορία.

Τέλος, στα μέσα του 10ου αιώνα π.Χ., Δωριείς από την Κόρινθο, με την βοήθεια ομοεθνών τους από την Μεσσηνία και το Άργος, θα κατακτήσουν την Μεγαρίδα και θα προελάσουν μέχρι την Αττική όπου θα απωθηθούν. Οι Ίωνες από τις κατακτημένες περιοχές, στην μεγάλη τους πλειοψηφία θα καταφύγουν στην Αττική, στην Εύβοια και στις Κυκλάδες, ενώ κάποιες ομάδες θα διασχίσουν το Αιγαίο και θα εγκατασταθούν στην Χίο, την Σάμο και τις απέναντι μικρασιατικές ακτές με κέντρο την Μίλητο.

Η διαπεραίωση ιωνικών ομάδων από την Αττική στην Εύβοια και στις Κυκλάδες, άρχισε γύρω στο 1160/1150 π.Χ. όπως προσδιορίσθηκε από αρχαιολογικά ευρήματα. Προηγουμένως στην Εύβοια κατοικούσαν Άβαντες, οι οποίοι μετανάστευσαν στην Χίο και στα απέναντι μικρασιατικά παράλια. Η νότια Εύβοια (Στύρα, Κάρυστος) θα εξακολουθήσει να κατέχεται από Δρύοπες.

Ο μεγάλος όγκος των Ιώνων θα μεταναστεύσει στην Μ. Ασία μεταξύ του 1050 και 975 π.Χ. στην περιοχή που θα μείνει στην Ιστορία ως Ιωνία. Εκεί, τους επόμενους αιώνες οι Ίωνες θα δημιουργήσουν έναν υψηλοτάτου επιπέδου Πολιτισμό και θα μεγαλουργήσουν στους τομείς της Φιλοσοφίας και της Τέχνης, αλλά και στην Ναυτιλία και το Εμπόριο.

Οι αποικίες των Ιώνων στην Μ. Ασία είχαν συγκροτήσει έναν σύνδεσμο μεταξύ τους, την λεγομένη Ιωνική δωδεκάπολη με τις εξής πόλεις: Φώκαια, Κλαζομεναί, Χίος, Ερυθραί, Τέως, Λέβεδος, Κολοφών, Έφεσος, Σάμος, Πριήνη, Μυούς και Μίλητος. Ο σύνδεσμος αυτός είχε περισσότερο θρησκευτικό παρά πολιτικό χαρακτήρα. Κάθε χρόνο συγκεντρώνονταν στο Πανιώνιον, όπως ονομαζόταν το ιερό του Ελικωνίου Ποσειδώνος στο ακρωτήριο της Μυκάλης (κοντά στην Πριήνη), όπου τελούσαν λαμπρές εορταστικές εκδηλώσεις (βλ. και Ηροδτ. Α΄ 148). Οι Ίωνες θα διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους μέχρι το 559 π.Χ. που θα υποταχθούν στον βασιλιά Κροίσο της Λυδίας. Μετά την κατάκτηση του Λυδικού βασιλείου από τον βασιλέα των Περσών Κύρο τον Μέγα (546 π.Χ.), οι Ιωνικές πόλεις θα ακολουθήσουν την τύχη των υπολοίπων ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας (Αιολίδος και Δωρίδος), θα υποταχθούν στους Πέρσες και θα αποτελέσουν σατραπεία της Περσικής αυτοκρατορίας μέχρι την κατάλυσή της από τον Μέγα Αλέξανδρο.